• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15479 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15479 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • UGA Éditions
  • ›
  • Moyen Âge européen
  • ›
  • Ruodlieb, conte latin du xie siècle
  • ›
  • Ruodlieb
  • UGA Éditions
  • UGA Éditions
    UGA Éditions
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral I Fragm. I a II III Fragm. III a IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII Notes de fin

    Ruodlieb, conte latin du xie siècle

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Ruodlieb

    Version originale

    p. 71-314

    Texte intégral I Fragm. I a II III Fragm. III a IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII Notes de fin

    Texte intégral

    I

     [f2r] Quidam prosapia uir progenitus generosa
     Moribus ingenitam decorabat nobilitatem,
     Qui dominos plures habuisse datur locupletes,
     Saepius ad libitum quibus is famulans et honor[um
    5Nil deseruisse potuit, putat ut meruisse.
     Quicquid et illorum sibi quis commisit herorum
     Aut ulciscendum causaeque suae peragendum
     Non prolongabat, quam strennuiter peragebat.
     Saepius in mortem se pro dominis dat eisdem
    10Seu bello seu uenatu seu quolibet1 actu.
     Nil sibi fortuna prohibente dabant malefida.
     Semper promittunt promissaque dissimulabant.
     Cum superare nequit, super hoc quid agat, neque dum sc[it2,
    15Nusquam secure se sperans uiuere posse,
     Rebus dispositis cunctis matrique subactis,
     Tandem de patria pergens petit extera reg[na3.
     Nullus et hunc alius sequitur nisi scutifer ei[us,
     Qui uehat enthecam rebus uariis oneratam,
    20A puero sibi quem docuit sufferre labore[m4.
     Balenam dextrim parmam uehit atque sinistri[m ;
     Dextra lanceolam sub scuto fertque pharetra[m,
     Annonae saccum modicum sub se satis aptu[m.
     Ast loricatus dominus super et tunicatus
    25[f2v] Cum5 mitra galeam rutilam gestat chalibinam,
     A]ccinctus6 gladio compto capulo tenus auro.
     Pen]det et a niueo sibimet gripis ungula collo,
     Un]gula non tota, medii cubiti modo longa,
     Qua]e post ad latum uel prae decoratur ad artum
    30Ob]rizo mundo ceruino cinctaque loro,
     No]n ut nix alba tamen ut translucida gemma7.
     Qu]am dum perflabat, tuba quam melius reboabat,
     Ul]time dans matri domuique uale simul omni.
     St]at niger ut coruus equus et ceu smigmate lotus,
    35Un]dique punctatus hac sub nigredine totus.
     Ad] laeuam colli complexa iuba iacet illi,
     Qu]i faleratus erat ceu summum quemque decebat,
     Ad] cuius sellam nil cernitur esse ligatum,
     E]8 corio sutum ni uas mastice perunctum,
    40Du]lcius ut sapiat potus, qui fusus in id sit9,
     Ex ostro factum uel ceruical modicellum.
     Qu]em super ut saluit, equus altius ipse saliuit,
     Ceu gau]10 dens domino residenti11 fortiter illo.
     Praes]ilit hunc post mox canis in cursu bene uelox,
    45Inu]estigator, quo non melior fuit alter12,
     Prae] quo bestiola uel grandis siue minuta
     [f3r] Non abscondere quit se, quin hanc mox reperire[t.
     Ultime fando uale matri famulisque ualete
     Perfusa lacrimis facie dabat oscula cunctis13.
    50Arrepto freno, monito calcare poledro
     Cursitat in campo, cita ceu uolitaret hirund[o.
     Ast per cancellos post hunc pascebat ocellos
     Mater14, at in saepes conscendens eius omnis plebs
     Post hunc prospiciunt, singultant, flendo gem[iscunt,
    55Cum plus non cernunt hunc, planctum multiplicar[unt.
     Detersis lacrimis qui tunc lotis faciebus
     Consolaturi dominam subeunt cito cuncti,
     Quae simulando spem premit altum corde dolo[rem15.
     Consolatur eos, male dum se cernit habere.
    60Non minor interea natum premit utique cura
     lnque uia secum perpendit plurima rerum,
     Deseruire domi quod nil ualet emolum[enti
     Et propter faidas16 sibi multas undique nactas
     A patria dulci quod debuit exiliari.
    65Secum uoluebat, se sicubi uile clientet,
     Si fortuna uetus infestaretur ei plus,
     Esse nouercales omnes inibi sibi fratres,
     Non meliorasse res sed peius reperisse.
     Intime suspirans rogat obnixe dominum flens,
    70[f3v] Ut non deseruisset se nolit ue perire,
     Sed sibi succurrat, aerumnas quo superaret.
     Intranti regnum maerenti sic alienum
     Venator regis subito tunc fit comes eius
     Isque salutat eum resalutaturque per ipsum.
    75Exul erat fortis membris facieque uirilis
     Voceque grandiloquus, in responso seriosus.
     Quem rogat indigena, quis et unde sit, ire uelit quo.
     Quo sibi non dicto17 dedignanterque sileto,
     Inquisisse piget, uelut est res, menteque tractat :
    80« Est si legatus, minor est eius comitatus ;
     Dum uenit ad curtem, quis munera, quis gerit ensem ?
     Pauperis est posse, reor, aut uirtutis opimae. »
     Dum satis obticuit, demum sibi denuo dixit :
     « Non irascaris, de me si plus rogiteris !
    85Nam tibi prodesse uolo, si possum, nec obesse.
     Venator regis sibi carus sumque fidelis,
     Nec solet audire quemquam clementius ac me.
     Pro faida grandi patriam si deseruisti
     Vis et in hac terra mihi ceu tibimet peregrina
    90Quid deseruire causasque tuas superare,
     Utile consilium tibi tunc do, non renuendum.
     Usum uenandi quoniam bene si didicisti,
     O quam felicis huc ominis exiliaris !
     Diligit hanc artem rex hac et in arte peritum.
    95[f4r] Quisquis habet, dare quit, qui non habet, hic dare, dic, quid ?
     Si non cottidie, tamen assidue dabit ille ;
     Numquam sollicitus uictus fueris uel amictus.
     Cum donantur ei pulchri celeresque caballi,
     Nobis praestantur, cursu quo more probentur,
    100Qui celer et facilis est nec gyrando rebellis ;
     Est cui maxime tunc opus, illi donat et illum.
     Propter et annonam numquam nummum dabis unum18 ;
     Nam sine mensura dabitur tibi, cum cupis, illa.
     Ad mensam comites superexaltans locupletes,
    105Dum conuiuatur, nobiscum fando iocatur.
     Appositum quidquid melioris erit sibi, mittit,
     Id faciens nobis plus quam mercedis honoris.
     Si libeat cum me te fidum foedus inire,
     Dando fidem nostras iungamus foedere dextras19,
    110Separet ut nil nos, dumtaxat amara nisi mors.
     Simus ubicumque, res alterutrius uterque
     Sic agat ut proprias, melius si quid queat illas. »
     Exul tum demum fidens sibi dixit ad illum :
     « Sat mihi, domne, tuum demonstras uelle benignum,
    115Consiliumque tuum non aestimo transgrediendum ;
     Namque meas causas, ut sunt, tu coniciebas.
     Hinc pactum fidei placet inter nos stabiliri. »
     Dando sibi dextras ibi fiunt moxque sodales
    120[f4v] Oscula [dando sibi firmi] statuuntur20 amici
     Alterutris dominis famulantes cordibus unis.
     Dum satis inter se de rebus disposuere,
     Regni metropoli coeperunt appropiare21,
     In qua rex genti legem dedit aduenienti.
    125Castris ingressis, pueris et equis stabulatis,
     Insimul ad curtem properabant uisere regem.
     Ut uenatorem rex uidit, dixit ad illum :
     « Unde uenis, quid rumoris fers, dicito nobis22.
     Inuestigasti, per siluam quando measti,
    130Ursum siue suem, libeat nos pergere post quem ? »
     Qui non ut domino sed ceu respondit amico :
     « Illorum neutrum sed eorundem domitorem
     Inuestigaui, reperi, mecum tibi duxi,
     Scilicet hunc iuuenem tibimet seruire decentem,
    135Arte satis catum uenandi satque beatum,
     Ut reor utque suo mihi cernitur in comitatu ;
     Et cum dignaris, illum satis ipse probabis.
     Is sua fert dona tibi parua nec abicienda
     Inque clientelam quo suscipias, cupit illum. »
    140Qui praecursorem laeua tenuit bicolorem,
     Cui fuit aurata collo conexa23 catena.
      
      
      
      

    Fragm. I a

     [f35r]
     Atque coturnices…
     Obducit gracili subigentes sub niue reti.
     Saepe solet stabulo laqueos adnectere culmo
     ............................................................... s spaciant
     [f35v]
     Denuo co(m)prensas corripit seuere (illas)
     « Pignus num uobis tuleram ? Cur huc rediistis ?
     Quae gracili uoce multum doluere redisse. »

    II

      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
     [f4ar] Illius herbae uim medici dicunt fore talem,
     Torridula trita cum paruo polline mixta,
     Hinc pilulae factae si fient24 more fabellae
     Et25 iaciantur aquis, quicumque26 comederet27 ex his
    5Piscis, quod nequeat subtus supra sed aquam net.
     Inter tres digitos pilulas tornando rotundas
     Dilapidat stagno, quo pisces agmine magno28
     Conueniunt auide capiendo pilam sibi quisque,
     Quam qui gustabant, sub aqua plus nare nequibant
    10Sed quasi ludendo saltus altos faciendo
     Undique diffugiunt nec mergere se potuerunt.
     Ille sed in cimba percurrit remige stagna,
     Post pisces uirga cogens ad littora sicca29,
     Quos duo cum funda circumcinxere sub unda,
    15Cum terram peterent ad aquam resalire nequirent.
     Sic piscando sibi ludum fecitque sodali.
     Tunc iussere cocos prunis assare minores,
     Maiores scuto regi portant ioculando :
     « Venari melius hodie nos non poteramus.
    20— Retibus aut hamis hos cepistis ue sagenis ?
     — Non sic piscamur30  – ait incola – sed dominamur
     Piscibus, e fundo ueniant ad nos sine grato,
     Et super stagnum saliendo iocum dare magnum ;
     Dum sub aquam nequeunt satis et saltando fatiscunt,
    25Hos tandem uirga facimus requiescere terra.
     — Hoc uolo – rex dixit – speculari, copia dum fit. »
     Plinius31 herbarum uires scribens uariarum
     Laudat buglossam res ad multas nimis aptam.
     In ualidum potum, dicit, qui ponat eandem,
    30Quantumcunque bibat, quod is ebrius haud fore possit32.
     [f4av] P]ulueris eiusdem, describit Plinius idem,
     Q]ui serat in carnem, si forte cani det eandem,
     Tem]pore quod modico canis obcaecetur ab ipso,
     E]t quidquid caecum fuerit sine lumine natum,
    35Hu]ius33 si gustet quid, mox uisum cito perdat.
     H]erbae uenator cuius studiosus amator
     I]n siluam pergit, plures hirpos ubi rescit,
     C]apram cum fune secum ducente sodale ;
     Q]uam caedunt inibi lato sub tegmine fagi34
    40A]bstrahendo cutem caedunt per frustaque carnem,
     Qu]am super aspergunt cum puluere, pelle recondunt
     A]mboque scandebant super arbore uel residebant.
     E]xul et horribiles35 hirporum dans ululatus
     Nun]c ueterum grandes, iuuenum graciles modo uoces
    45Ex]primit36, ut ueros hirpos ululare putares.
     Qu]o dum conueniunt hirpi, capram repererunt,
     Q]uam discerpebant in momentoque uorabant,
     N]ec procul hinc abeunt, ambo quam lumina perdunt  .
     Ta]libus et paribus instat miles peregrinus
    50Af]fectans sese cunctis, ualet ut, studiose,
     ln] magna pace regnum dum stat37 uel38 honore.
     Al]terius regni marhmanni ualde benigni
     Nostr]is, a nostris is amor seruatur et ipsis.
     Al]terutrique meant emptum, quodcunque uolebant,
    55Ve]ctigal dantes uectigal et accipientes,
     Nu]bunt hinc illuc natasque suas dederant huc,
     Com]patres fiunt uel qui non sunt, uocitabant.
     Hi]c amor inter eos per multos duruit annos,
     Do]nec peccatis sunt rupta ligamina pacis.
    60Ex]osor pacis nostri generalis et hostis
     Se]men zizaniae39 non cessat multiplicare,
     E]st ubicunque fides, ut stet ea non ibi perpes40 ;
     Q]uo succendente41 fit grandis uuerra42 repente.
     Q]uodam mercato multo populo glomerato,
    65Pro] causa uili sunt occisi quia multi.

    III

     [f4br] « Esse scio regem quia uestrum tam sapientem,
     Haec quod non iussit, tua stulta superbia suasit.
     Hinc uideas qualem nunc nanciscaris honorem.
     Rem peiorasti, cum te famare cupisti,
    5Ramo suspendi per suras sat meruisti. »
     Acclamant cuncti, cur haec tardet celerari.
     Princeps respondit : « Rex noster non ita iussit,
     Aut se dedentem uel captum perdere quemquam,
     Sed si possemus, captiuos erueremus
    10Cum praeda pariter, quae fecimus ambo decenter.
     Vincere uictorem, maiorem uult quis honorem ?43
     Sis44 leo pugnando par ulciscendo sed agno !
     Non honor est uobis, ulcisci damna doloris.
     Magnum uindictae genus est, si parcitis irae.
    15Hinc precor annuite, uestro quo fiat amore,
     Salus ut iste comes nobiscum uadat inermis,
     Seu uultis proprio seu quouis uile caballo,
     Ni placeat uobis, sibi seruiat ut puer unus,
     Qui sibi prendat equum stabulans annonet et ipsum
    20Utque suam gentem uinctam prae se gradientem
     Cernat, in obprobrium duxit uel quale periclum,
     Ne quicquam temere praesumat tale patrare. »
     Tunc sibi dixere cuncti sua uerba placere.
     Et iubilo magno patriam repetunt properando,
    25Et quamuis uideant, sua domata qualiter ardent,
     Non tristabantur, dum libertate fruuntur.
     Signifer45 et proceres alii regisque fideles
     Finipolim subeunt ibi captiuosque reseruant
     Et numerant socios, sanos habuisseque cunctos
    30Intime gaudebant laudemque deo tribuebant.
     Missus dirigitur regi, qui cuncta loquatur,
     Quid uelit ut faciant praedonibus, utque remandet.
     [f4bv]Qui propera]ndo46 suum poscit sibi ferre caballum ;
     Scutifer] hunc dum fert, uirgam de saepe simul dat.
    35Quem super] insedit47, feriens uolitare coegit,
     Coepit48 c]alcare latus obmaculare cruore.
     Prospicien]s s[axo]49 regis speculator ab alto
     Exclama]t : « Iuuenem uideo nimium properantem,
     Parua, qu]o narret50, non ab re sic pauitaret51. »
    40Obueniu]nt52 illi multi rumoris auari
     Comprendu]nt et equum, quid narret eumque requirunt53.
     Dicens54] omne bonum55 nec plus modicum neque multum,
     Dans pue]ro gladium regem properauit ad ipsum
     Dixit et] : « Princeps, aeternum56 columen regale tuorum,
    45Longe ui]ue57, uale, gaude, dignissime laude. »
     Cui rex] : « Dic sodes, nostri sunt ergo fideles
     Incolum]es aut qui sunt in pugnando perempti ?
     Nobis abl]ata58, dic, si sit praeda redempta. »
     Nuntius]59 inmensa circumdatus undique turba
    50Inclina]ns60 dixit : « Rex, a te tale quid absit !
     Gaude, g]ratorum periit quia nemo tuorum,
     Cunctaque nunc] praeda redit integra non temerata.
     Nunc socii quaer]unt hoc per me uel petierunt,
     De capti]s61 quid agant, in uincula quos redigebant.
    55Trans hoc]62 commissum nil est mihi, rex, tibi dictum. »
     Tres marc]as tribui legato rex iubet auri,
     Dicit63 don]ato misso nimis exhilarato64 :
     « Care, red]i65 propere uel ai sociis ita de me :
     Rex gra]tes dictis uobis demandat et actis ;
    60Cum uestri]s uinctis66 sibi quam propere ueniatis. »
     Inclina]ns ad equum67 iuuenis citat ad remeandum,
     Hora qu]ae bina prius iuerat, ibat id una ;
     Ad celer]andas res est pernimium bona merces.
     Ut redi]it, socios, ueniant68, iubet, in simul omnes.
    65Illi69 co]nueniunt et in ampla curte steterunt.
     Tunc pe]r cancellos legatus dixit ad illo :
     « Vobis in]manes rex iussit dicere grates
     Non so]lum dictis sed dicta sequentibus actis.
     Rex uult]70, uisatis hunc quam citius ualeatis,
    70Mandan]s71 praedonum nec dimittatis ut ullum. »

    Fragm. III a

     [f36r] Inde recedentes…..
     Inter se medium uenatorem peregrinum
     Ponunt, ut quid ei uideatur dicere regi
      
     [f36v]
     Normaque sum] morum uassallis utique morum
      
     Hinc ad eo]rundem placet son te mittere regem
     Nostrum leg]atum nimium bene morigeratum.
     ........ ndo

    IV

     [f5r] « Nunc est consilio nobis opus inueniendo,
     Qualiter illius pietati gratificemus,
     Non solis uerbis, quorum satis inueniemus,
     Sed quid donorum mittamus ei uariorum,
    5Est ut equis frenis auro compte faleratis,
     Pelliciis crisis uaricosis siue crusennis,
     Ad quod quid72 mihi quis, dicat uelit auxiliari. »
     Respondent pariter, quod agant id ualde libenter.
     Grates egit eis rex et post haec ait illis :
    10« Quid respondendum sit missis, dicite primum ! »
     Est ibi philosophus cunctis sapientior unus,
     Quem timor aut amor a recto diuertere quoquo
     Non in iudicio faciendo praeualet ullo,
     Dicere quem prose dicunt debere petuntque.
    15.In regis uelle qui dicens maxime stare
     Eius consilium solum monet esse sequendum.
     Rex : « Mihi consilium quoniam sinitis tribuendum,
     Restat, ut huc ueniant legati dictaque dicant
     Utque sciatis ab his, si credere neue uelitis. »
    20Post hos direxit. Veniunt quando, sibi dixit :
     « En regis, uestri domini nostri uel amici,
     Dulcia narraui fidei legamina plena,
     Quam pie tractauit, merito quos perdere quiuit,
     Reddere uel sanos mihi contra se nece dignos ;
    25Clementer nobis demandauit sat honoris.
     Quod deseruire communiter hos decet et me,
     Si sic persoluet, per uos uelut ipse spopondit. »
     Dixit legatus ; « Non est sic morigeratus,
     Ut quid uerborum soleat mutare suorum.
    30Est quod ait uerum, dictum sibi uult fore uerum. »
     Rex ait : « Id quando uel ubi fore possit, ai tu.
     — Hoc – ait – est uestri iuris, rex, induciari.
     [f5v] — Tu tamen inque locum, quo conueniamus in unum,
     Ut pax inter nos firmetur mille per annos. »
    35Missus ait : « Si uis dominis et si placet istis,
     Non tam nosco locum uestris conuentibus aptum,
     Campus ut est ille, quo nos pugnauimus ante,
     Inter clausuras nostri uestrique gemellas,
     Sunt ut ubi uicti uestri nostrique redempti,
    40Dimittantur ibi nobiscum pacificati. »
     Omnibus ille locus est uisus ad hoc satis aptus,
     Regibus ambobus conuenturis spaciosus,
     Induciasque trium laudant ad id ebdomadarum.
     Post haec rex surgit sic conciliumque diremit
    45Inque caminatam cum paucis it requietum.
     Missis ualde bona dantur regalia dona,
     Qui regem repetunt dignas gratesque sibi dant,
     Quis miscere iubet summi uini quod habebat.
     Legati surgunt detur que licentia poscunt.
    50Rex ait : « Audite mihi dilectique notate
     Quae uobis dico, quae dicite non ut amico
     Sed ueluti patri meliora malis referenti :
     “Qualis es in corde, te talem prodis in ore,
     Quae nobis uenit, tua quod legatio pandit,
    55Quae spondendo reis ueniam, spem dando salutis
     Mirum uelle satis docet ultroneae pietatis,
     Contra quae grates non sufficimus dare dignas73 ;
     Sed tibi subiecti sumus in pugnando74 subacti
     Semper et omnigeni seruiminis intime prompti ;
    60Ut demandasti, quo uis, sumus ire parati,
     Est quod laudatum ternarum septimanarum
     Ad spacium (uestris est uisum sic uti nostris)
     In campo, primus es quo tu consiliatus.”
     [f6r] Oblitus si quid sum, uestra fides at id implet. »
    65Respondent pariter : « Meruisti sufficienter,
     Nos seruire tibi semper cum corde fideli ».
     Tunc inclinabant, cum rite « ualete » recedunt.
     Inde petunt summum, uelut est dignum, uicedomnum,
     A quo donati sunt ualde, « uale » bene facti.
    70Ex iussu regis prouisorem dedit illis,
     Qui procuraret, quod opus sit eis, ut haberent,
     Quod studio summo compleuit cordeque fido,
     Donec pacifice uel eos perduxit honeste
     Extra clausuram fines regni dirimentem.
    75Quem bene donatum uel uerbis gratificatum
     Poscunt, inclinet regi, « faciam » quibus inquit.
     A se diuisi sunt ad patriamque reuersi.
     Utque domum redeunt, regem properando reuisunt.
     Ut primum uidit75 bene quos suscepit et inquit :
    80« Dicite, rumoris nunc quid nobis referatis ! »
     Respondit missus : « Quia clemens est tibi Christus,
     Quod reges alii nisi grandi non superant ui,
     Dat deus id sponte tibi clemens absque labore.
     Nam per contigua tibi quae sunt undique regna
    85Crederis esse leo uigilanti semper ocello ;
     Quin agnellina pietate tuaque sophia
     Tu uincis melius, gladius quam uincat alius.
     Namque deo teste, quo mittebar modo de te,
     Nescio, plus ab eis adameris seu uerearis.
    90Cum rex audisset (summatum grex et adesset),
     Quae demandasti sibi uel plebi simul omni,
     Primo seruimen post fidi cordis amorem,
     Sublata cydare surgens inclinat honeste.
     [f6v] Tunc residens76 tacuit, donec rem pleniter audit,
    95Quantum nostrates disceptabantque suates
     Atque sui nostros offendentes inopinos
     Occidunt spoliant captiuatosque cremabant,
     Qualiter et nostri sunt illorum dominati,
     Captiuos redimunt captiuantesque ligabant ;
    100Quos tibi cum referunt perituros seque putarent,
     Quam clementer eis adimendo metum misereris,
     Illos absoluens consolans et bene tractans
     Praesulibus ducibus locupletibus [abbatibusque77
     Ipsos seruandum dederis uel equos ad alendum ;
    105Non, ut sunt meriti, sub carcere compedis aut ui
     Nec tractent illos, deceat quam regis amicos,
     Ut, dum reddantur, super his ne forte querantur.
     Quin ipsum comitem scelus hoc inmane patrantem
     Nulli conmisit, super hunc nulli bene fidit,
    110Sed sibimet seruit gladium persaepeque portat,
     Ut nullus noceat, quem rex sic glorificabat.
     Nolle recordari te, sed postquam sibi dixi,
     Dedecus inmensum uel inedicibile damnum,
     Quod tibi fecerunt, sub iure tuo modo qui sunt,
    115Quos inpunitos, quamuis meritos inimicos,
     Reddere laudares in nulla re nichilatos,
     Si uelit, in plebe pax ut reparetur utrimque. »
     Sic dicens silui uel rege nuente78 resedi.
     In cras induciat, his ut responsa rependat.
    120In summo mane curtem cuncti petiere,
     Plures rumoris cupidi quam regis honoris ;
     Intromittuntur, qui quid prodesse uidentur,
     Regi consilium pro tali re tribuendum ;
     [f7r] Valuae clauduntur, nescitur quid loquerentur.
    125Est breue colloquium pro consensu sapientum.
     Nobis interea data prandia sunt sat opima.
     Dum pranderemus et adhuc uinum biberemus,
     Mittitur et post nos tres, omnes ut ueniamus.
     Fecimus, ut iussit. Cum prae se uenimus, inquit :
    130“O nostri domini missi summique patroni,
     Si respondere bene sciremus uel honeste
     Demandaminibus clementibus atque paternis,
     Est ut promeritus nimium, prompte faceremus.
     Dicite nunc illi de me de plebe uel omni,
    135De summis mediis imis mihi iure subactis
     Fidum uel promptum subiectorum famulamen.
     Virtus mira tua, pietas tua magna, sophia,
     lntus ut adimplent te sic foris undique comunt.
     Scimus inaequales re militibusque tibi nos,
    140Si uelles, posse nos pro meritis nichilasse.
     Reddere pro prauis bona stat satis ultio grandis79 ;
     Nam quo rescitur faciens plus inde timetur.
     Grande tuum posse uel inaequiparabile uelle
     Sunt tibi pro muro per nullum deiciendo.
    145Laesum laedenti ueniam miserendo precari !
     Nonne deizare nobis merito uideare
     Indulgens sponte peccantibus absque petente ?
     Econtra nil nos simile praebere ualemus,
     Retribuat sed ut is rex post, quem sic imitaris,
    150Nos exorare debemus corde uel ore ;
     Utque diu80 uiuas ualeas regnes et abundes,
     Nobis et cunctis affinibus undique regnis
     Est exoptandum communiter atque precandum.
     Nam columen nostri tu solus es in uice Christi
    155Atque superstite te bene possumus imperitare
     Sub uestrae fidei scuto diutissime tuti.
     [f7v] Et nunc, o domine, non dedignare uenire
     Ad loca laudata, quando sunt induciata ;
     Vobis congredimur de nostris ac famulamur.”
    160Sic ait et donis ditauit nos sat opimis,
     Pelliciis uel equis faleratis siue chrusennis,
     Post poscit uinum, gerdrudis amore quod haustum
     Participat nos tres ; postremo basia figens,
     Quando uale dixit, post nos gemit et benedixit.
    165Hinc rediebamus uicedomnum postque uidemus.
     Qui nos condonans prouisorem simul et dans
     Oscula fert more, grandi nos liquit amore,
     Tam tibi deuotum mandans, ut hero, famulatum.
     Sic datur a cunctis sat amica licentia nobis.
    170Disciplinate noster ductor uel honeste
     Seruiuit nobis in simplicitateque cordis,
     Huius dum regni confinia uidimus ampli. »
     Talis rumoris rex talis ouans et honoris
     Subridens modicum nil protulit ore superbum ;
    175Suspiciens laudat dominum, quo dante triumphat,
     Nil reputando sibi sed ei dans omnia dixit :
     « Induciae quo sunt81 laudatae quandoue, dic, sunt ?
     — Ebdomadae cum82 praetereunt tres, induciae sunt
     Hae in planicie, qua concertauimus ante
    180Soluentes nostros in uincla redegimus hostes,
     Sunt ubi tristati quo fiant laetificati.
     Sic de te ergi tunc induciando spopondi. »
     Rex ait : « Hoc laudo promissorum neque fraudo.
     Dum fueras at ibi, quid agendum, dic, habuisti ? »
    185Respondit : « Summus mihi clemens fit uicedomnus
     Procurans multum, defectum ne paterer quem ;
     Scachorum ludo temptat me uincere crebro
     [f8r] Nec potuit, ludo ni sponte dato sibi solo.
     Quinque dies sic me non siuerat ante uenire ;
    190Explorare cupit, meus aduentus quid eo sit.
     Inuestigare nulla quod dum ualet arte,
     Post me rex misit, sibi quae dixi satis audit,
     In cras responso, dixi uelut, induciato.
     Rex poscens tabulam iubet opponi sibi sellam
    195Et me contra se iubet in fulchro residere,
     Ut secum ludam, quod ego nimium renuebam
     Dicens, “terribile, miserum, conludere rege ;”
     Et dum me uidi sibi non audere reniti,
     Ludere laudaui cupiens ab eo superari,
    200“Vinci de rege – dicens –, quid obest miserum me ?
     Sed timeo, domine, quod mox irasceris in me,
     Si fortuna iuuet, mihi quod uictoria constet.”
     Rex subridendo dixit uelut atque iocando :
     “Non opus est, care, super hac re quid uereare ;
    205Si nunquam uincam, commocior haut ego fiam
     Sed quam districte noscas ludas uolo cum me ;
     Nam quos ignotos facies uolo discere tractus.”
     Statim rex et ego studiose traximus ambo,
     Et, sibi gratia sit, mihi ter uictoria cessit83,
    210Multis principibus nimis id mirantibus eius.
     Is mihi deponit, sibi me deponere nil uult
     Et dat quae posuit, pisa quod non una remansit.
     Plures succedunt, hunc ulcisci uoluerunt
     Pignora praebentes mea pignora despicientes84,
    215Perdere nil certi, dubiae fisi bene sorti.
     Alterutrumque iuuant nimiumque iuuando nocebant.
     Praepediebantur, uarie dum consiliantur,
     Inter litigium cito uincebam quod eorum
     Hoc tribus et uicibus, uolui nam ludere non plus.
    220Quae deponebant, mihi mox donare uolebant.
     [f8v] Primo respueram, uitiosum namque putabam,
     Sic me ditari uel eos per me tenuari.
     Dixi : “Non sueui quicquam ludendo lucrari.”
     Dicunt : “Inter nos dum sis, tu uiue uelut nos ;
    225Quando domum uenias, ibi uiuere quis ueluti uis.”
     Cum sat lorifregi, quae porrexere recepi,
     Commoda cum laude mihi fortuna tribuente. »
     Rex ait : « Hunc ludum tibi censeo semper amandum,
     Quo sunt sarcita tua tam bene calciamenta.
    230Nunc grates habeas, causas quod agis bene nostras. »
     Misit et ad quosque, qui captiuos habuere,
     Hos ut uestirent ad honorem uel sibi reddant,
     Ipsis quos pedites misit, reddant ut equestres,
     Insuper armatos uelut ad noua bella paratos.
    235Vestiuit comitem uelut ex summatibus unum
     Binis pelliciis preciosis totque chrusennis ;
     Coccineam tunicam gemmis auroque micantem
     Dat sibi, qua regi praeberet pocula uini ;
     Dat uel equum fortem celerem nimis aequipedantem,
    240Auratum frenum pulchram faleramque gerentem ;
     Et dat loricam, tutus ualeat fore per quam
     In quouis bello communi siue duello ;
     Ensem uel galeam sibi lanceolam dat acutam.
     Qui famulantur ei, donantur utrique clienti
    245Vestes ualde bonae semperque domi sibi rarae ;
     Insuper ad bella sibi congrua praestitit arma.
     Misit praecones satrapas comitesque uocandos,
     Ad curtem ueniant quo regis, quam bene85 possint,
     Et secum ferrent, sibi quae uel equis opus essent
    250Ad tres ebdomadas secum seu plus remanendas.
     Illuc pontifices inuitantur sapientes
     Abbatesque pii scioli bene consiliari.

    V

    1[f9r] Hic regis lata]86 curtis fuit amphiprehensa87
     In me]dio88 uacua scenis foris undique saepta,
     Qua cum praesulibus abbatibus et duodenis
     Posset prandere caenare ue sat spaciose.
    5Curti contiguum stat tentorium satis amplum
     Solis ad exortum, de quo posuere podismum,
     Cuius ad extremum fixerunt papilionem,
     In quo stans mensa uestita fuit uelut ara,
     Quam super est posita regis crux et diadema,
    10Qua missae regi solet officium celebrari,
     Matutinalis et uespertina sinaxis89
     Cursibus inmixtis aliis de more diurnis
     Quo dum rex uenit, missam properantius audit
     Et per legatum regi demandat eundem,
    15Qui fuerat rerum prius internuncius harum,
     Primitus ut uideant sese quam prandia sumant.
     Quem rex, ut uidit, bene subridendo recepit
     Oscula datque sibi, « quid narras ?» post ait illi :
     « Omne bonum dici tibi de me, sat meruisti ?
    20— Ad te me misit rex et tibi dicere iussit,
     Ne prandere uelis prius illum quam tuearis.
     Obuius ad pontem uenit is tibi nos dirimentem,
     Pax ibi firmatur res omnis et adbreuiatur,
     Capti redduntur captos se neue queruntur,
    25Nam meliorati redeunt, non attenuati ».
     Rex « ita fiat » ait. Ad herum missus remeauit.
     Dum conuenerunt reges ubi constituerunt,
     Nil penitus dicunt sibi quam prius oscula figunt.
     Noster pontifices, ut idem facerent, iubet omnes,
    30Et post abbates ex ordine basiat omnes ;
     Eius praesulibus tunc praebitus est amor ipsus.
     Reges pontifices abbates clerus et omnis
     [f9v] Assumptis ducibus uel summis alterutrius
     Dum resident pariter, rex maior ait sapienter :
    35« O nimium nobis rex dilectissime cunctis,
     Sicut laudaui tibi demandansque spopondi,
     Quicquid stulticiae plebs nostra patrauit utrimque,
     Hoc dimittamus et eosdem pacificemus,
     Ut sint inter se concordantes sine fraude.
    40Nemo recordetur, aduersi quid pateretur,
     Obliuiscatur ulcisci nec meditetur.
     Nam mala malo bono quam reddere uincere prauo. »
     Alter rex surgens huic dignas dicere grates.
     A nostro uetitus residet, tamen est ita fatus :
    45« Pro tot uel tantis impensis nos benefactis
     Reddere condignas non sufficimus tibi grates.
     In Cuius parma uictricia tu geris arma,
     Ille tibi laudis sat praestat et omnis honoris ;
     Non opus est hinc te laudare uel amplificare.
    50Virtus et pietas nimis et tua larga uoluntas
     Omnibus inuitis cumulant tibi praemia laudis.
     Ipsemet atque mei tibi debemus famulari
     Ut bello uicti sub uexilloque subacti. »
     Rex ait : « Hoc absit, ego dum uiuam neque fiet,
    55Ut tibi quid iuris aut adminuatur honoris ;
     Es rex sicut ego, tibi me praeponere nolo,
     Eiusdem iuris es, cuius sum, uel honoris.
     Ob quod uenimus huc, modo perficiamus id istic
     Tuque tuos recipe, sed non sine quouis honore. »
    60Sic dicens comitem regali uesti nitentem
     Reddidit armatum ueluti bellare paratum ;
     Sic nongentorum90 nullum reddebat eorum,
     Quin foret armatus uel91 ueste decenter amictus.
     [f10r] Post ait : « Hi, rex, sunt, quos uiuere fata sinebant92,
     65 Qui non humane, dum nobis praeualuere,
     Nos tractant igne praeda uel caede maligne.
     Qualiter econtra tractarem quos uice uersa,
     Praecipe, quo dicant tibi, quando domum remearint.
     Nunc se concordent et sint, uelut ante fuerunt,
    70Firmi compatres posthac fidique sodales. »
     Quo facto nempe pax firmabatur utrimque
     Per iuramentum neutrim penitus temerandum.
     Tunc ambo reges redeunt ad papiliones
     Cumque suis prandent ; ibi grandia gaudia fiunt.
    75Gaudet quisque, suus saluus rediit quod amicus.
     Mensa sublata disponit plurima dona,
     Quae regi dentur uel eis, hunc qui comitentur :
     Auri quingenta regi donanda talenta,
     Insuper argentum multum uel pallia centum,
    80Centum loricae, totidem galeae chalibinae,
     Inter equos muli decapenta bis falerati
     Et bis quindeni onagri totidemque cameli
     Atque leopardi gemini binique leones
     Et pariles ursi, qui fratres sunt uterini,
    85Omnino niuei gambis pedibusque nigelli,
     Qui uas tollebant, ut homo bipedesque gerebant ;
     Mimi quando fides digitis tangunt modulantes,
     Illi saltabant neumas pedibus uariabant ;
     Interdum saliunt seseque superiaciebant,
    90Alterutrum dorso se portabant residendo,
     Amplexando se luctando deiiciunt se ;
     Cum plebs altisonam fecit girando choream,
     Accurrunt et se mulieribus applicuere,
     Quae gracili uoce cecinerunt deliciose,
    95[f10v] Inser]tisque suis harum manibus speciosis
     Erecti calcant pedetemptim, murmure trinsant,
     Ut mirarentur, ibi circum qui graderentur,
     Non irascantur, quodcunque mali paterentur.
     Insuper et lincum93 de uulpe lupoque creatum
    100Addiderat donis, expers quod non sit honoris,
     Eius ab urina quia crescit lucida gemma,
     Ardens ligurius carbunculus ut preciosus.
     Qualiter is fiat, libeat quem discere, discat !
     Ex ferro clauos tibi fac fabricare quaternos,
    105In lata butina, quos fige bis in loca bina
     Fortiter inpellens, euellere quis queat haut quos,
     In medio butinae94 terebello facque foramen ;
     In quam pone feram licet inuitam ue rebellem
     Ad clauosque pedes uincire sibi bene cures
    110Et circa collum nexam suspende catenam
     Inclinando caput, ne uincula soluere possit !
     Ad manducandum sibi sat da siue bibendum,
     Quod bibat at uinum ualidum sit, dulce bibendum !
     Ebrius exinde, dum uult, nequeat retinere,
    115Exeat urina, sed ut ignorante retenta,
     Et fluat in peluim cito per butinam terebratam,
     Quam dum non poterit dispergere, uiuere claudit.
     Si non emittat tamen hanc moriensque retentet,
     Abstracta pelle uel aperto cautius aluo
    120Tollito uesicam uel acu transpunge minutim
     Et sic urinam nimis in puram preme peluim
     Inque modum pisae per cuprea uascula funde
     Maiorisue nucis ad grossum fundito uasis.
     Suffodiens [terra quae] uasa dies decapenta
    125Esse sinas, post effodiens exinde resumas
     Guttas in gemmas concretas cernis et omnes,
     Quae similes prunis lucent caligine noctis,
     Quas decet imponi reginarum digitali,
     Regis at impone magnas aptando coronae.
    130[f11r] Adduntur donis, licet illis nil sit honoris,
     Simia nare breui nate nuda murcaque cauda,
     Voceque miluina cute crisa catta marina,
     In quibus ambabus nil cernitur utilitatis.
     Ex genealogia95 uol[ucrum] rega[lia dona96
    135Auxit cum psitachis binis [coruisque] gemellis
     Monedulis stur[nis doctis garrire] loquelis,
     Quicquid et audie[rint imitari q]uae97 studuerunt.
     Pontifici cuique sua dona reponit98 honeste.
     Loricis galeis ducibus scutis petalatis99
    140Munerat atque tubis auro prae post decoratis,
     Praesidibus pulchris madris crisisue100 poledris,
     Militibus summis seu pelliciis ue chrusennis.
     His ita dispositis modicum requiescere uult is.
     Explorare iubet, alter rex quando resurgat.
    145Post uigilans surgit mulum falerareque iussit
     Cumque quibus uoluit ad regem tunc equitauit.
     Plures occurrunt et ei seruire studebant.
     Quem bene suscepit rex atque sedere rogauit,
     Qui dixit : « Domine, mecum dignare uenire
    150Et non abnuito quae munera parua tibi do,
     Quicquid summatum sit et hic, ueniant, rogo, tecum ».
     Rex ait : « Id fiat. Rex alter doma reuisat. »
     Conuocat iste suos summates conueniendos.
     Qui dum conueniunt uel coram rege sederunt,
    155Ut mos eius erat semper, rogitando iubebat,
     Quo suus esset honor cuiuis quam munera maior
     Et nihil acciperet, sibi si quae rex dare uellet,
     « Ne sit opus census uobis101 uideatur ut eius ;
     Mecum nunc ite, quod ego faciam facitote. »
    160Ibant cum rege suscepti sunt et honeste.
     Dum consederunt ter miscendoque biberunt,
     [f11v] Rex regem duxit secum quos ireque iussit
     In curtem latam [cancel]lis102 amphiprehensam,
     In qua stant mensae uario censu cumulatae,
    165In qua stant et equi, decet ut regem, falerati,
     Stant103 etiam muli stant enormesque cameli
     Stant et ter deni mites onagri domitique
     Stant et terribiles leopardi siue leones.
     Stas et inaurata conexus, lince, catena !
    170Simia cum catta stat ibique marina ligata,
     Stant ursi gemini multo uariamine ludi ;
     Quin ibi sunt et aues hominum sermone fruentes,
     Psitachus et coruus monedula pica ue sturnus.
     Tunc ait : « Haec dona tua sint, rex optime, cuncta,
    175Praesulibus sint haec horumque fidelibus istaec. »
     Auri ter denas uni placuit dare libras
     Inque capellanos quinquaginta tribuendas
     Argenti libras totidemque per officiales,
     Inter scutiferos uilesque ministeriales
    180Viginti libras nummorum distribuendas ;
     Nec superexaltat lixas, quin hos quoque donet ;
     Inter eos denas dispergendas quoque libras
     Det duodenorum tantundem cuiuis eorum,
     (Post ducibus galeas loricas ponit et enses,
    185Auratas parmas, lituos ad bella canoros
     Inque suos libras sexaginta tribuendas),
     Et post praesidibus det equos faleris redimitos
     Atque suis denas cunctis libras tribuendas ;
     Postremo cunctis abbatibus his duodenis
    190Se det104 in oramen spondendo suum famulamen,
     lllorum cuiuis confratribus hosque secutis
     Libras triginta puerorum cuiuis et unam ;
     Mittat et ad claustra monachis libras decapenta.
     [f12r] Regis simnistis aliisque fidelibus eius,
    195Eius seruicio qui sunt in cottidiano,
     Qui ueluti glandes semper flant regis ad aures
     Et pro mercedis succurrunt pondere cuiuis,
     Bona dat eximia census ad mille talenta.
     Inter quos illum uenatorem peregrinum
    200Munerat uberius, sic collegam105 facit eius,
     Missi qui fuerant ad se pacemque patrabant.
     Munera dum uidit ea rex multumque probauit,
     Dixit ad aequiuocum : « Tua munera sunt bona multum ;
     Ne tamen a nobis tantum donando graueris,
    205Pro donis uotum decernimus accipiendum.
     Tam bene ludentes ursos hos tollo gemellos
     Atque meae natae picam sturnumque do de te106
     Et grates habeas tantas, ceu cuncta dedisses ;
     Nec uolo praesulibus ducibus quid praesidibus des.
    210Quod caenobitis dabis aut abbatibus istis
     Non contra dico, quia redditur id tibi uero ;
     Hi sunt assidui famulantes omnipotenti
     Orant et pro te studiose nocte dieque
     Et quod das illis, pariet tibi gaudia lucis.
    215Inter summates nolo plus muneris ut des. »
     Gratis an oblitus reticeret is officiales,
     Hi bene donantur secretim siue beantur.
     Hoc super edictum non ausus est dare cuiquam
     Grande uel exiguum nec desiderat quis eorum.
    220Reges inter se quando dixere « valete »
     Oscula dando sibi, placet bis patriando reuerti.
     [f12v] Cumque domum redeunt iuris propriique fiebant,
     Ruodlieb107 dilectae matris cernens inopine
     Ad sese missum quendam bene suscipit illum.
    225Ad quem sic dixit : « Mea mater sospes, ai, sit. »
     Respondit : « Viuit, ualet et bene,108 vel tibi misit
     Istas litterulas, melius quibus ac mihi credas »,
     Susceptaque dice109 sciolum facit hanc recitare.
     Quam super ut legit, ait : « Arbitror, haec breuis inquit  :
    230“Ergo tui domini cuncti tibi ualde benigni,
     Ut redeas, petimus ; nam te caruisse dolemus
     Temporibus tantis, propter quos exiliaris
     Et faidas in te non cessabas cumulare,
     Donec e patria fugiens petis extera regna110,
    235Scimus ubi multos te sustinuisse labores111.
     Quod lamentamur nos, quandocumque gregamur
     Ad placitum uel ad inducias quacunque statutas ;
     Tunc in consilio dando par est tibi nemo,
     Qui uel tam iuste ius dicat tam uel honeste
    240Et qui sic uiduas defendat siue pupillos,
     Propter auariciam cum damnabantur iniquam,
     Qui lamentantur nimium cum112 quando premuntur.
     Ergo tui cuncti cum sunt hostes nihilati,
     Partim defuncti partim membris mutilati,
    245Illorum nulli tibi quod plus sunt nocituri,
     Kare, redi citius, quia quo uenias inhiamus,
     Inprimis ut nos bene tecum pacificemus
     Praestita dando tibi, saepissime quae meruisti
     Non parcens propriae pro nobis utique113 uitae.” »
    250[f13r] Ast in fine breuis huius stat epistola matris :
     « Mi fi li care, miserae matris memorare,
     Quam, sicut nosti, discedens deseruisti
     Inconsolatam, bina [causa]114 uiduatam,
     In genitore tuo, simul in te, nate secundo115.
    255Dum mecum fueras, mala cuncta mihi releuabas,
     Cum discessisti, gemitus mihi multiplicasti.
     Sed tamen utcumque decernebam tolerare,
     Secure miseram dum posses ducere uitam
     Prae tot tam ualidis tibi tam diris inimicis.
    260Qui quia sunt cuncti mutilati siue perempti,
     Fili kare, redi, luctus finem dato matri
     Aduentuque tuo consanguineos hylarato
     Non solumque tuos sed omnes116 compatriotas ».
     Omnibus auditis miles nimis exhilaratur117,
    265Pro sola matre lacrimis perfunditur ore.
     Id resciscente populi rumore sodale,
     Ultra credibile nimium fit mentis acerbae,
     Illeque non solum quin quod fuit apparitorum,
     Stant ubi uel resident, simul intime condoluerunt ;
    270Dicunt, quod nunquam uidissent huic similem quem
     Moris honestate fidei uel in integritate
     Quod nec obest ulli sed, ubi quit, profuit omni.
     At qui seruimen eius nouere diurnum,
     Dicunt : « Quid mirum, sibi si nunc118 est onerosum,
    275Nil deseruisse ni pauper uiuere posse,
     Victum uel uestem119, nullum plus emolumentum,
     Huius cum regni columen speciale sit omnis. »
     Qui sibi dilectum secum sumendo sodalem
     Ad regem graditur, prae quo sic fando precatur :
    280[f13v] « Si, rex, auderem tibi uel fore non graue scirem,
     Quod nimis angit me, tibi uellem notificare. »
     Rex ait : « Eloquere, clemente potiris ad id me ».
     Ille pedes regis amplectitur oscula dans his
     Postque resurgendo uix protulit ista gemendo :
    285« Quid mihi causae sit, melius rex ipse uidebit. »
     Sic ait inque manus dat litterulas sibi missas.
     Rex ait his lectis : « Nunc compatior satis istis.
     Quae tibi promittunt domini, si sic soluunt,
     Consilior uideas, uenias quin, neue relinquas120.
    290Atque tuae matris nimis est legatio suauis ;
     Hinc omnino tibi modo nolo reconsiliari,
     Quin uadas ad eam uel consoleris eandem
     Contribulesque tuos uisendi te sat auaros.
     Quando uelis ito, nobiscum sed tamen esto
    295Istius ebdomadae spacium ; noli prius ire
     Quam pertractemus, quid mercedis tibi demus.
     Nobis seruisti quam deuotissime scisti ;
     Non obliuisci decet id nos sed reminisci,
     Et tibi prodesse, te saepe neci tribuisse
    300Pro me pro populo pro cuncto denique regno. »
     Exul at inclinat regem meminisseque gaudet
     Eius seruicii paucis respondit et illi :
     « Quod tibi seruiui, mihi quam bene retribuisti.
     Huc postquam ueni, pie rex, tibi meque subegi,
    305Pascha fuit tecum mihi semper cottidianum,
     Semper habens multum uel honorum siue bonorum
     A te non solum sed ab unoquoque tuorum. »
     Rex iubet, interea fiant argentea uasa,
     Ut grandes lances per circuitum cubitales,
    310Non nisi bis bina duo plana tot atque profunda,
     Quando coaptentur, ceu panes sint uideantur,
     Extra speltina si sint perfusa farina.
     Quorum uasorum rex unum denariorum
     Replet, bizantes quos dicunt aurificantes,
    315Et sic coniunctim, suppingere quod nequit unum
     Plus [cum martel]lo, ne clangant forte mouendo.
     [f14r] Quando domum ueniat, res inde suas meli[oret
     Atque suos dominos faciat sibi dando benignos,
     Ut sibi promissa dent praestita mente benigna.
    320Altera diuiditur lanx in duo sicque repletur.
     Ex una parte lancis nummos posuere
     Ex auro factos et in igne sat examinatos,
     A pole121 bizanto quibus agnomen tribuere,
     Est quibus insculpta graece circum titulata
    325Istac maiestas illac regisque potestas
     Inponendo manum stans quem signat benedi[ctum,
     Quos det dilectis consanguineis et amicis
     Ad congaudendum, mos est uelut, hunc fore sa[luum
     Exilioque graui non illum degenerasse
    330Sed profecisse122 uel honore domum rediisse123.
     Citra mazeriam lancis nummis ita fartam
     Bis sex armillas imponit rex operosas,
     Ex quibus octonae solidae non sunt recauatae
     Plumbo repletae, ceu serpentes capitatae,
    335Oscula quae sibi dant sic se nec amando noce[bant
     Quarum quaeque meri graue pondus gesserat au[ri ;
     Bis geminae reliquae gyrando fuere recur[uae
     Quaeque librans marcam uelut epaticam sper[ulatam ;
     Non in iis decori plus quam studet utilita[ti.
    340Et super additur his reginae fibula grandis,
     In limo fusa, non malleolis fabricata
     Fabrili nullo compacta ue machinamento,
     Per totum solida non omninoque dolata,
     In medio cuius aquilae stat imago uolantis
    345Eius et in rostro pila stat christallina su[mmo,
     In qua motari uisuntur tres uolucelli,
     Essent ceu uiui, gestire uolare[que prompti.
     [f14v] Aureu]s hanc aqu[ilam] per girum circulus ambit,
     Quae t]am lata fuit, sibi pectus quod bene texit.
    350Non erat in]merito124 sic, auri fusa talento.
     Addidit hi]s alias in125 pensando leuiores
     Quauis] et in quarum126 gemmarum multigenarum
     Fulgor] erat u[ar]ius127, uelut inspiceres ibi sydus,
     Quarum] quaeque128 librae quadrantem ponderat aequae.
    355Cum gran]di129 boga gracili pendendo catena.
     Et super] his modicam, quam praetendendo diatim,
     Laccern]am130 cum qua configat, ne stet aperta
     Ossaue]131 ne possint cerni maiuscula si sint.
     Ex aur]o132 lunam solidam super addidit unam
    360Pensan]tem libram, faber in qua protulit artem.
     Incur]uatura133 sunt inque recircuitura
     Imposi]ti lapides134 generosi cuncticolores,
     Orti de] cocleis135 in maio mense marinis
     Rerum co]nmixtis136 auro de more reclusis.
    365Sunt in p]lanicie137 graciles sperulae uariatae ;
     Conser]itur uitro uitrum, discernitur138 auro,
     Compo]nens139 nodos uel folia uel uolucellos.
     Ignibus h]irsuta140 primo fiunt, tuberosa
     Cum sput]o141 uel aqua poliuntur cote scabrosa.
    370Id ge]nus142 electrum fabrile uocatur honestum.
     Ast in sple]ndente143 post gemmas margine lunae
     Dant b]ullae dulcem se conlidendo fragorem.
     Hanc lun]am144 lanci caute rex praecipit addi,
     Qui post] octonas145 in lancem ponit inaures.
    375Quatt]uor ex illis comptae fulsere lapillis
     Nobilibus] uariis ametistis atque berillis ;
     Quatt]uor ast aliae non sunt gemmis redimitae,
     Nexus] delecti146 miris nodis147 uariati,
     [f15r] Sicut pincillo quis uitrum pingeret au[ro ;
    380Bullae cum bacis clangunt, cum se mouet auri[s.
     Tandem ter denos fabricare iubet digit[ales
     Ex auro puro, reperitur non melius quo.
     In quorum quemque iubet includendo locare
     Ligurium uel iacinctum pulchrumue berillum,
    385Quorum tres sponsae dandi sunt accipiend[ae,
     Non grandes, graciles, quos ferre decet m[ulieres.
     Lancibus impletis his donis imperiosis
     Atque coaptatis clauis firme capitatis,
     Has iubet obduci rex glutine ualde tena[ci,
    390Polline commixto multo tribulamine148 [trito149,
     Ut non abradi nec aqua queat hoc aboleri.
     Quando dies uenit, ad quam rex induci[auit,
     Quod deberet ei pie respondere clienti,
     Dixit principibus : « Noster miles peregrinus
    395Vult remeare domum carta reuocatus h[erorum,
     Pro quorum causa patria caret, ut patet, ipsa.
     En hic est carta ; nunc uos audite, quid illa
     Dicat ». Sic inquit et eam sciolus recitauit.
     Carta perlecta fiunt ibi tristia corda,
    400Compare tam fido tam miti tamque ben[igno,
     Tali tyrone regem seseque carere.
     Et regi suadent, hunc ui prece seu reti[neret,
     Uxorem sibi det et honoribus hunc locupl[etet,
     Dicentes dignum comitatu quouis eund[em.
    405Rex ait : « Absit, ut is de me tribuletur [amicus150,
     A quo sum numquam minimam commotus in [iram,
     Quin irascentem me mitem reddit ut ag[num,
     Totius fidei plenum se praebet in omni.
     [f15v] Nam sic e[xilii151 grauis est sibi sarcina longi,
    410Qualiter i[n152 quoquam non hoc sentire ualebam.
     Nunc153 di]mittamus et eum patriare sinamus.
     Has habeat gra]tes154, si post sua sic ueniat res,
     Quod non esse do]mi155 queat, huc bene posse reuerti,
     Inueniat] ueteres156 ut apud nos commoditates. »
    415Sic ait et p]uerum157 iubet, ad se quo uocet illum.
     Is curren]s158 uocat hunc ; ad regem uenit is illuc.
     Dum modicu]m siluit159, clementer rex sibi dixit :
     « Te nimis in]uite160, mi kare, reliquero de me ;
     Semper prom]ptus161 eras et in omni morigerebas ;
    420Hinc hab]eo162 grates tibi, dilectissime, grandes.
     Inuidus]163 es nulli sed plebi karus es omni.
     Nunc mih]i164 dic uerum, karissime cunctigenorum,
     Praemia dem t]ibi165 peccunna166 malisne sophia. »
     Is reputa]ns167 mente, sibi quid respondeat apte :
    425« Non cupi]o168, quod – ait – conponderat usus honori.
     Census hab]et169 multos, ubi noscitur, insidiantes
     Pauperies mis]eros170 cogit plures fore fures ;
     In consanguineo]s171 parit inuidiam uel amicos,
     Vel fratrem]172 stimulat, fidei quo foedera rumpat.
    430Est meliu]s173, censu careat quisquam quoque sensu,
     Et quicum]que174 pia satagit florere sophia,
     Ille uel arge]nti175 semper sat habebit et auri,
     Quae uult] expugnat176, quia telis intus abundat.
     At memini] multos177 uidisse creberrime stultos,
    435Qui cunctis opib]us178 per stulticiam nichilatis
     Viuebant in]opes179, uitiose degenerantes,
     Quos non iuuis]se180 sed opes patuit nocuisse.
     [f16r] Unde potes facile me uerbum tale docere,
     Quod si seruabo, quod id ipsum non temerabo,
    440Tam karum quod erit, ceu pondo decem mihi quis det.
     Nemo mihi rapit id inimicatur ue181 nec odit
     Propter id et latro me non occidet in arto.
     In camera regis census decet ut sit opimus,
     Pauper homo sat habet, si ui ualet arteque pollet.
    445Non uolo peccuniam, sitio gustare sophiam. »
     Hoc rex audito : « Mecum – surgens ait – ito »,
     In penetralque pedant nullum secumque sinebant.
     Rex residens, pro se182 tunc exule stante cliente,
     Dixerat in primis : « Nunc audi cordis ab imis,
    450Quae tibi praedico ceu uerus amicus amico !
     Non tibi sit rufus umquam specialis amicus !
     Si fit is iratus, non est fidei memoratus ;
     Nam uehemens dira sibi stat durabilis ira.
     Tam bonus haut fuerit, aliqua fraus quin in eo sit,
    455Quam uitare nequis, quin ex hac commaculeris ;
     Nam tangendo picem uix expurgaris ad unguem.
     Quamuis cenosa per uillam sit uia trita,
     Numquam deuites callem, quo per sata pergas,
     Ne male tracteris careasque tuis ibi frenis
    460Correptus per quem responsum dando superbum.
     Quo uideas, iuuenem quod habet senior mulierem,
     Hospicium tribui tibi non poscas iteranti ;
     In te nam magnam facis insons suspicionem.
     Hic timet, haec sperat, fors inter eos ita uersat  .
    465Ast ubi uir uiduam iuuenis teneat ueteranam,
     Hospitium posce; non hic timet haec nec amat te,
     Tu[nc]183 ibi secure dormis sine suspicione.
     [f16v] Poscit184 ad occandum si te conciuis agellum,
     Ut praestetur equa generandi tempore feta,
    470Noli praestare, ni uis hanc degenerare ;
     Nam perdet pullum, si planificabit agellum.
     Non tibi tam karus sit contribulis tuus ullus,
     Quatinus hunc saepe soleas uisendo grauare,
     Plusque solet rarum quam continuum fore karum,
    475Nam cito uilescit homini quodcumque frequens fit.
     Ancillam propriam quamuis nimium speciosam
     Non uelut uxorem facias tibi consocialem,
     Ne contemnat te tibi respondendo superbe,
     Neue reatur, se domui debere praeesse,
    480Si pernoctabit ad mensam siue sedebit.
     Tecum manducans pernox tecum ue185 repausans
     Continuo domina cunctorum uult fore summa.
     Talia famosum faciunt ignominiosum.
     Si libet uxorem traducere nobiliorem
    485Causa karorum generandorum liberorum,
     Tunc cognoscibilem conquire tibi mulierem
     Et nusquam, mater tibi ni quo consilietur !
     Quam dum quaesieris, decet omnimodis ut honores,
     Tractes clementer ; illi tamen esto magister,
    490Litigium cum te ne quod praesumat habere ;
     Nam uitium nullum maius ualet esse uirorum,
     Quam si subiecti sint, quis debent dominari.
     Et licet in cunctis bene concordet tibi rebus,
     Numquam uelle tuum debes sibi pandere totum,
    495A te correpta si post pro re uitiosa
     Improperare uelit, ut nil tibi dicere possit,
     Unde pudor uel amor inter uos quid minuatur.
     [f17r] Nulla repentina tibi tam grauis ingruat ira,
     Quin pernoctare uindictam perpetiare,
    500Maxime cum dubia res est, non ut tibi dicta,
     Forsan cras gaudes, animi quod frena tenebas.
     Nunquam cum domino tibi lis sit siue magistro ;
     Namque potestate, si non iuste superant te.
     Nec quid eis praestes, ueraciter id quia perdes.
    505Cum rogat, ut praestes, est tunc melius, sibi quo des,
     Inueniet culpam quia, tantundem tibi per quam
     Tollat ; utrumque perit nec grates nec bona reddet.
     "Grates" dicet "habe", cum despoliaberis a se,
     Tunc inclinabis dominum laudans, quod abibis
    510Sanus cum uita, nihili pensans tua damna.
     Et numquam sit iter quoquam tibi tam properanter,
     Ut praetermittas, quin, ecclesias186 ubi cernas,
     Sanctis committas illis te uel benedicas.
     Sicubi pulsetur aut si quo missa canatur,
    515Descendas ab equo currens uelocius illo,
     Kattholicae paci quo possis participari.
     Hoc iter haut longat, penitus tibi quin breuiabit
     Tutius et uadis hostem minus atque timebis.
     Abnuito numquam, si te cogens homo quisquam
    520Oret amore pii ieiunia frangere Christi,
     Non ea nam frangis sua sed mandata replebis.
     Si tibi sint segetes prope plateas generales,
     Non facias fossas, progressus ulteriores
     In sata ne fiant ; nam fossas circueundo
    525Strata fit utrimque per siccum gente meante ;
     Si non fodisses, damnum minus hinc habuisses. »
     [f17v] Dum rex conticuit sapientia uerbaque finit,
     Ambo prodibant rex inque throno residebat
     Et laudat cunctis uirtutem militis eius
    530(Econtra murmur laudantum multiplicatur),
     Qui grates regi populo referebat et omni.
     Rex ait : « Ito domum cunctorum plenus honorum
     Atque uide matrem totamque tuam pariter rem,
     Si potes in patria tamen esse tua uelut ista,
    535Soluere sique uelint domini quae polliciti sunt.
     Qui si fallant te, decet, ut187 fallantur et a te,
     Nec famuleris eis totiens delusus ab illis ;
     Nulli seruito parco nimis aut inhonesto.
     Si tibi contingat, animus tuus unde uacillet,
    540Taedeat ut patriae propriae te, si repetis me,
     Eiusdem uelle contra te repperies me,
     Quo nunc te linquo ; dubium non huius habeto. »
     Post nuerat digito prae se stanti paranimpho
     Et sibi secretim de more susurrat in aurem,
    545Illuc ut peras camerarius afferat illas,
     In quibus hi panes fuerant intus locupletes,
     Polline perfusi foris, intus pecuniosi.
     Allatis peris rex inquit : « Mi bone sodes,
     Hos geminos panes numquam, karissime, frangas,
    550Primitus ad matrem uenias quam tam tibi karam,
     Cuius in aspectu solius frange minorem ;
     Cum sedeas nuptum cum sponsa, frange secundum.
     Hinc et dilectis quantum uis detur amicis,
     Ut sapiant, qualis noster soleat fore panis. »
    555Atque ualedicens rex, oscula ter sibi figens
     Cum gemitu liquit. Miles lacrimando recessit.
     Quem sequitur cunctus ad equum populus gemebundus,
     Cumque ualedicunt, sibi flentes oscula figunt.
     [f18r] Inde recedente solo comitante sodali.
    560Scutifer, enthecam qui uexit eo modicel[lam,
     Traxit sagmarium uariis opibus oneratum.
     Inter dilectos fit magna querela sodales,
     Tam breue tunc tempus quod ouarent alterut[rius ;
     Nam non ni triduo simul ibant sermocin[ando.
    565Ad noctem mediam prolongant sumere caen[am.
     Post mensam demptis ambobus calciamen[tis,
     Postquam dormitum decernunt uisere lect[um,
     Auersi flebant taciti, lacrimando ge[mebant.
     Ut puer ille magis flet se quatiendo soda[lis,
    570A sibi tam fido quod disiungendus amic[o ;
     Nescit, an hunc umquam fuerit uisurus in [aeuum ;
     Peruigil insomnem uellet flens ducere noct[em,
     Ni cito quod somnus cor maerens opprimit eius188.
     Cumque diescebat, ambo simul euigilab[ant
    575Surgunt, induerant se, prandent et fa[lerabant189
     Insimul et pergunt, donec confinia cern[unt
     Alterius regni, qua sunt postremo dire[mpti ;
     Exul et, ut potuit prae fletu, uix sibi dix[it :
     « Kare, meo domino de uero corde ue s[ancto190
    580Dic, precor, oramen uel deuotum famul[amen
     Omnibus atque suis mihi ceu cor semper am[andis. »
     Basia dum sibi dant, ambo nimis inti[me flebant191
     Alterutrimque « uale » dicebatur sat abun[de,
     Discedunt a se sic in sua maestus u[terque.
    585Utque suae patriae iam coepit repropi[are,
     Rufus eum uidit ac currens se sibi i[ungit ;
     Quando salutauit, hunc un[de m]eet r[ogitauit192
     Ire ue quo uellet, [comes eius si] fore [posset193.
     Sat dedignanter respondit ei sapiente[r :
    590[f18v] « Est uia[communis, quo uultis pergere quitis. »
     Rufus]194 parabolas incepit dicere multas,
     Quamquam195 res]ponsum de milite non capit ullum.
     Increscen]te die cum ferre suam nequit in se,
     Ad sellam po]st196 se cappam solet ille ligare.
    595Rufus ut a]cquirat hanc, tota mente uolutat197.
     Pergeban]t198, ueniunt ad aquam uel equos adaquabant ;
     Mulcendo]199 tergum ceu detergendo caballum
     Ad se cor]rigiam200 furtim rapit indeque cappam,
     Hancque s]ub ascella tenet, usque recessit ab unda ;
    600Tunc salien]s201 ab equo citat hanc intrudere sacco,
     Cum remor]aretur202 post hunc uelut experiatur,
     Ungula quaeque] pedum203 clauos an haberet eorum.
     Tunc ad se c]urrit204 et adulando sibi dixit :
     « Antea no]nne205, bone, mihi cernebaris habere
    605In sella ca]ppam206 ? miror quod non uideo quam. »
     Cui miles]207 dixit : « Est mirum me sed ubi sit. »
     Rufus ait]: « Sub aqua quid nescio diffluitabat ;
     Sic, ubi208 potamus, ibi forsan perdideramus.
     Ergo reu]ertamur209, hanc si reperire queamus. »
    610« Absit » m]iles210 ait simulans, sibi ceu nihili211 sit.
     Vespere tunc]212 uillae coeperunt appropiare,
     Per quam pl]atea213 uadit sat lata, lutosa
     Haut in eq]uo214 quiuis ualet his exire lacunis
     Nec tran]sire uia prope saepes tam lutulenta
    615Quisque pe]dans215 posset [ni pons] artissimus esset,
     Quem sa]t216 temptando saepemque manu retinendo
     Vix deui]taret217 in cenum ni218 cecidisset.
     Trames] at [est ar]tus219 e campo per sata tritus.
     Nunc facilem] callem220 rufus suadebat eundem,
    620Dicens il]luuie221 ceni non posse meare,
     Nosse uiam n]ullam222 tam cenosam uel aquosam.

    VI

     [f19r] « Posthac cum peccas, noceas cui, non ma[ledicas,
     Est quia ualde graue duplex damnum223 tol[erare,
     Perdere quemque suum super hocque pati male[dictum. »
     E regione minas rufus satis egit inanes,
    5Non pernoctari dicens quam sint mutila[ti,
     Insectans numeros224], quia uult incendere cun[ctos.
     Miles subrisit, sibi quid peius fore nam sci[t.
     Ad uillam propiant, ubi pernoctare uolebant.
     Sol petit oceanum225 monet hospitiumque pete[ndum ;
    10Rufus pastorem uocat unum conueniend[um,
     Illuc qui uenit, quem rufus mox rogitauit :
     « Dic uicinorum mihi nomina praecipuorum ;
     Est hic quis diues, nostri fore qui queat h[ospes ? »
     Pastor ait : « Multi sunt hic, quos non stupefir[i
    15Sat scio, si centum scutis comes appetat [unum,
     Quin his seruire possint omni sub honor[e.
     Esset homo pauper, nequeat qui sufficien[ter
     Vobis seruire uestros et equos stabulare.
     Multi sint soliti licet hospitibus famu[lari,
    20Inter eos omnes non suscipit aduenientes
     Tam bene ceu iuuenis ueluti uetus u[xor illius226. »
     Rufus ait: « uiduam quid habet iuuenis ueter[anam ?
     Vir uetus uxorem deberet habere uetern[am. »
     Pastor ait : « Nusquam melius nupsisset ad227 ull[am.
    25Pauper erat nimium, prius is quam duxerat [illam228.
     Nunc dominatur ei, seruiuit cui uice ser[ui229,
     Ac230] ueluti dignus, est nam pius atque benignus,
     Gratia sitque deo, qui sic miseretur ege[no. »
     Tunc dixit miles : « Quae te rogo, dic mihi, so[des,
    30Qualiter acciderit, inopi locuples quia nups[it231. »
     [f19v] Tunc ait i232]s: « Domine, dic, audieris mihi nonne :
     Agna uetu]s233 cupide [ua]s lingit salis amore
     …………………………………………………….………… multa234
     Quem] prius haec habuit, secum dirissime235 uixit.
    35Nam fuit] i[ngra]tus236 parcus rarissime laetus ;
     Nun]quam237 ridentem uiderunt neue iocantem.
     Quid], dix[it], pecorum238 uel apum fuerit uel equorum,
     Vix239], numerum nescit, quantum cuiusque sibi sit.
     Rar]o240 tamen carnis propriae saturatur uteruis,
    40Cas]eolos comedunt duros seru[m]que biberunt,
     Qui]cquid habent, uendunt, precium cauteque recondunt.
     Sua]uis241 is huc ueniens iuuenis nudus uel egenus
     Vadi]t242 ad hunc, primo panem mendicat ab illo.
     Qui] sibi buccellam sigalinam uix dedit unam ;
    45Han]c243 dum suscepit, reuerenter stabat et edit.
     Me]nsa sublata properat sustollere uasa,
     Ne m]ingat244 catta catulusue coinquinet illa,
     Sed]ulus ac lauit, post in toreuma reponit.
     Cocl]ear245 in disco curat seruare magistro,
    50Ut246] sibi praeponat, cum prandit quandoue caenet,
     App]osito cultro cum sale ue cum cocleari ;
     Si be]ne conditum quid non sit, condiat hinc id,
     Seu] sit247 holus seu sorbicium seu quidque ciborum.
     Id248] notat in corde senior, si249 non ait ore.
    55Nil pr]aetermisit iuuenis, quod opus fore uidit :
     Bou]es sicut oues adaquat, porcos ue capellas,
     App]ortat faenum quibus annonat parafredis,
     Quae250] fecit sponte sibi nemine praecipiente.
     Si quid] alius erat opus, id studiosius egit.
    60Et c251]um per triduum mansisset sic apud illum,
     Is] nisi buccellam sibi nil dedit ad comedendum,
     [f.20r]Cumque diutius esuriem sufferre nequiret,
     Inclinabat ei cupiens alio proficisci.
     Ille sibi dixit, hunc cum secedere uidit :
    65“Nunc hic esto dies binos tantummodo uel tres,
     Alterutrum nostros mores donec uideamus.”
     Consensit iuuenis, mox augetur sibi panis,
     Quadrans mane datur sibi sero dabatur et alter.
     Interea rogat hunc, si quam cognouerit artem.
    70“Artem quam possem cognoscere, dic, meliorem,
     Quam quod nosco cibos lautos confingere pl[ures
     Vilibus ex causis, ex herbis siue farinis,
     Ad quae nil nisi lac posco modicumue sagi[men
     Et tantum salis, detur ut dulcedo sapori.
    75Est aliud, domine, nobis omnino necesse,
     Quod non irasci debes de me tibi dici
     — Dic – ait – id quid sit, non irascor.” Puer inquit :
     “En, uelut es, cunctis diues satis esse uider[is,
     Et tuus est panis solaminis omnis inanis,
    80Furfuribus plenus, fuscus, lolio uel amar[us.
     Si praesentare mihi uis cuiusque farinae
     Vel modium uel dimidium panes faciendum,
     Tot bene cribratos praesentabo tibi panes
     Semine conditos apii uel sale respersos,
    85Et pigmenturas252 aliquas lardo superunctas
     Atque coronellas [alia]s aliis253, uti menclas.
     Haec faciens, numerum [rerum minuo] tibi [paruum254
     Quicquid et excribr255[o, cautissime uase recondo256
     Atque tuis pullis dabo siue strepentibus au[cis.
    90In pueros panem si fregero distribuendum,
     Non [tu aufer e]is257, ut eis [lenis] uidearis ;
     Haec faciendo domum totam tibi promptifi[cabis258 ;
     [f20v] Inspiciens259] cuncta260 praesens sta, nitere furca !”
     Esset quod] iuuenis multum sapiens, homo cernens
    95Procura]nda261 sua commisit ei bona cuncta,
     Res ut pro]uideat puerosque suos, uti uellet.
     Tali cau]tela facit hoc, tali quoque cura,
     Ut domi]no nil deficeret nulliue suorum.
     Ultra prae]bendam sibi nil tulit ille statutam,
    100Saepe262 l]aborabat, quo se uestire ualeret.
     Sic263 fam]ulando fide domino summa, sine fraude
     Vixi]t264 nescio quod. Posthaec moritur scelus illud ;
     Sordid]ior nemo uixit uel amarior illo.
     A paucis] fletur propriorum, dum tumulatur.
    105Nemo uet]at265, uidua iuueni tunc fiat amica
     Corde te]nus266, sed ad ecclesiam simul ire uidemus,
     Ad me]nsam resident simul, ad lectum simul ibunt.
     Matrem267] iam dominam uocat hanc ast hunc ea natum.
     Mox268] famuli famulae patrem suescunt uocitare,
    110Ille su]os liberos econtra nominat illos.
     Nunqu]am269 maiorem nos cernebamus amorem
     Nec c270o]ntectales sibi tam bene conuenientes.
     Ianua271], quae uiduis prius est et clausa pupillis,
     Haec nu]nc diuitibus semper patet atque misellis.
    115Illic] hospitium, si uultis, habebitis aptum ;
     Stat uel272] in ingressu uillae grandis domus horum. »
     Tunc a 273]it et Rufus uanus nimiumque superbus :
     « Est ue]tus hic aliquis, cui sit pulcherrima coniunx ? »
     Hic a]it274 : « Est senior, multum bona cui fuit uxor ;
    120Pro d]olor, ah, moritur. Is nupsit denuo nuper
     Et275] duxit iuuenem stulta[m] nimiumque procacem.
     Censet276] pro nihilo, contemnit eum quia277, crebro
     Huncce procis278] stultis ludens inhonestius illis. »

    VII

     [f21r] Panes ille secat et in illos distribuebat,
     Carnis de senis discis quod et accidit279 illis.
     His consolatis, laetis ad doma reuersis
     Hospes item dixit: « Cum Christus quem mihi mittit,
    5Tunc est pascha meum mihi uelque meis celebra280[ndum,
     Sicut in hac nocte, dum laetificabimur a te.
     Est mihi quod uenit de te, deus ut mihi mittat. »
     Cui mox de scapula partem mittit quoque sura,
     In plures offas quam concidendo minutas
    10Pro sacramentis pueros partitur in omnes281.
     Post haec sat cocti domino, sat ponitur assi,
     Potus at in patera summi tuberis nucerina
     Praecipui uini piperati siue medonis,
     In qua bis bina sunt aurea flumina sculpta ;
    15Dextra dei fundo paterae confixa stat imo,
     Quam, dum pernoctat ibi, quidam summus ei dat.
     Numquam gustauit tamen ex hac, ni sibi mittat282,
     Cui seruitur in hac, in opus seruatur at istud.
     Finita caena postquamque datur sibi lympha,
    20Fertur ei uinum, de quo bibit et sibi misit,
     Qui dederat dominae prius et post ebibit ips[e.
     De mensa surgit miles modicumque resedit,
     Sicque iacens tractat, hominem qui gratificar[et283.
     Tandem matronae dederat sua pallia promp[te,
    25Possit ut ecclesiam sic compta reuisere san[ctam.
     Interea rufus quid agat non praetereamus.
     Miles ut intrauit, ubi tot bona repperieb[at,
     Rufus, cur subeat, uetus est ubi simia, dixit.
     Miles ait : « Velles mecum, post forsan ouare[s ;
    30Quod uolui reperi, sed quod tu quaeris habebi[s.»
     Asstantes multi rufo sunt consiliati,
     Deserat haut comitem284, [diuertere tam bene nusquam285.
     [f21v] At286 dedig]nanter discessit ab hoc properanter
     Currit287 et ad]288 neptem, nil nacturus nisi mortem.
    35Inuenit]289 portam senioris saepe seratam.
     Stat senio290]r curte liberique sui duo prae se.
     Tunc rufus] pulsat, quatiens portam nimis inquit :
     « Quam cito qu]is291 aperi292 uel me praelinquere noli. »
     Cumque sene]x « quis sit, per saepem prospice » dixit,
    40« Vir quat]it293 et frangit portam » currens puer inquit.
     Rufus] ait294: « Pande, rogitas quasi nescieris me. »
     Tunc sunt295 i]rati iuuenes nimis hinc stomachati.
     Vim metu]endo296 mali iubet illi tunc aperiri.
     Rufus pro]terue nimis incursando superbe
    45In curtem297] mitram non deponebat et ensem
     (Desili]ens298 ab equo, freni loro sude iacto)
     Strinxit ut299] insanus, prae se stetit utque profanus.
     Et tunc i]s300 tandem ridens301 ait ad seniorem :
     « Si uos302 n]oscatis me, miror quod reticetis.
    50— Nescio qu]is sitis – ait is – stulte satis itis,
     Nescio303 qu]is sitis nunc nobis quid ue uelitis.
     — Est uxor uest]ra mea neptis ualde propinqua ;
     Hanc ut] conueniam solus permittite solam. »
     Is dixit]304 « facite ! » iubet hanc ad eumque uenire.
    55Quae uenit ;305 u]t uidit, ardens in corde cupiuit,
     Gauden]s arrisit, ea congaudens sibi risit.
     « Omne bon]um306 genitor tibi mandat uel tua mater.
     Post dicam] solus307 ubi uis et quicquid alius. »
     Ad portam308] tunc stant ad saepem seque reclinant.
    60Rufus ait] : « Primo quae dico corde notato,
     Nostrum col]loquium nam non debet fore longum ;
     Non fle, non ride, te contineas seriose,
     Ne uetu]s309 ille canis sapiat nostram rationem ;
     Si mihil consentis, ab eo citius redimeris.
    65Est hic310 n]am iuuenis satur omnigenae probitatis,
     Haut b]reuis haut longus sed staturae mediocris ;
     [f22r] Est similagineus totusue311 genis rubicundus,
     In toto mundo non est speciosior illo.
     Qui dum rescisset, tu quam speciosa fuisses
    70Et quas aerumnas patereris cottidianas,
     Corde tenus doluit gemebundus uel mihi dixit :
     “Umquam si fueris mihi fidus, kare sodalis,
     Ito, dic illi mulieri martirizatae,
     Si uelit ut redimam se uel de carcere tollam,
    75Audierit gracilem cras quando tubam reboantem,
     Ut dicens nulli sibi tam fidae mulieri
     Exeat e curte, platea stans, inopine,
     Donec accurram cum pluribus hanc rapiendam.
     Posthac haec hera sit agat et sibi quodque placebit.”
    80Nunc sibi demanda quod uis, neptis mea cara. »
     Disciplinate stans hoc audiuit ut omne,
     Interius gaudens tamen inquit ei quasi maerens :
     « Cuncta libens facio, sis certior, atque fidem do. »
     Accepta dextra rufus dubitans nihil ultra :
    85« Ter mihi succumbas in mercedem uolo laudes.
     — Si decies possis, fac – inquit – uel quotiens uis.
     — Sicut abire uelim, facio, quod tu prohibeto. »
     Adque senem rediit, « mihi praecipitoteque » dixit.
     Ille libens faceret, si prae muliere ualeret.
    90Illa rogat multum, discedere ne sinat illum.
     « Si uelit, hic maneat, quod nobis sit, sibimet sit. »
     Duxerat in stabulum properantius illa caballum ;
     Non ea nec rufus reminiscuntur magis eius,
     Manducet, si quid ibi graminis is reperisset.
    95Intrantemque domum neptis bene suscipit illum,
     Insimul assidunt sat sermocinandoque ludunt,
     Insertos stringunt digitos, sibi basia figunt.
     [f22v] Ingreditur senior, quo non seriosior alter,
     Hispidus in facie, poterat quod nemo uidere
    100Eius quid uultus fuerat, quia ualde pilosus,
     Ni solus nasus : curuus fuit et uaricosus.
     Stant oculi gemini uelut effosi tenebrosi,
     Hosque retortorum superumbrat silua pilorum
     Neue foramen ubi sit in os, quit quisque uidere,
    105Sic se barbicia praetendunt longa ue spissa.
     Ille parare tamen pueros iussit sat edendum.
     Istorum nimius cum displicuit sibi ludus,
     Inter eos residet natibus disiunxit et ipsos.
     Ad modicum reticent intersessosque dolebant ;
    110Prae se curuando fantur per plura iocando.
     Cum pertaedebat, mensam uelare iubebat
     Dixit et uxori : « Satis est, iam parce pudori.
     Non debet mulier sic esse procax, neque sed uir,
     Et praesente uiro ludat decet haut alieno. »
    115Sic dicens surgit, ad secretum312 uelut iret,
     Respiciebat eo terebelli perque foramen.
     Rufus et in solium salit infeliciter ipsum,
     Una manus mammas tractabat et altera gambas,
     Quod celabat ea super expandendo313 crusenna.
    120Hoc totum ceu fur rimans senior speculatur.
     Quando redit, sibi non cedit, nam non ea siuit.
     Tuncque sedens solio nimis indignando supremo,
     Saepe monet dominam, quo praecipiat dare caenam ;
     Quae subsannando caenam differt ioculando.
    125Is rogitat, caena, pueros, essetne parata :
     « Quam cito uos uultis – dicunt – caenare ualetis.
     — Nunc, hera, caenemus requiescendumque meemus !
     Pauset et est tempus ut uester karus amicus
     Satque fatigastis hunc, nunc pausare sinatis. »

    VIII

     [f23r] Venit is atque fidem sibi uult praedicere sanctam
     (Non ualet is, « credo » gemebundus ait, nisi crebro)
     Paeniteat, uel eum rogitat, mala quae faciebat.
     Nutibus et uerbis se paenituisse docebat.
    5Per domini corpus fit ab omni crimine mundus.
     Exhalans314 animam domino commiserat illam
     Dicens : « Christe pie mihi ualde reo miserere,
     His et dimitte, mihi uiuere qui rapuere,
     Inspiresque meis, ut idem faciant, rogo, natis. »
    10Sic dicens siluit, cito posthaec uiuere clausit.
     Aurorante315 die populus conuenit ubique
     Ante fit ecclesiam multus conuentus et ipsam
     Et uicinorum maiorum siue minorum.
     Rector eo uenit, scelus ut miserabile rescit.
    15Utque resederunt ibi, quos residere decebat,
     « Hic – ait –  est – rector –  miserabilis utique rumor,
     Quod sit percussus, quo non melior fuit ullus. »
     Flentes dicebant omnes, ibi qui residebant :
     « Ulciscatur ni, rescimus par iterari. »
    20Misit post liberos, post mordritas simul ipsos.
     Qui dum uenerunt, coram rectore steterunt,
     Rufus ridendo, terram rea conspiciendo.
     Rector, dum uidit quod risit, « pessime – dixit
     –  Rides, cum cunctos hic flentes cum uideas nos ?
    25Quid succensebas, quod eum sic martirizabas ? »
     Rufus ait : « Dentes mihi dempserat anteriores
     Ob nullam caus[am], [ni]316 quod sedi prope neptem. »
     Dixit et : « Ancilla tua neptis si fuit illa,
     Cur hanc stuprabas, sceleri scelus adiciebas ? »
    30Rufus ait : « Cur me fur haec317 attraxerat ad se ?
     Cur [quaeram facere]318? facerem non, ni peteret me. »
     [f23v] Quae tantum fleuit, riuus lacrimis ibi quod fit.
     Ex oculis sanguis posthaec fluxit sibi grandis.
     Postquam conualuit, quod quid fari ualet, inquit :
    35« O nimis infide, cur sic mentire super me ?
     Exemplaris Adam, qui culpam uertit in Euam.
     Non post te misi, non te prius, impie, uidi
     Me cum promissis mendosis decipiebas.
     Non ego defendo quod feci, sed mage damno
    40Quod tu fecisti, me consiliante patrasti.
     Non ego319, confiteor, ulcisci me super opto.
     Iudicium, rector, fieri differto parumper,
     Donec accusem memet, donec quoque damnem.
     En, mea iudex sto, quia ualde libens tolerabo.
    45Si me suspendi uultis super arbore grandi,
     Radite caesariem mihi longam, plectite320 funem,
     Stranguler ut per eam, per quam rea saepe fiebam.
     Sed rogo, post triduum corpus tollatis ut ipsum
     Et comburatis, in aquam cinerem iaciatis,
    50Ne iubar abscondat sol aut aer321 neget imbrem,
     Ne per me grando dicatur laedere mundo.
     Inclusam uase uultis submergere si me,
     Deforis in uase, quod feci, notificate,
     Inueniant qui me, ne praesumant sepelire ;
    55Tantum uas rumpant in aquam uel reiiciant me,
     Piscibus ut citius uorer aut diris cocodrillis.
     Vultis in ignitum fumosum322 trudere furnum,
     Ingrediar sponte, quo non cremer igne gehennae.
     Ut caream uita, si uultis, mersa cloaca
    60(Sum nimis inmunda, tali dignissima paena),
     Incidero prompte, quia323 tali gaudeo fine,
     Tartareus foetor mihi post ne perpetuetur.
     Quicquid supplicii reperitis adhuc grauioris,
     Omne libens patiar, multo peiora324 merebar. »
    65[f24r] Quae dum conticuit, rector miserans ita dixit :
     « Iudicat haec semet, uos dicite, si sat in hoc sit. »
     Omnes plorantes, nimium sibi compatientes
     Dicunt : « Non opus est rector rogitet325 super hoc plus. »
     Dicunt causidici : « Vitam decernimus illi
    70Donari tantum, si paeniteat male factum. »
     Eius priuigni mansuefacti uelut agni
     Voluuntur pedibus rectoris dando precatus
     Ut uitam ueniam sibi concedatque salutem,
     Esse domus dominam, uelut ante fuit, sinat illam.
    75Quod dum promisit326 clementer, id illa recusat :
     « Amodo non dominam, sed me dicant homicidam ;
     Viuere si uultis me, istud327 tamen oro salutis
     Ut mihi tollatis, quo me non debilitatis.
     Nares truncate, quidquid328 sit et oris utrimque,
    80Ut stent horribiles omni sine tegmine dentes,
     Ut nullum libeat posthac, mihi basia quo det,
     In crucis atque modum me comburatis in altum
     Per geminas buccas rosa ceu tenus hac rutilantes,
     Nouerit ut quisquam, propter scelus hoc mihi factum,
    85Et dicat, “tibi uae, meruisti tale quid in te ?”
     Ne grandis culpa penitus me sic stet inulta. »
     Tunc rector liberis hanc commisit senioris,
     Mater et ut domina sit eis nec, ut ante, nouerca.
     Quae uestes pulchras ornatus abicit omnes
    90Induitur tunica uelut ex fuligine tincta.
     Caesariem rasit, hinc resticulos ea plectit,
     Cum quibus et teneras constrinxerat illa mamillas,
     Restes ui mordent carnes, donec putrefiunt.
     Tegmen pannosum caput omne tegebat et ipsum ;
    95Sic nil ni nares oculi cernuntur et eius.
     Psalterium discit, animae senis idque canebat.
     [f24v] Non manducabat, nisi stellam quando uidebat
     (Tunc siccum panem comedens atrum cinerosum329),
     V[el bi]bit ex limpha tantum coclearia terna.
    100Ambulat haec pedibus nudis per frigus et aestus
     Dormit et in lecto nihilo palea nisi strato
     Et pro plumacio posito tantummodo ligno.
     Ante diem surgit senis ad tumulum ueniauit330,
     Donec sudauit, donec plus stare nequiuit ;
    105Tunc ruit in faciem, dum fontem flens ibi fecit.
     Ningeret aut plueret seu sol torrendo cremaret,
     Venit ad ecclesiam, mox ut pulsatur, ad ipsam,
     Et non inde redit, dum circumquaque diescit ;
     Ad breue tunc rediit, donec faciem sibi lauit
    110Presbiter ad missam uel pulsabat celebrandam ;
     Tunc rediit, nonam post haec ibi mansit ad horam.
     Nilque potestatis sibi uendicat, hanc sinit illis ;
     Quod sibi dant, habuit, quod non dant, non ea quaerit.
     Haec nunquam risit, cum nemine postea lusit,
    115Cum rident alii, fletus dulcis fuit illi.
     Hanc irascentem rixantem luxuriantem
     Nemo uidebat eam, dum uitam deserit istam.
     Illa commissa natis ab eisque recepta
     Rector ait populo : « Quid agamus, dicite, rufo,
    120Qui scelus hoc geminum patrat inter nos gemebundum ? »
     Rufus iudicii certus necis « obsecro – dixit –
     Hic habeo comitem, prius hunc curate uocandum,
     Quam quid in his culpis ulciscendum rogitetis,
     Qui cuius generis sim, quit sat dicere uobis. »
    125Mittere dum post hunc eius cupidi uoluerunt,
     Militis hospes ait : « Quem uos uultis, citus asstat.
     Hac mecum nocte mansit, quod non fuit iste. »
     Quem dum produxit, stantem rector rogitauit :
     « Dic, miles summe, socius tuus iste uir estne ? »

    IX

     [f28r] « Qu…………………………………………………
     « Obuiat omnia quae331 [fuerant grandis tibi curae,
     Quae cum tempus erit, tibi dicere cuncta licebit.
     Nunc falerare tibi iubeas unique clienti.
    5Nam cognoscunt] te [magis] ac me compatriotae332 ;
     Quando uidebunt te, deuitabunt penitus me333.
     Debes ire domum, si sit tua gratia mecum. »
     Cui cor mox hylarat, prae laeticia quoque flebat.
     « Desine – miles ait334 – [riuus lacrimis, uereor, fit.
    10…………………………………………………
     Scutiferum uocat………………………………
     ……………………………………………………
     Ambo scutiferi c335………………………………
     …………………………………………………
    15Qui mox ascen……………………………
     ……………………………………………………
     Scutifer[os] dico………………………………
     ……………………………………………………
     Cursu ue[lo]ci re………………………………
    20………………………………………………
     Quid ue [u]olun336………………
     …………………………………………………
     Ne[ue] se[ram] de337……………………………
     …………………………………………………

    X

     [f28v] Est ibi secrete prope secessus…………
     In quo sunt claui plures in pariete fixi,
     Quis suspendere res potuissent quasque uiantes,
     Ne noceant mures, cum non timeant ibi fures.
    5Cum dominis domina pedat ad solaria celsa,
     Qua dicebat eis : « Multum bene nunc ueniatis ! »
     Dum grates referunt, rogat illos, ut residerent
     Atque iocarentur di338[uersa dum loquerentur339.
     ………………………………………………
    10Et sibi quos uellent pis………………
     …………………………………………………
     Moles multigenae p………………………
     …………………………………………………
     Tantum tres desunt………………………
    15………………………………………………
     Miles ait : “nunc piscari……………………
     …………………………………………………
     Puluere buglossae, q[uo piscabamur et ante340] . . .
     ………………………………………………
    20Est in aqua cimba…………………….
     ……………………………………………
     Assumunt uirgam q341………………………
     ……………………………………………
     Donec uenerunt pisce[s, pilulas repererunt342
    25Et comedunt auide capiendo pilam sibi quisque.343
     Quas qui gustabant, [sub aquam resalire344 nequibant
     Undique diffugiunt nec mergere se potuerunt345.
     [f29r] Quos miles uirga perterrens cogit ad arua.
     Miratur domina dominellarumque346 caterua,
    30Contribulisque suus ouat in uirtutibus eius.
     Fit nimius risus manuum plausus ue cachinnus
     Accurruntque coci, tollunt properantque parari347.
     Egressus lintre cuncto populo comitante
     Ad dominam repedat, ea quem bene suscipiebat.
    35« Piscator talis est nusquam, uos uelut estis. »
     Tunc iubet exponi pisces in gramine molli,
     Ut, diuersos quot, uideat, lacus is generaret.
     Tunc sunt expositi, quotquot fuerant ibi capti :
     Lucius et rufus348, qui sunt in piscibus hirpus,
    40Pisces namque uorant, illos ubi prendere possunt,
     Prahsina, lahs, charpho, tineo, barbatulus, oruo,
     Alnt, naso, qui bini nimis intus sunt acerosi,
     Rubeta fundicola, truta digena, rufa uel alba,
     In capite grandis capito post degener alis,
    45Labilis anguilla uel per caput horrida walra349,
     Asco, rinanch, ambo dulces nimis in comedendo,
     Ast agapuz ut acus in dorso pungit acutus,
     Praeterea multi pisces mihi non bene noti.
     His uisis tolli citius iubet illa parari.
    50Mensa parabatur, latis350 similis cumulatur.
     Mittit351 et interea, cito quo ueniat sua nata,
     Postquam mox agiles plures saluere tyrones,
     Texuit ex auro quae bina ligamina sponso,
     Post quemcumque sibi tribuat clementia Christi.
    55Quae dum procedit, ceu lucida luna reluxit352.
     Quam sollers esset, nemo discernere posset,
     An uolet an naret an se quocumque moueret
     Semper ut auis erat uel se form]osa leuabat353 […]
     Tunc354 hera poscit aqua]m355, quam sumere iussit herilem.
    60Et post hospitibus datur, ultime sed sibi post hos
     Ad mensam dominae consid]unt insimul ambae356.
     Maior maiori, iunior consedit herili.
     Cuique bonum sedile uel mensam] tunc iubet apte357.
     Eius contribulis conuiua fiebat herilis.
    65Una sibi patera, sibi lanx etia]m358 datur una.
     Prae quibus ille canis stat furti proditor omnis.
     Qui gannito clamans crebr]o359 faciemque reuertens,
     Cauda blanditur, quid ei, monet, ut tribuatur ;
     Contribulis quicquid sibi sponte d]at, ille recepit360 ;
    70Excidit at sibi quid casu, non id repetiuit.
     Ille cani dixit malus quod] hoc homo coxit361,
     Nunquam gustauit aut gustatum reuomebat362.
     Militis a sella dapifer] calc]aria tollit363
     Postmodo364 scutellas dapifer cum posceret illas,
    75Porrigat has sibi mox, cunctis lixis uelut est mos
     Illum tunc gannito cani]s365 inspiciens male crebo,
     Insiluit tandem, lacerando trahit sibi uestem
     [f29v] Atque momordisset, ni scutifer eripuisset.
     Miles ridebat, plebs cetera cuncta stupebat.
    80Tunc dixit domina : « Res cernitur haec mihi mira ».
     Miles ait : « Furti canis est hic conscius isti.
     Quod furabaris, nisi reddideris, morieris.
     Vade, fer in medium quod fecisti cito furtum. »
     Currens absque mora retulit calcaria bina.
    85« Haec – ait – a sella denodaui modo uestra ;
     Tunc ibi nemo fuit uiuentum nemoque uidit
     Neue canis sciret, a daemone ni didicisset. »
     Miles ait : « Sibi da, cernas cui praebeat illa. »
     Quae sibi dum iecit, cuius fuerant ea reddit.
    90Hic dixitque cani : « Nunc illa referto sodali. »
     Quae dat scutifero caudam persaepe mouendo.
     « Ante pedes cadite furis ueniamque rogate. »
     Qui se prostrauit caput inque pedes sibi ponit
     Et ueluti fleret ueniam poscens ululauit.
    95« Nunc tu dic : “surge uel amici simus ut ante”. »
     Quod cum dixisset, surgens canis exhilarescit,
     Nunc hunc nunc dominos nunc gratificat residentes.
     Miles ait : « Vestrum sibi quis captando capillum,
     Accipiat baculum, uelut ulciscendo reatum. »
    100Quod duo dum faciunt « cur furabaris ? » et aiunt,
     Insiliebat eos canis hunc ab eisque redemit,
     Mordens in suras illos nimium dolituros,
     Sic se lusisse, cum quo prae pacificat se.
     Quidam ridebant, quidam nimis inde stupebant.
    105Prandia cum caena sic sat fiunt opulenta.
     Fercula post multa, post pocula tam numerosa
     Limpha datur ; modicum residetur, dum biberetur.
     Tempus pomorum non tunc fuit ulligenorum,
     Ni pueri ueniunt, de silua fraga ferebant,
    110Quaedam pars uasis, pars corticibus corilinis,
     Quae singillatim legerunt undique passim.
     His esis mensa remouetur, sumitur aqua. […]
     ………………………………… it se discaligandum366.
     Ille ligaminibus de Lukka crura coemptis
    115…………………… ne bracca367 sibi fluitaret.
     Atque super pedules se calceolos sericatos
     …………………………………….. unxit368 sericosis.
     Contribulis rubeos soccos sub curduanellis
     …………………………………….. gestans operosis.
    120Ambo ligaturis coniunxit369 crura gemellis
     …………………………. re sunt370 margine cunctae,
     A quibus et multae dependent undique bullae.
     Post haec pellicium mox ind]uerat371 uaricosum,
     Prae uel post fissum uel circumquaque gulatum,
    125……………. crus]inam372 ponendo profundam
     Fibro limbatam lato nimis atque nigello.
     Sumpsit, herilis quem sibi] donauit digitalem373
     Ad minimum digitum bene uix tum conuenientem
     ……………………… super interulam374 male lotam
    130Mantel mardrinum senio sudoreque fuscum
     Vestiti sic erant, m]ox375 ad dominas repedabant,
     Quas ad cancellos inuenerunt speculantes.

    XI

     [F1r]376 Tunc sibimet comedunt [ueteres] pullis tribuer[unt377.
     Cum per aperturas in domate quis sibi micas
     Praebet, mox illo concurrebant adhiando
     Captantes auide, quod378 quit contingere cuique.
    5Sic consuefactae sunt post modicum cito cunctae ;
     Quin post, ostiolum sibi cum fieret patefactum,
     In manibus resident, quod eis datur379 accipiebant,
     Dumque fiunt380 saturae leniendo manuque politae,
     Doma sua sponte certatim mox subiere381
    10Et componendo rostris pennas residendo,
     Sic gaudendo, diem quod non siluere per omnem.
     Oblectamentum fit herili deliciosum,
     Cum nimis insuaue senibus sit tale quid omne.
     Pabula nulligena, uel limpha382 stat in domicella
    15Sturnorum, sed eos duxere fame domitandos,
     Ut per aperturas poscant escas sibi dandas,
     Quod primo ueteres nimium renuere parentes.
     Cum pullis non dant, has illi deseruerunt,
     Qui383 digitum praebent, his illi mox adhiabant.
    20Eligitur sciola super hos doctura magistra
     Nostratim fari « Pater » et « noster » recitare
     Usque « qui es in caelis » lis lis lis triplicatis,
     Staza soror, « canite canite » doceat geminare,
     Quod pulli discunt, ueteres quam discere possent.
    25Interea miles, consanguineus simul eius
     Cum domina uadunt, harpatores ubi ludunt.
     Miles ut audiuit, male quam rithmum modulauit
     Inter eos summus illius artis alumnus,
     Ad dominam dixit, ibi si plus harpa fuisset.
    30« Est – ait – hic harpa, melior qua non erit ulla,
     In qua, dum uixit, meus heros simphoniauit,
     Cuius clangore mea mens languescit amore,
     Quam nemo tetigit, is postquam uiuere finit,
     In qua, si uultis, rithmos modulare ualetis. »
    35Quam iubet afferri sibi, quam citat is moderari
     [F1v] …………………………………………
     ………………………………………………
     Pulsans mox laeua] digitis geminis, [modo dextra384
     Tangendo chordas dulces reddit nimis odas,
    40Multum distincte faciens uariamina quaeque,
     Qu]od pede saltandi manibus neumas uel agendi
     Nescius omnino citus haec perdisceret ambo.
     Qui prius audacter chordas pulsant ioculanter,
     Auscultant illi taciti modulare nec ausi.
    45Sic tribus insolitis actis dulcissime rithmis
     Quartum poscit hera faceret petit et sua nata,
     Eius contribulis quem saltaret uel herilis.
     Quem per sistema siue diastema dando responsa
     Dum mirabiliter operaretur ue decenter,
    50Surrexit iuuenis, quo contra surgit herilis.
     Ille uelut falcho se girat et haec ut hirundo ;
     Ast ubi conueniunt, citius se praeteriebant ;
     I]s se mouisse, sed cernitur illa natasse,
     Neutrum saltasse neumas manibus uariasse
    55Nemo corrigere quo posset, si uoluisset.
     Tunc signum385 dederant, ibi multi quod doluerunt,
     Deponendo manus, finitus sit quia rithmus.
     Insimul et resident et in alterutrum nimis ardent
     Lege maritali cupientes consociari,
    60Illius id matre fieri nimium cupiente
     Atque facultante, quod uellent, sermocinare.
     Hunc dominella rogat, quo secum tessere ludat,
     Annulus ut uicti donetur ter superanti.
     Tunc is : « Qui ludum, quem ludamus modo primum,
    65Acquirat – dixit – digitalis uterque suus sit ! »
     Haec] ea laudauit ludens et eum superauit,
     Gratis perdente iuuene gratis sibi dante.
     Quae nimium laeta, se sic habuisse trophaea,
     Ludendo proprium cito perdebat digitalem,
    70Quem trahit a digito iaciebat eique rotando.
     In cuius medio nodus fuerat cauus intro ;
     Hunc ni386 laxaret, digito non inposuisset

    XII

     [f26r]« Nunc, hera, nunc matrem387 quam proxime uideris, [istam388 ;
     Dic mihi, si ualeat, si tranquille sua res stet,
     Quandoque commater fieret tua, si mihi frater
     Ex illa sit, quem de fonte leuaueris, inque,
    5Anne tuam natam de fonte leuauerit ill[am. »
     Obstupefacta nimis dictis hera militis ist[is :
     « Ah, quid dixisti, quod eam nupsisse putasti,
     Cui fuerat sine te non ipsum uiuere dulce ?
     Nam flendo uisum post te iam perdidit ipsum.
    10Illa meam natam de fonte leuauerat istam
     Et pro natabus propriis nos post habet amb[as,
     Saepeque nos uisit uel nobis tunc aliquid fert. »
     Audit ut hoc miles, matri compassus ait flens :
     « An queo septimana reuenire domum uel in ist[a ?
    15— Cras – ait – ad seram matrem quis cernere karam,
     Sed panem missi penes hanc uolo prima mereri. »
     Est diuulgatum, commatris eum fore natum,
     Inter mancipia fit laeticia cito magna,
     Congaudent matri reditu pro sospite nati.
    20Tunc hera direxit missum, quem dicere iussit
     Commatri, natum praesente die rediturum.
     Interea iuuenis pariter ludunt et herilis.
     Hunc ea ter uicit, hanc is totiens superauit,
     Alterutrim uicti gaudentes omine pacti,
    25Virginis is quod erat, iuuenis quod uirgo manebat,
     Non se uicisse, sed uictos succubuisse.
     Haec suus, ille sua uocitabantur389 uice uersa,
     Mutato sexu soloecismi scemate facto.
     Nec iam celarunt, se quin ardenter amarent,
    30Mater si sineret, uel in ipsa nocte coirent.
     Illa tamen sineret, sibi si non dedecus esset.
     Ut praestoletur, tunc uirgo uix superatur.
     [f26v] …………….. lus390 non dominetur.
     ………………….. uelit ire sinatur
    35…………….. d]omino dominaeque placebat.
     ………………….. um, domini faciendum.
     ……………………. s resident quibus illi.
     …………………….. m]ulta uiando loquentes.
     ………………………. os391 uidet a matre missos
    40………………. omnibus oscula praebet.
     ……………………….. matris amorem.
     …………………….. um prius intueatur.
     ……………………….. deus utque remittat.
     ………………………. debemus famulari.
    45.…………………. rediisse uidemus.
     Sat locupletatum uel ho]noribus392 amplificatum."
     ……………….. gra]tes393 uobis et habebo.
     ……………………… m]atri394 bonitatis.
     ……………………… spondent et ouantur395.
    50……………….. s accuset apud te.
     …………………. lli debueramus.
     ………………….. et ante non uti seruos
     …………………... ius ad haec famulari ?
     ……………………. r non uenere nisi tres
    55………………. ectant396, here nostri.
     ……………...…….. endum facientes.
     …………………… dans oscula dixit :
     …………………… s grandis fit in illis
     ………………….. ibi fuit atque bibebant
    60………………. herum comitantur ouantes397
     ………………….. m cum reliqua re
     …………………...... q]ualiter omnia starent
     ………………....... diceret omnia stare
     ……………….............. d nocuisse suorum
    65………………. nitus398 iacuisset agrorum
     ………………...... era]t399 omnipotentem
     ………………........................ cerasiorum
     Sederat hinc speculans prae se pendentia spernens
     ………………........................ rantia mora.
    70Nunciet ut primus, dominus cum uenerit eius
     ………………................... monedula supra
     Explorans quid agat, cur cerasiis ita parcat,
     Quidquid agit uel ait, notat, ut post] hoc400 ea prodat.
     Ille magis dominum cupit ut uideat equitantem,
    75Semper ait pro se : « Ruodlieb her]e401 curre uenique ! »
     Idque monedula discit et ad dominam reuolauit
     Sic dicens illi : « Quod nunc dicam], precor402, audi. »
     Quae dixit « Loquere ! — Ruodlieb here, curre uenique. »
     Tunc quamuis dominam pueri uider]e gementem403,
    80Omnes risere, uolucrem404 quid tale notare.
     Mater ait : « Reuola, pu]er et sedeas405 ubi supra
     Quod dicatque nota, si clamet, tu quoque clama. »
     Tunc reuolat recta ue notat] monedula uerba406
     Ipsius pueri Ruodlieb uenientis auari.
    85Ruodlieb, quaerit, ubi uel esset uel] quando407 ueniret
     Prospicit e silua socios emergere densa ;
     Primo contribulis, iu]xta408 quem scutifer eius,
     Postremo dominus meat officialis et eius
     ......................... quaeque suarum.
    90Tunc puer exclamat : « Dominus, gaudete, propinquat ! »

    XIII

     [f27r] Barbam non]409 scabit, quia non pilus unus ibi sit410.
     Quod tam nemo uafer sit, qui discernere possit,
     Clericus an mulier inberbes411 an esset alumnus,
     Est tam iocundae tam uirginea faciei.
    5Dum se tondebant sordes limphaque lauaban[t,
     Exierant butinam. Lauacralem mox sibi laenam
     Scutifer imposuit, qua lectum tectus adiuit,
     Donec siccetur aestusque sibi minuatur.
     Post modicum surgit, sua calciamenta412 requirit.
    10[F2r]413 Sic pedat ad mensam comedens sedeat super ipsam414,
     Non tamen in solio uoluit residere supremo,
     Sed subiectiue matris dextrim, uelut hospes,
     Atque libens totum sibi permisit dominatum ;
     Haec quod ei dederat, reuerenter suscipiebat.
    15Incidens panem turbam partitur in omnem,
     Transmisit cuiuis discum specialibus escis,
     Cum uino pateram, mittens, aliquando medonem.
     Ruotlieb contribulis conuiua fuit socialis,
     Ex uno415 pane comedunt, uno quoque lance,
    20Ex uno cyato biberant communiter ambo.
     Matri conuiua solet esse monedula sola,
     Cui pilulam micae cum dat, capit illa, superbe
     Perspacians, mensam transuersim transilit omnem.
     Fercula post multa post pocula totque secuta
    25Tunc hera poscit aquam, camerarius attulit ill[am.
     Ad mensas quasque summo iubet hanc dare cui[que.
     Post hinc pincernae passim potum tribuere.
     Mensis amotis mensalibus atque plicatis
     Laeti consurgunt dominae gratesque dederunt ;
    30Dicunt gaudere, Ruotlieb sanum rediisse,
     Quo consoletur416 matrem, ne plus tribuletur417,
     Primitus ut saepe, dolet illo cum caruisse.
     Est diuulgatum cito per totam regionem,
     Ruotlieb uenisse locupletatum sat abunde.
    35Dum sibi post placuit dum secretumque sibi fit,
     Intrat conclaue cum dilecta sibi matre
     Scutiferumque iubet, enthecam quo sibi ferret.
     De qua multiplices extraxit opes preciosas
     In chrusinis ; in pelliciis census et alius,
    40Exul quae denis nanciscebatur in annis.
     Post poscit peras, quas scutifer attulit amb[as.
     Extrahat ut panes, iubet hunc, factos aput Afr[os.
     Quos dum produxit, matri ioculanter is inquit :
     « Hos deseruiui, tenus hac, mater, ubi mansi.
    45Hos mihi rex dederat m[odo frangere meque sinebat. »418
     Mater ait : « Famulos nobis, reor, ante uocandos ;]419
     [F2v] Quam bene sint sapidi, uideant, panes africani. »
     Is dixit : « Melius] puto420, quo soli uideamus. »
     Educens cultrum, quo panem dissec[at]421 unum,
    50Percipit arge]ntum422 lancis, sub quo fuit aurum.
     Pollen ut abrasit iubar argentique reluxit,
     Clauis coniun]ctos423 cernens tria per loca lances,
     Comminuens lima cito clauorum capitella,
     Dissoluens]424 lances uidet aureolos ibi nummos
    55Tam strictim iunctos, quod suppingi nequit unus.
     Ruotlieb exult]at425 domino grates et agebat.
     Nec cunctan]s426 parilem manibus sustollere lancem,
     Tergendo p]ollen427, clauos limando minutim,
     Nummis confert]am428 uario censuque repletam
    60Cernit et ob]stupuit429. Nimium sua mater ouauit,
     Tunc gemitus e]dens430, in mente sat ast hylarescens
     Perfusis]431 oculis grates Christo dat in altis,
     Quod locupletat]um432 dederat sibi tamque beatum.
     Miles humi dat]433 se terram premit oreque saepe,
    65Ceu se pro] regis434 pedibus domini daret eius.
     Tunc nimium plo]rans435 faciem lacrimandoque tingens
     Orabat : « Dom]ine436, num par tibi quis ualet esse,
     Qui clemens] illum437 miserum dignaris homullum
     Sic locuplet]are438 uel honoribus amplificare,
    70Eius nec uitiis] reminiscere439 quod patereris ?
     Nunc mihi des, d]omine440, quo non moriar, precor, ante
     Quam rursus u]ideam, quem pauper egensque petebam,
     Qui manda]nte441 te clementer suscipiens me
     Fecit tantar]um consortem deliciarum
    75Et miserum442 d]enos secum retinendo per annos
     Amplificaui]t me443, queo quod post hac sat honeste
     Viuere fi]denter444, haec si tracto sapienter. »
     Ruotlieb cum m]atre445, dum sat gaudent super hac re,
     Lances conclu]dunt446, cautissime quam ualuerunt,
    80Et prendunt, cen]sus447 secum fert quicquid448 alius.
     Accurrunt] plures449 proprii serui iuniores.

    XIV

     [f30r] « ……… e plures, ceu credo450 uenire
     Quidam karorum nostri consanguineorum,
     Qui quando ueniant, haec dum firmentur, ibi sint.
     Ad uos nunc illam uos inuitate puellam,
    5Vestri communes ueniant utrimque fideles. »
     Quae451 cum uenisset hanc hi circumque stetissent,
     Curtis amicorum cito plena fit aduenientum.
     Quos Ruodlieb bene suscepit, quibus oscula praebet,
     Et prandere rogat satis illis et tribuebat.
    10Amotis mensis dominabus452 et inde reuersis
     Ad sua secreta, praecedit eas ea nata ;
     Post illasque pedant, sibi qui plumatia portant,
     Et plures alii comitantes his famulari.
     His uinum ferri iubet illo pro famulari ;
    15Dumque bibit quisque, sibi uicino dedit, usque
     Pincernae453 pateram reddebant euacuatam.
     Inclinant, abeunt Ruodlieb dominosque reuisunt.
     Tunc Ruodlieb dixit : « Quia uos deus huc glomerauit,
     Nunc audite mihi curate454 uel auxiliari,
    20Connubium quoddam quo fiat nunc stabilitum,
     Est quod laudatum, sic ad nos induciatum,
     Ad quod praesentes mihi455 uos cupio fore testes.
     Contigit, ut iuuenis meus iste nepos et herilis
     Mutuo diligerent sese, dum tessere ludunt,
    25Lege maritali cupientes consociari. »
     Dicunt : « Hoc cuncti debemus consiliari,
     lndolis ut tantae uir tam uirtutis opimae
     Non dehonestetur, citius sed ut eripiatur
     A scorto turpi digne456 satis igne cremari ! »
    30Et laudant dominum, quod in hoc cosmo fuit usquam
     Femina, quae magicam de se diuelleret ipsam.
     Tunc surgit iuuenis, grates dabat omnibus illis,
     Quod tam clementes sibi sunt communiter omnes,
     Inquit et horrere penitus se seque pudere
    35Sic dehonestatum per id execrabile scortum.
     « Nunc opus uxore nimium mihi cernitis esse,
     Quam quo[niam] facile nunc possumus hic reperire,
     Hanc desponsari457 desidero uel mihi iungi,
     Ut sitis testes et ad hoc mihi, quaeso, libentes,
    40Alterutros cum nos dotabimus, est ueluti mos. »
     Qui dicunt : « Prompte tibi subueniemus in hac re. »
     Ruodlieb post dominas pariter direxit eas tres,
     Quae cito uenere nata praeeunte morose458.
     Contra quas agmen surrexit eis ad honorem.
    45Cuncti dum resident, spatium breue conticuerunt,
     Tunc Ruotlieb surgit et ut auscultent sibi poscit.
     His post contribulis pactum dixit uel amicis459,
     Hic] quod et haec ferueret460 in alterutrius amorem.
     Hanc hunc uxorem suimet si uellet haber[e461
    50[f30v] « Illam [si cupio ? Rogitatis ? Credite, certo !462 »
     Illum si uellet, rogitant ; parum quoque ridet,
     Post ait : « An seruum nolim ludo superatum,
     Tessere quem uici sub talis faenore pacti,
     Seu uincat, seu succumbat, soli mihi nubat463.
    55S]eruiat obnixe, uolo, quo mihi nocte dieque,
     Qu]od quanto melius facit, est tanto mihi karus464. »
     T]unc risus magnus fit ab omnibus atque cachinnus,
     T]am praesumptiue loquitur quod tam uel amice.
     E]ius at ut matrem cernunt haec non renuentem
    60E]t genus amborum par posseque diuitiarum,
     Discutiunt caute, bene conueniant quod utrimque,
     Hanc desponsari sibi censent lege iugali.
     S]ponsus at extraxit ensem ue piramide tersit ;
     Anulus in capulo fixus fuit aureus ipso,
    65A]ffert quem sponsae sponsus, dicebat et ad se :
     « A]nulus ut digitum circumcapit undique totum,
     Sic tibi stringo fidem firmam uel perpetualem,
     Hanc seruare mihi debes aut decapitari. »
     Quae satis astute iuueni respondit et apte :
    70« Iudicium parile decet ut patiatur uterque.
     Cur seruare fidem tibi debeo, dic, meliorem,
     Quam mihi tu debes ? Dic, si defendere possis,
     Si licuisset Adae, maecham superaddat ut Euae,
     Unam cum costam faceret deus in mulierem ?
    75Quam de se sumptam cum proclamauerat Adam,
     Dic, ubi concessas binas sibi legeris Euas ?
     Cum meretricares, essem scortum tibi uelles ?
     Absit, ut hoc pacto tibi iungar ; uade, ualeto
     Et quantumcunque scortare uelis, sine sed me.
    80Tot sunt in mundo, tibi ceu quo tam bene nubo. »
     Sic dicens gladium sibi liquerat et digitalem.
     Cui dixit iuuenis : « Fiat, dilecta, uelut uis.
     Umquam si faciam, tibi quae dedero bona perdam,
     Istius capitis abscidendique potens sis. »
    85Quae modicum ridens ad eum seseque reuertens
     Inquit : « Ea lege modo iungamur sine fraude. »
     Huius amen dixit procus et sibi basia fixit.
     His ita coniunctis aenesis465 fit maxima plebis,
     Laudantes dominum cantizabant466 hymenaeum.
    90Ruotlieb pellicium dederat bene ualde gulatum
     Sponso uel crusinam limbo terrae crepitantem,
     Dat et equum celerem sibi compte sat faleratum.
     Munerat et sponsae consanguineo sociatae ;
     Huic tria dat spintra467, quae uelent pectora pulchra,
    95Atque dat armillas sibi bis binas operosas
     Et pariter sibi tres dat gemmatos digitales
     Datque superductam cocco crusinam migalinam.
     Cetera turba sua sibi dant sponsalia magna.
     Qualiter inter se concordent, quid mihi curae ?

    XV

     [f25r] « Quamuis468 [ senectus
     Parcere quae nescit pariter cunctos domi[tauit469.
     Femina, quae lunae par est in flore iuu[entae,
     Par uetulae simiae fit post aetate senectae.
    5Rugis sulcata frons, quae fuit antea pl[ana,
     Ante columbini sibi stant oculi te[nebrosi470 ;
     Deguttat nasus sordes nimium mucul[entus.
     Dependent buccae quondam pinguedine t[ensae.
     Dentes oblongi moti stant ut ruitur[i,
    10Per quos lingua foras pellit locutura471 fa[bellas.
     Et uerbum profert, plenum ceu pollinis o[s sit472.
     Utque recuruatum resupinum stat sibi m[entum,
     Os et risibile, quod plures allicit in se,
     Stat semper patulum, populum terrere, uel [antrum473.
    15Stat collum gracile deplumatae quasi p[icae,
     Extantes mammae, iam ceu trochi tub[erosae,
     Molles ut fungi suci pendent uacu[ati.
     Et prius usque nates [qui474] crines auricolore[s
     Pendent discretim dorsum uelando pil[atim475,
    20Extant horribiles terrentes inspici[entes,
     Per saepem caput ut anuatim sit sibi t[ractum476 ;
     Inclinata caput humeris extantibus [umbrat477
     Ut tardus uultur, ubi scit iacuisse cad[auer.
     Et quae discincta consueuerat ire iuu[enta,
    25Alte succingit tunicam, ne sordifica[ret478,
     Calcatura fabas ueluti pultem479 coquitu[ra.
     Calciamenta sua, quae iam fuerant nim[is arta480,
     Cum soccis laxa, ligo481 ceu, stant, ante sup[ina482,
     Sustollunt luti nimium calcando limo[si.
    30Et graciles digiti, quondam pinguedine pl[eni,
     Nunc super ossa cutem, sucosi483, carne care[ntem
     Sordent rugosis nimis ex fuligine nod[is,
     Unguibus incisis longis squalore nigel[lis.
     Sic agilem iuuenem senium domat ut mu[lierem. »
    35[f25v]………………………………………
     ………………… sibi celsior484 est ubi tellus.
     ………………… at485 quis crus sellam super ipsam.
     ………………… m suspendat se socialem.
     ………………… et486 girans si sella uacillet.
    40……………. netum487 fuerit si forte iumentum.
     …………………. dum latum saliens super amnem.
     …………………. conatur b]aculo488 sese sustollere crebro.
     …………………. no]n489 post multa leuamina tandem.
     …………………. s post se transit tussi quatiente.
    45……………… uirgineas490 cernit girare choreas.
     …………………. us iuuenis fugitabit amarus.
     …………………. bunt cuncti uel ei maledicunt
     ………………….. uel491 in his iuuenilis ouabat.
     ………………….. uidit492 quid cantent aure notabit
    50………………. audiuit493 digitis neumas agitabit.
     …………………… meros huc huc uertens hilarescens.
     …………………… cunctos494 ad sese respicientes.
     …………………… uires495 optant rediisse priores.
     …………………… fieri si posset eundem
    55………………. let dum sponte libens obiisset.
     …………………… do suspirans intime flendo.
     ……………………. um496 dicens saepissime secum :
     « Mors, humanorum] finis tu sola malorum
     Cur mihi ser]a497 uenis ? cur non me carcere soluis ?498
    60Mors, o solue me ui]li499 languore dolore ! 
     Quos tolerare debet] licet500 id sibi uiuere mors sit
     Donec quando] iubet501 deus, eius spiritus exit ;
     Haec nam lex domat502 quod est, uolet, ambulet aut net :
     Principium quod] habet503 non quodam fine carebit. »
    65Non cessat ma]ter504 Ruotlieb minitare frequenter
     Quae sic languis]set505 et id effugitare nequisset.
     ………………………… et alius nil habuerunt.
     …………………………. quicquam tractare suarum.
     …………………………. fili506, tua magna sophia.
    70……………………. re plus quam claresceret ante507….

    XVI

     [f31r] « Haeres tunc ualeat, si filius haut tibi508 fiat !
     Si sine, dic, liberis, quid erit, fili, morieris ?
     De nostris rebus erit altercatio grandis.
     Deficiunt uires omnino mihi iuueni[les ;
    5Nam denos annos, quos tu fueras apud [Afros,
     Cottidie curis angebar in omnibus hor[is
     Post te maerendo pro nostra reque tuenda,
     Nique reuertisses, citius iam caeca fuisse[m.
     Sed iuuenescebam, cum te remeare scieb[am,
    10Contineo melius et me modo quam mea sit u[is.
     Vellem, si uelles, quo nostros congenerales
     Et nobis fidos nunc conueniamus amicos,
     Quorum consilio quorumque iuuamine fido
     Possis in uxorem reperire tibi muliere[m,
    15Esse parentelae quam noris talis utrimque,
     Claudicet ut neutrim uestri genitura u[icissim509
     Per cuius mores tibi nec minuantur hono[res,
     Quam tibi demonstret clemens deus ac tibi i[ungat. »
     Ruodlieb respondit, matri placidissime [dixit :
    20« Cras demandemus consanguineis et ami[cis,
     Ut nos conueniant quam uelocissime possi[nt.
     Quod mihi consilium dant, si censes id agendum,
     Non praetermittam, quod uultis quin ego solu[am. »
     Missis legatis et amicis conglomera[tis,
    25Ad se dum ueniant510 bene suscepti [nimium sunt,
     Ruotlieb disposuit sedilia, ceu bene n[ouit,
     In quo quisque loco sedeat sibi certificato,
     Dans geminis unam mensam dominis ad h[abendum,
     Et matri solium fieri iubet altius un[um,
    30Ut super aspiceret511 cunctos, ibi qui resi[derent,
     Solaque manducet, hera cerni sic fore [posset512.
     Sic et honorando matrem dominam uel h[abendo
     A populis laudem sed ab omnipotente coronam
     Atque diuturnam uitam meruit ue bea[tam.
    35[f31v] Dum manducauit, mensas remouere rogauit]513
     Claudunturque] fores514, quos obseruant duo fortes,
     Qui non ire sinun]t intro quem neue foras quem,
     Donec consili]um515 diffiniretur id ipsum.
     Tunc Ruodlieb] surgens516 modicum sileant, rogat omnes,
    40Quo sibi notific]et517, propter quod eos glomeraret.
     Cum sileant518, dix]it, genitrix sua ceu sibi suasit :
     « Nunc audite, m]ei519 consanguinei uel amici !
     Quanto maerore] mea520 mater quo ue labore
     Pertulerit m]ulta521, patris atque mei uiduata,
    45Curando cun]cta522, uobis in re patet ipsa.
     Nunc se defi]ciunt523 uires et membra fatiscunt
     Nec quidquam facere] ualet524 amodo, quiuit ut ante,
     Quod mihi uel cre]bro525 narrat uel id ipse uidebo526.
     Hinc mihi sponsa]ri527 non cessat consiliari.
    50Quare nunc ad u]os528 misi me conueniendos,
     Ut reputare qu]eat529 sibi quisque uel hoc mihi dicat ;
     Nam nimium paucae] mulieres530 sunt mihi notae
     Nec ualeo] scire531, quo me uertam mihi fauste ;
     Vos mihi dicatis, s]uper532 hac re quid faciatis,
    55Uxorem nobis] si533 quam reperire queatis,
     Quae non indecor]et534 nostrum genus, id sed inauret
     Moribus ingen]ita535 uel uitae nobilitate. »
     Respondent p]ariter : « Id quam faciemus ouanter536,
     Ut natum carum d]e537 te uideamus obortum
    60Heredem morum], uirtutum538 siue bonorum,
     Quis locupleta]uit539 te Christ et honorificauit. »
     Adnuerat quis]que540, se spondens haec agitare.
     Unus at exsurg]ens541, cui notae sunt regiones
     Et noti domini bene], qui542 fuerant ibi summi,
    65Is « dominam – dixit] – unam543 scio, quae tibi par fit
     Moris honestate544] uirtute ue nobilitate.
     Hanc uellem ui]deas545, cum uideris, ut fatearis,
     In mundo] nullam546 quod uidisses dominellam
     Omnem uirtut]em547 tam strennuiter facientem,
    70Talis quae fuer]it548, ut quemque uirum decuisset. »

    XVII

     [f32r] Apportans patera nunc ipsamet optima uina
     Auratis uasis dulcorem saepe medonis,
     Stans de uirginibus rogitabat compatrioti[s,
     Cuius sint famae, formosae sint an honestae.
    5Subridens ille : « Scio, quod minime rogitas me.
     Nil minus intromisi me, quam tale notare,
     Quid facerent dominae ; morem talem sino scurr[ae.
     Sicubi praetereo, dominas ubi stare uidebo,
     Illis inclino, quo mens549 est ire uel ibo.
    10Quid respondere Ruotlieb nunc uis, hera, per m[e ? »
     Dixit : « Dic illi nunc de me corde fideli
     Tantundem liebes, ueniat quantum modo loub[es,
     Et uolucrum wunna quot sint, tot die sibi m[inna,
     Graminis et florum quantum sit, die et honor[um. »
    15Qui dubitans minime huic illam nubere p[osse550,
     Dum se dimitti petit, ut mutus subito fit,
     Et ueluti stupidus loquitur uix ut gemeb[undus :
     « Qualiter acciderit mihi quam male quam uici[ose,
     Me pudet id fari ; peius non contigit ulli.
    20Nam sigillata misit tibi xenia parua. »
     Pixiden e caliga trahit, in qua sunt ea dona.
     Quam dum suscepit, ab eo properando recedit
     Adque fenestellam stans soluit pixiden [illam,
     In qua subtilem dum cernebat fore pan[num
    25Sigillis cum bis binis suimet digitalis
     Tam bene munitum, quid sit, mirans ea [multum,
     Sigillis fractis panni nodisque solutis,
     Dum tam praeclarum conuinctum uiderat ostr[um,
     Id pandens cydarim reperit ue ligam[ina crurum,
    30[f32v] Quae cecidere sibi, dum clericus iungitur i[lli.
     Haec cum uidisset, ubi perderet et memi[nisset,
     Contremit551] et pallet per totum corpus et alget
     Nec uer]us552 dubitat, quin is sit, qui simulabat,
     Conspexit modo que]m553 nimis insipienter agentem.
    35« Usque pudicam] me554 plebes omnes habuere »
     Tractat ; uis an]imi555 caepit firmata reuerti,
     Ad missum re]meat556, si sciret eumque requirit,
     Munera quid fu]erint557, quae sic signata fuerunt,
     Num praesens fuerit], in558 pixide cum posuisset.
    40Iurauit nosse] per eum559, quem nil latet, haut se
     Munera, quidquid s[it560, mirans cur id rogitarit,
     Id sigillatum quia] sit561, quod erat sibi missum.
     Tunc ait illa : « Tu]o dic contribuli uel amico :
     Usquam si nullus] uir plus foret, is nisi solus,
    45Ille uel in dotem] mihi mundum si daret omnem,
     Nubere nolo sibi], dic tu ueraciter illi. »
     Missus ait dominae], qui562 factus tristis ab hac re :
     « Miror, cur in e]am563 deueni suspicionem
     Certo posse qui]dem564 uideor tibi soluere fraudem. »
    50Illa « tace cito] nunc565 – ait –  absque uale modo uade. »
     Nuntius absced]it566 ad Ruodlieb reproperatque.
     Is simulac uid]it567, subridens dixit ad illum :
     « Quod bene sis potu]s568, scio, tractatus saturatus569 ;
     Qualiter accept]a570 sint demandamina, narra ;
    55Num bene suscepta], non haesita571, sunt mea dona ? »
     Sic dicens gaudet, se]se572 quatiendo cachinnat.
     Missus ait sibi] quod573 amicum perderet ipsi
     Siue petens iterum] tunc se 574faceret sibi missum.
     Talia dum spreui]t575 Ruodlieb sibi serio dixit :
    60« Dic nunc, contribul]is576, ea dixisset quid herilis,
     Illi quando] meum577 magnum narraris amorem.
     [f33r] — Quod demandasti, sibi, cum plenissime dixi,
     Omnino siluit, mihi prandia summa parauit,
     Apportans uinum satis et super atque medonem578.
     65 Respondere tibi quid uellet579 cumque rogaui,
     Dixit : “Dic illi de me de corde fideli
     Tantundem liebes, quantum ueniat modo loubes,
     Et uolucrum wunna quot sunt, sibi dic, mea minna,
     Graminis et florum quantum sit, dic et honorum.”
    70Quando licentia quo detur mihi uel rogitaui,
     Obmutui subito uel ei, quid sit mihi, dico,
     Oblitum simulans, tua non sibi dona dedisse.
     Quae dum suscepit, de me iubilando recessit.
     Post modicum rediit nimis indignanter et inquit :
    75“Dic mihi, si nosti, quid sint quae dona tulisti !”
     Iuraui per eum, qui cuncta scit, omnipotentem,
     Numquam uidisse, penitus quid sint ea, scire ;
     Nam sigillatum patuit mihi scire negatum.
     Tunc ait illa : “Tuo dic contribuli uel amico,
    80Usquam si nullus uir plus foret, is nisi solus,
     Ille uel in dotem mihi mundum si daret omnem,
     Nubere nolo sibi, dic tu ueraciter illi.” »
     Ruo580 : « Nunc opus est aliam, reor ut, mihi poscere sponsam,
     Quae non furtiue quem suescat amare super me. »
    85Sed Ruodlieb mater, quodcumque potest, operatur
     In Christi miseros, uiduas, orbos, peregrinos.
     Inde merebatur, quod Ruodlieb ualde beatur.
     Namque reuelat ei, uelit hunc quam glorificare.
     In somnis geminos uice quadam uiderat apros,
    90Hos grandisque suum comitatur dente minacum
     Turba, uelut bellum cum Ruodlieb inire minantum.
     Ille sed utrique caput apro diripit ense581,
     Quodque suum fuerat ferientum, strage cadebat.
     Post mater tiliam latam uidet et nimis altam,
    95In cuius summo residere cacumine fulchro582
     [f33v] Ruodlieb cernebat, circa quem plurima stabat
     In ramis turba, ueluti bellare parata.
     Post modicum niuea uenit speciosa columba
     Rostro gemmatam preciosam fertque coronam,
    100Inponens capiti Ruodlieb mox assidet illi
     Sauia583 figendo, recipit quae non renuendo.
     In uisu mater haec cernens praemeditatur,
     Quid queat hoc omne, quod uidit, significare,
     Et quamuis sciret, quod honorem praetitularet,
    105lnde superbior haut ea fit, sed humillima mansit,
     Nil sibi sed domini dans gratuitae pietati,
     Quicquid tantorum Ruodlieb concedat honorum.
     Post triduum narrat, deus illi quaeque reuelat,
     De suibus, capita quibus abscidit truculenta,
    110Et de strage suum geminos apros comitantum,
     Qualiter in tiliae summo uidet hunc residere
     In ramisque suos sub se uidisset alumnos,
     Quodque columba sibi ferat aduolitando coronam
     In manibusque sedens sibi dulcia sauia praebens.
    115« Haec dum cernebam, subito mox euigilabam
     Atque pigebat me nimium sic euigilasse.
     Id uigilare scio, quia signat me morituram
     Esse, prius rerum ueniat quam finis earum.
     Nate, recordare, quam saepe sua bonitate
    120Te deus adiuuit et ab ipsa morte redemit,
     Et quod in exilio multum tibi subueniendo
     Sospes uel locuples patriam dat quod repetebas.
     Nunc scio, maiores nacturus eris quod honores,
     Et timeo ualde ; dominum sic retribuisse
    125Nobis ambobus, umquam siquid faceremus
     Quod placuisset ei, caueas quod dicere, fili !
     Nam quid possemus, qui nil, nisi quod dat, habemus ?
     Sed bene seu male contingat tibi, da sibi grates ! »

    XVIII

     [f34r] Exiliens et abire uolens salit undique clamans,
     Dum lassus cecidit uix spiramenque recepit.
     Cui uigor ut rediit, ad Ruodlieb humillime dixit :
     « Parce mihi misero, scio quod gratum tibi dico.
    5Si me non occideris atque manus mihi solues584,
     Monstro tibi censum binorum denique regum,
     Et patris et nati, qui tecum praeliaturi
     (Nomen habet genitor Immunch, sed filius Hartunch)
     A te uincuntur585 ambo per te perimentur.
    10Filia sed regis haeres tunc sola superstes586
     Regni totius Heriburg, pulcherrima uirgo,
     Est tibi lucranda, sed non sine sanguine magno,
     Ni quod consiliar, facias, ego quando resoluar. »
     Ruodlieb ait nano587 : « Non occidendus es a me.
    15Te cito soluissem, tibi si confidere possem ;
     Si me non fallis, a me sanus remeabis.
     Quando potens fueris tuimet, nil post mihi dices !
     — Absit, ut inter nos umquam regnauerit haec fraus588 ;
     Non tam longaeui tunc essemus neque sani
    20Inter uos nemo loquitur, nisi corde doloso.
     Hinc nec ad aetatem maturam peruenietis ;
     Pro cuiusque fide sunt eius tempora uitae589.
     Non aliter loquimur, nisi sicut corde tenemus,
     Neue cibos uarios edimus morbos generantes,
    25Longius incolomes590 hinc nos durabimus ac uos.
     Non mihi diffidas, faciam, mihi quod bene credas.
     Si mihi diffidas, mea coniunx sit tamen obses. »
     Hanc uocat ex antro, quae mox processerat illo,
     Parua, nimis pulchra sed et aura uesteque compta.
    30Quae ruit ante pedes Ruodlieb fundendo querelas :
     « Optime cunctorum, uinclis mihi solue maritum
     Meque tene pro se, donec persoluerit omne. »

    Notes de fin

    1V : qualibet. Qualibet serait alors un adverbe : « où que ce soit ». Pour la scansion, les deux versions sont équivalentes. La leçon quolibet (K, Z) semble meilleure.

    2SG : dicat ; K, S, Z : dicit. La leçon dum scit de V, réfection d’après le ms. de Münich, est préférable.

    3Cf. Virgile, Énéide IV, 350 : « Et nos fas quaerere extera regna ».

    4Cf. Lucrèce, De Rerum Natura III, 999 : « durum suffere laborem ».

    5SG : In mitra ; K, Z : Pro mitra. La leçon de V, cum mitra (voir K, p. 158) est meilleure.

    6SG : … ictus ; ceteri : accinctus.

    7Cf. Ovide, Mét. II, 856 : « Facta manu puraque magis perlucida gemma ».

    8 V : Ex.

    9V : fit.

    10V : aggaudens. La notion introduite par ceu (K, Z) semble intéressante, d’où notre choix.

    11Il est parfois difficile de distinguer resĭdeo, « rester assis », de resīdo, « s’asseoir ». Ici, la scansion veut resĭdenti.

    12Cf. Virgile, Énéide VII, 649-650 : « … quo pulchrior alter / non fuit ».

    13Cf. Virgile, Énéide XII, 64 : « lacrimis… perfusa genas » (à propos de Lavinia) ; Ovide, Mét. IV 117 : « Utque dedit notae lacrimas, dedit oscula uesti » (à propos de Thisbé).

    14V ponctue avec un point.

    15Cf. Virgile, Énéide I 209 : « … premit altum corde dolorem » (il s’agit d’Énée).

    16Mot d’origine germanique.

    17Z : dicta.

    18Noter l’allitération.

    19Cf. Virgile, Énéide VIII 169 : « … iuncta est mihi foedere dextra » (c’est le roi Latinus qui parle).

    20SG : oscula… statuuntur.

    21SG : appropiari.

    22V : nabis.

    23K : connexa.

    24SG : f….

    25SG : Si.

    26Z : quicunque.

    27V : comederet.

    28Cf. Virgile, Géorgiques I, 381 : « agmine magno » (il s’agit d’une armée de corbeaux) ; Énéide VI, 749 : « agmine magno » (il s’agit de la foule des âmes en attente de réincarnation qui boivent l’eau du fleuve Léthé).

    29Cf. Virgile, Énéide III 510, « in litore sicco » ; IV 289 : « ad litora cogant ».

    30SG : piscamus.

    31Z : plinius.

    32SG, V : posset.

    33V : Eius.

    34Cf. Virgile, Bucoliques I, 1 : « Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi » ; Géorgiques IV, 566 : « Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi ». Sans doute une réminiscence savante, prouvant l’auctoritas de l’auteur, qui veut montrer qu’il connaît les bons classiques. Une manière de se valoriser et d’être pris au sérieux !

    35SG : Exul horribiles.

    36SG : exprimit.

    37S : dum regnum stat.

    38SG : et honore.

    39Référence biblique. Cf. Mat. 13, 25 : « uenit inimicus et superseminauit zizania ».

    40SG : praepes.

    41Knapp suit Vollmann qui, après réexamen du manuscrit, lit clairement succendente (de succendo, « embraser », alors que toutes les autres éditions donnent succedente.

    42Transcription graphique, en médiolatin, de l’ancien haut allemand Werra, « dispute, querelle ». Ce mot existait également en ancien bas francique (cf. le français guerre).

    43Allitération.

    44SG : sic ; ceteri : sis.

    45SG : signiferi ; ceteri : signifer. Le ms. semble bien attester signiferi, mais le sens n’est pas satisfaisant (ici, signifer désigne Ruodlieb, au sens de princeps) la lecture signiferi suppose une élision de la finale i, pour les contraintes de la scansion ; or l’élision n’est pas pratiquée dans Ruodlieb.

    46SG : Missus quando.

    47V : Quo super ut sedit.

    48V,  SG : cepit.

    49V : His uisis statim.

    50V : Huc, ut quid narret ; S : Magnum quo narret.

    51Z : pauitauit ; G : pauitaret ; ceteri : pauitabit. Le futur est incompréhensible ; le conditionnel proposé par G est plus satisfaisant.

    52SG, V : occurrunt.

    53Double accusatif.

    54SG : Nuntiat.

    55V : Quis ait : « omne bonum ».

    56V : Princeps, aeternum ; ceteri : Aeternum.

    57SG : … Salue ; V : Longe uiue ; ceteri : laete.

    58V : Et captiuata.

    59V : Missus at.

    60SG : Respondens.

    61V : Captiuis.

    62SG : Ultra ; nisi.V : Post hoc.

    63V : Tunc ait.

    64SG : exhilaratur.

    65V : Iam citus i.

    66V : His cum, sed uinctis.

    67S : Tunc currens ad equum.

    68Construction en asyndète.

    69V : Hi cito.

    70V : Mandat.

    71V : Sed uos.

    72SG : quo.

    73Cf. Virgile, Énéide I, 600 : « grates persoluere dignas » ; II 537 : « grates dignas et praemia reddant ».

    74K, V : ut pugnando.

    75V : uidit ; tous les autres éditeurs choisissent la leçon uidet, sans doute parce que la syntaxe latine classique privilégie le présent pour marquer la simultanéité, y compris dans une phrase au passé ; mais pour V, le manuscrit donne clairement uidit.

    76Pour des raisons métriques, resĭdens là où on attendrait resīdens. Cf. note I, 43.

    77Tous les éditeurs laissent le vers incomplet, sauf Z qui conjecture abbatibusque, plausible par comparaison avec IV 252.

    78SG : iubente.

    79Cf. Romains, 12, 17 : « Nulli malum pro malo reddentes… Noli uinci a malo ; sed uince in bono malum. »

    80SG : dum.

    81SG : sint.

    82SG : tum.

    83Cf. Virgile, Énéide XII 183 : « cesserit Ausonio si fors uictoria Turno ».

    84Cf. Virgile, Bucoliques, III 31 : « … tu dic mecum quo pignore certes ».

    85SG : optime.

    86SG, S : congregium lata ; F : cancellis lata ; V : cum regia lata.

    87VII, 1-15 pourrait être inspiré de l’épisode de la réception par Philémon et Baucis des invités divins déguisés dans Ovide, Mét. VIII, 631 et suiv. (cf. en particulier la coupe en bois du Ruodlieb et les fabricataque fago pocula d’Ovide).

    88SG : quae medio.

    89Ms. M (glose à droite de ce mot) cursus uel hora.

    90SG : sicut captorum nullum ; V : tum nongentorum.

    91SG : armatus, uel.

    92Cf. Virgile, Énéide XI, 701 : « dum fallere fata sinebant » ; Ovide, Tristes V, 3, 5 : « fata sinebant ».

    93SG : lyncum.

    94Cf. allemand Bütte.

    95Mot grec ; pointe d’humour, aussi ; le mot est utilisé pour dresser des listes généalogiques chez les humains.

    96SG : nobili regalia dona.

    97SG : audierint imitari qui studuerunt ; S : audierint imitarique studuerunt.

    98SG : munera donat ; ceteri : dona reponit.

    99V : petalatis : ceteri : relalatis ; mais nous suivons V : cet énigmatique relalatis n’est pas attesté dans Du Cange.

    100SG : crisisque.

    101SG : nobis.

    102SG : … is ; ceteri : cancellis.

    103Anaphore de stant, à valeur expressive (accumulation).

    104SG : S… det ; ceteri : se det.

    105Collega : le chasseur du roi.

    106Juxtaposition de monosyllabes : jeu expressif.

    107Le nom de Ruodlieb est ici écrit sur une partie grattée du manuscrit.

    108V : uiuit, ualet et bene ; ceteri : pas de ponctuation.

    109Dice = epistola.

    110Cf. Virgile, Énéide IV, 350 : « et nos fas extera quaerere regna ».

    111Cf. Ovide, Métamorphoses VIII, 500 : « Et quos sustinui bis mensum quinque labores ? » (histoire d’Althée).

    112V : modo ; Z : mihi ; ceteri : cum.

    113SG : denique ; ceteri : utique.

    114SG : inconsolatam bona ; V : inconsolatam, bina u(ice quod) ; ceteri : inconsolatam bina [causa] uiduatam.

    115V, F : nate, secundo.

    116V : sed et omnes.

    117SG : est hilaratus.

    118SG : non.

    119Allitération.

    120Construction en parataxe.

    121Hellénisme, de polis.

    122SG : perfecisse.

    123SG, S : rediise.

    124SG : … merito ; S, F : lata fuit merito.

    125SG : … in ; F : dat fibulas alias in ; V : addit plus alias in.

    126SG : … et i, quarum ; ceteri : quauis et in quarum.

    127SG : … erat uarius ; ceteri : fulgor erat uarius.

    128SG : … quaeaque ; ceteri : quarum quaeque.

    129SG, S : … di ; F : non grandi ; V : e grandi.

    130Z : laccernam ; SG, S, V : … am ; F : interulam.

    131F, V : pectora ne ; SG, S : … ne.

    132SG : … o ; ceteri : ex auro.

    133SG : … uatura ; S : nam curuatura.

    134SG : … lapides ; ceteri : impositi lapides.

    135SG : collectis ; S : inuenti ; V : perlis a.

    136V : ortis inmixtis ; S : lectis, inmixtis ; F : rorum conmixtis.

    137SG : … planitie.

    138V : complentur uitro, uitrum discernitur ; SG : … itur ; S : attrahitur.

    139SG : … nens.

    140S : que tamen hirsuta.

    141SG : … o ; S : mox uino.

    142V : hoc genus.

    143SG : … dente. ; V : e descendente.

    144V : quam lunam ; SG : … iam ; ceteri : hanc lunam.

    145SG : … octonas ; ceteri : qui post octonas.

    146SG : … del… miris ; V : auri sed electi.

    147G : modis (hypothèse incompatible avec la scansion, et mal confirmée par le manuscrit).

    148SG : tribulamine….

    149G : ficto.

    150V : ut hostis ; SG : in istis ; S : … ; F : sodalis.

    151V : dum sic exilii ; SG : iam nimis exilii.

    152SG : … n.

    153V : hunc.

    154V : illi laudantes ; SG : … grates.

    155SG : … mi.

    156SG : … eteres.

    157SG : … uerum ; ceteri : sic ait et puerum.

    158SG : … s.

    159SG : … siluit ; ceteri : dum modicum siluit.

    160SG … uite ; ceteri : te nimis inuite.

    161SG : … promptus ; ceteri : semper promptus.

    162SG : … eo ; ceteri : hinc habeo.

    163SG : … es ; ceteri : inuidus es.

    164SG : … i ; ceteri : nunc mihi.

    165V : detur si tibi ; SG : … ibi ; ceteri : praemia dem tibi.

    166Peccunna est à conserver, car il représente une variation pour pecunia, sur le manuscrit lui-même, sans doute pour des raisons métriques voire un lapsus.

    167SG : is uoluens ; V : is tractans ; ceteri : is reputans.

    168SG : … o ; S : id cupio ; ceteri : non cupio.

    169SG : … t ; ceteri : cesusu habet.

    170V : is fidos pueros ; SG, S : … ros.

    171V : inter cognatos ; SG : … s ; ceteri : in consanguineos.

    172V : et socium ; ceteri : uel fratrem.

    173V : ut locuples.

    174V : sed quicumque.

    175V : insuper argenti ; SG : … argenti ; ceteri : ille uel argenti.

    176V : que simul expugnat ; SG : … expugnat ; ceteri : quae uult expugnat.

    177V : ast memini ; SG : … multos ; ceteri : at memini multos.

    178V : magnis diuitiis ; SG : … s ; ceteri : qui cunctis opibus.

    179V : uiuentes inopes ; SG : … opes ; ceteri : uiuebant inopes.

    180V : hos non iuuisse ; SG : … se ; ceteri : quos non iuuisse.

    181V : inimicaturue.

    182V : prae se.

    183SG : tuque.

    184V : poscat.

    185SG : tecum.

    186V : quin ecclesias.

    187V : decet ut.

    188Cf. Virgile, Énéide VIII, 67 : « dura quies oculos et ferreus urget somnus » ; Géorgiques II 470 : « condit natantia lumina somnus ».

    189SG : fallerant se.

    190V : ue fido ; SG : corde uerendo ; ceteri : corde ue sancto.

    191SG : intimi amici ; ceteri : intime flebant.

    192SG : hunc quaue uia rogitauit ; ceteri : hunc unde meet rogitauit.

    193SG : miles… ferebat ; ceteri : comes eius si fore posset.

    194V : tunc is.

    195SG : quamuis ; V : sed sibi.

    196SG : miles tum post ; ceteri : ad sellam post.

    197Cf. Lucrèce, De rerum natura III, 240 : quaedamque mente uolutat.

    198SG : … ut ; V : dum pariter ; ceteri : pergebant.

    199SG : uertendo ; V : mulcet, ei.

    200SG : rufus corrigiam ; V : et sibi corrigiam ; ceteri : ad se corrigiam.

    201SG : exsiliens ; ceteri : tum saliens.

    202V : dum remoraretur ; SG : … aretur.

    203 V : ferratur a pedum ; SG : … pedum ; S, F : ungula quaeque pedum ; Z : quouis sterni. On le voit, les réfections proposées sont très différentes. S, F, sont les plus plausibles.

    204SG : … accurrit.

    205SG : … nonne.

    206SG : post tergum cappam.

    207V : perdidimus ; ceteri : cui miles.

    208V : hanc, ubi.

    209SG : … reuertamur.

    210V : « Non ita, » miles.

    211Double datif.

    212V : pergendo.

    213SG : per illam platea.

    214V : uix in equo ; SG, S : … quo ; ceteri : haut in equo.

    215SG, S : … dans.

    216SG, S : … t ; V : quem bene.

    217V : is deuitaret.

    218V, F : ne.

    219Z, F : trames at est artus ; V : callis at occultus.

    220F : qui dat iter ; callem ; V : ut uidet esse callem.

    221V : se prae diluuie ; ceteri : dicens illuuie.

    222V : esse uiam nullam ; SG : … ullam ; ceteri : nosse uiam nullam.

    223SG : damnum….

    224V : insontes uereos ; SG : … os quia. Le début du vers est un locus desperatus. La conjecture de Z est ingénieuse – quoiqu’audacieuse –, elle mérite d’être retenue.

    225Déjà fréquente chez Virgile (Énéide XI, 1 : « Oceanum interea surgens Aurora reliquit »), l’image sol petit oceanum est reprise mot pour mot de l’Ecloga de Theodulus, datée du xe siècle, et proposant en 344 hexamètres léonins un dialogue entre la bergère Alithia (la Vérité), qui incarne le christianisme, et le berger Pseustis (le Menteur), qui représente le paganisme ; notre auteur, clerc lui-même, a certainement eu connaissance de cet ouvrage édifiant.

    226SG : uxor eius ; S : uxor… ; V : ueluti uetus, e[st cui] coniu[nx »].

    227Nubere ad + acc : germanisme, ou tournure de bas latin, pour nubere + dat.

    228SG : istam.

    229SG : prius ipsi.

    230V : est.

    231SG : mulier sit ; ceteri : quia nupsit.

    232SG : … s.

    233SG : omnis ouis ; S : quod uel ouis.

    234SG : … ; V : multa.

    235SG : laetissime ; ceteri : dirissime.

    236V : [ru]dis et inm[i]tis, ; SG : … parcus ; ceteri : nam fuit ingratus parcus.

    237V : num]quam ; SG : … uide… iocantem ; ceteri : numquam ridentem uiderunt neue iocantem.

    238V : [qua]li[s uel pe]corum ; SG : … porcorum ; ceteri : quid, dixit, pecorum.

    239V : is.

    240SG : neue ; ceteri : raro.

    241SG : tunc is ; ceteri : suauis.

    242SG : currit ; ceteri : uadit.

    243V : [qu]a[m] ; SG : hic ; ceteri : hanc.

    244V : [ne l]ingat.

    245V : … ear.

    246V : [quo]s.

    247SG : … sit ; ceteri : seu sit.

    248Ceteri : [haec].

    249V : sed.

    250SG : omne ; ceteri : quae.

    251V : [sed c]um.

    252V : preue[n]turas ; SG : et… uras ; S : et piraturas ; F : et placenturas.

    253V[compen]sabis ; SG : coronelas… uti ; S : coronellas [mixti]s aliis, uti ; F : coronellas [pane]s alios, uti.

    254V : numerum tamen haud minuo tibi pan[um] ; SG : morum… tibi ; S : numerum… tibi… a ; F : numerum [non deminuo] tibi [panum.

    255SG : ex cribr… ; ceteri : excribro, cautissime uase recondo.

    256V : non perdo, sed [sui]bus do.

    257K, V : non aufer eis ; SG : non ita… ; F : non ita do seruis. La lecture de S et Z semble la plus solide.

    258SG, F, V : promptific[abo].

    259V : proficie]nt.

    260SG : … cuncta.

    261SG : iamque regenda ; ceteri : procuranda.

    262SG, V : ipse ; ceteri : saepe.

    263SG : ac ; ceteri : sic.

    264SG, V : tempu]s ; ceteri : uixit.

    265V : [contigit] at ; SG : quis dubitat ; ceteri : nemo uetat.

    266SG : proti[nus ; ceteri : corde tenus.

    267SG : illeque ; ceteri : matrem.

    268V : quin.

    269V : [nusq]uam.

    270V : [uel c].

    271V : Porta.

    272V : est uel ; SG : est et ; ceteri : stat uel.

    273V : [incip]it.

    274V : « hic » ait ; SG : ille ai[t ; ceteri : hic a[it.

    275V : tra]duxit.

    276V : Est cu]i ; SG : censens ; ceteri : censet.

    277SG : male.

    278V : [miscetu]r ; SG : cum moechis ; Z, F : huncce procis.

    279SG : decidit ; ceteri : accidit.

    280SG : celebratum ; ceteri : celebrandum.

    281Cf. Virgile, Énéide I, 194 : « … et socios partitur in omnes. »

    282SG : mittit ; ceteri : mittat.

    283SG : gratificarat ; ceteri : gratificaret.

    284SG : … comitem.

    285V : diuer[tat eo] s[ed ut idem].

    286V : qui ; SG : ast.

    287V : pergit.

    288SG : iam praeter].

    289V : dum uenit ; SG : irruit in].

    290SG : is stetit in].

    291V : pande, seras.

    292SG : … aperi].

    293SG : iam uenit.

    294V : qui monuit.

    295V : dum sint.

    296SG : … endo ; ceteri : uim metuendo.

    297SG : de capite ; ceteri : in curtem.

    298V : descendens.

    299V : sed uelut ; SG : stringens ; ceteri : strinxit ut.

    300V : post rufus ; SG, F : sed Rufus.

    301SG : rediens.

    302V : uos quod.

    303V : dicite,

    304V : ad libitum ; SG : permitto ; ceteri : is dixit.

    305V : ille sed ; SG : quam simulac uidit.

    306SG : … um ; ceteri : omne bonum.

    307SG : … solus ; ceteri : post dicam solus.

    308V : secretim ; SG : isti ambo ; ceteri : ad portam.

    309SG : ni uelis ; ceteri : ne uetus.

    310V : hic est.

    311SG : totus ac.

    312SG : latrinam.

    313V : superexpandendo.

    314Z, V : exalans ; ceteri : exhalans.

    315V : in rorante.

    316SG : causam, nisi ; ceteri : causam, ni.

    317SG : me [mulier] ; V : me super haec ; ceteri : me fur haec.

    318V : cur petit tam facere ? ; SG : cur … ni peteret me ? ; ceteri : cur quaeram facere ?

    319V : non nego.

    320 V : mihi longam, plectite. C’est la ponctuation de V qui est la bonne : longam porte sur caesariem. Z commet un contresens en rattachant longam à funem : funis est masculin.

    321 Z : sol aer aut ; ceteri : sol aut aer.

    322SG : famosam ; U : fumosam ; ceteri : fumosum.

    323V : quin.

    324SG : maiora ; ceteri : peiora.

    325V : non opus est, rector, rogites.

    326V : permisit ; ceteri : promisit.

    327SG : istud ; ceteri : sed. Toutefois, la leçon de SG est préférable, pour avoir un support grammatical au génitif salutis. Une autre solution est de conserver la leçon sed, et de sous-entendre aliquid. Dans les deux cas, on a affaire à un génitif partitif.

    328V : quicquid.

    329V : cynerosum.

    330F : u[el adi]uit.

    331V : omnia que m…. F : omnia quae…. La restitution de Z est convaincante.

    332SG : nam… compatriotae ; ceteri : nam cognoscunt te magis ac me compatriotae.

    333La restitution de Z et de V semble la meilleure solution ; ceteri : ait….

    334V : ait….

    335V, Z : scutiferi c… ; ceteri : scutiferi.

    336V : uolun(t).

    337SG : ne… ser… ; ceteri : neue seram de….

    338Z : diuersa dum loquerentur ; ceteri : di….

    339V : atque iocarentur d….

    340SG : buglossae q… ; ceteri : buglossae quo piscabamur et ante.

    341V : assumunt uirgam s… ; ceteri : assumunt uirgam.

    342SG : pisce… ; Z, K : comederunt.

    343V : [Et comedunt auide capiendo pilam sibi quisque]. La conjecture de V est retenue ; ceteri : le v. est omis.

    344SG : gustabant… V : sub aqua plus nare.

    345V : [undique diffugiunt nec mergere se potuerunt]. La conjecture de V est retenue ; ceteri : le v. est omis.

    346SG : domicellarumque.

    347SG : parare ; ceteri : parari.

    348Z met une majuscule en initiale du nom de chacun des poissons qui sont ci-après énumérés.

    349SG : walsa.

    350SG : lotis.

    351V, K : mittit ; Z : mittet.

    352Cf. Cantique des Cantiques, 6, 10 : « Quae est ista quae progreditur quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol. »

    353SG : … leuabat ; F, K : … rosa leuabat ; V : …(mo)rosa leuabat ; Z : semper ut auis erat uel se formosa leuabat ; la conjecture de Z est retenue.

    354V : mox.

    355SG : … m ; ceteri : tunc hera poscit aquam.

    356Z, K : … unt insimul ambae. Nous adoptons la restitution de V., ambae : forme de duel.

    357Z : Cuique bonum sedile uel mensam] tunc iubet apte ; V : … ut iubet apte ; SG, F : … iubet. K : iubet apte. La conjecture de Z est retenue.

    358SG : … datur ; V : lanx et sibi tunc datur una ; ceteri : una sibi patera, sibi lanx etiam datur.

    359SG, F : … faciemque ; V : … no faciemque reuertens ; K : … faciemque reuertens. Z : qui gannito clamans crebro faciemque. La conjecture de Z est retenue.

    360SG : … at ; V : …(d)at ille recepit ; ceteri : contribulis quicquid sibi sponte dat.

    361SG : … hoc ; F, K : at si dans dixit gusta malus hoc ; V : … hoc homo coxit ; Z : at si dans dixit gusta malus hoc. La restitution de Z est retenue.

    362SG : retinebat ; ceteri : reuomebat.

    363SG, F : … calcaria. V : …(cal)caria tollit. K : militis a sella dapifer calcaria. La restitution de Z est retenue.

    364SG : postea ; U : portans ; Z, F : postmodo.

    365SG : canis inspatiens ; V : …(cani)s ; F, K : canis inspiciens ; Z : illum tum gannito canis inspiciens. La restitution de Z est retenue.

    366V : …(uadu)nt se discaligandum.

    367V : (bra)cca ; K : ne bracca. La restitution de K est retenue.

    368V, SG : … inxit ; F : … nxit.

    369V : conuinxit.

    370SG : … sunt ; ceteri : … re sunt.

    371SG : … luerat ; F : post haec pellicium induerat.

    372SG : … inam.

    373SG : … donauit ; V : (sibi) donauit digitalem. La restitution de V est retenue.

    374Z : … interulam ; V : (su)per interulam. La restitution de V est retenue.

    375La restitution de Z est retenue. Ceteri : … mox.

    376Début du premier folio du manuscrit de Saint-Florian (F1).

    377SG : illae tribuerunt ; F, K, V : satis et pullis tribuerunt.

    378SG : quid ; ceteri : quod.

    379SG : datum ; ceterti : datur.

    380SG : sunt ; ceteri : fiunt.

    381F : subiere ; ceteri : subierunt. Mais le choix de K est préférable, à cause de la rime avec sponte.

    382SG : aqua stant ; ceteri : limpha stat.

    383SG : quae ; ceteri : qui.

    384SG : … modo dextra.

    385SG : ignum ; ceteri : signum.

    386SG : nisi ; ceteri : ni.

    387V : commatrem.

    388SG : circa ; ipsam ; V : nunc ; inque ! ; F : nunc ; ipsam. On peut retenir la leçon ipsam équivalant ici à meam.

    389V : uocitabatur.

    390V : (m)ulus.

    391SG : famul]os.

    392SG : honoribus ; ceteri : sat locupletatum uel honoribus.

    393SG : … tes ; ceteri : grates.

    394SG : … atri ; ceteri : matri.

    395SG : ouanter ; ceteri : ouantur.

    396SG : … etant ; V : (aff)ectant.

    397SG : ouantque ; ceteri : ouantes.

    398SG : … tus ; F, Z : … nitus ; V : (pe)nitus.

    399SG : … rat ; F, Z : … erat ; V : … xerat.

    400SG : … hoc ; ceteri : quidquid agit uel ait, notat, ut post] hoc.

    401SG : … Ruodlieb here ; ceteri : Semper ait pro se : Ruodlieb her]e.

    402SG : … precor ; ceteri : Sic dicens illi : « quod nunc dicam], precor.

    403SG : … gementem ; ceteri : Tunc quamuis dominam pueri uider]e gementem.

    404SG : uoluirem ; ceteri : uolucrem.

    405SG : … er… sedeas ; V : … er eum sedeas ; F, K, Z : mater ait : « reuola, puer et sedeas.

    406SG, F, K, U : … monedula uerba ; Z : Tunc reuolat recta ue notat] monedula. La conjecture de Z est retenue.

    407SG : … quando ; F, K : … uel quando ; V : … s quando ; Z : Ruodlieb, quaerit, ubi uel esset, uel quando. La conjecture de Z est retenue.

    408SG, V : … iuxta ; F, K, Z : primo contribulis iuxta.

    409SG : … quia ; F, K : barbiciam ; Z : barbam non scabit. La logique du sens amène à choisir Z.

    410SG : fit.

    411SG : inberbis.

    412SG : calceamenta.

    413Le codex de Munich s’interrompt ici. Ce qui suit est la transcription du fragment de Saint-Florian (f.F ; début du folio 2).

    414SG : mensam comes… ; F : mensam comes insed… ; V : comedens sedeat super ipsam ; Z : mensam comes insedit ad illam. La leçon comes n’est pas très claire ; la conjecture de V est retenue.

    415K, Z, V : uno ; ceteri : una.

    416SG : consuletur ; ceteri : consoletur.

    417Pour ce qui est du (mini-) deuxième folio de M (fo 27v), ces deux paragraphes (horizontal et vertical) donnent une forme tronquée de vers qui sont complets dans le fragm. XIII (v. 31 à 38 ; puis v. 39, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55) d’après le ms. F2.

    418SG : n… ; Z, K, V : modo frangere meque sinebat.

    419SG : … ; ceteri : mater ait : « famulos nobis, reor, ante uocandos.

    420SG : … puto ; ceteri : is dixit : « melius puto.

    421SG, K : dissecet ; ceteri : dissecat.

    422V : offendit scutum ; ceteri : percipit argentum.

    423SG : disiunctos ; ceteri : clauis coniunctos. On attendrait coniunctas, puisque lanx est féminin.

    424SG : recludens ; ceteri : dissoluens.

    425SG : at ; ceteri : Ruotlieb exultat.

    426SG : s ; ceteri : nec cunctans.

    427SG : … pollen ; V : abrando pollen ; ceteri : tergendo pollen.

    428SG : … am ; V : inuenit auratam ; ceteri : nummis confertam. Sous-entendu : lancem.

    429SG : … stupuit ; V : Ruodlieb obstupuit ; ceteri : cernit et obstupuit.

    430SG : … dens ; V : que gemitus edens ; ceteri : tum gemitus edens.

    431SG : lacrimans ; V : cum madidis ; ceteri : perfusis.

    432SG : quod filium karum ; V : quod tam donatum ; ceteri : quod locupletatum.

    433SG : … se ; V : is prostrauit ; ceteri : miles humi dat.

    434SG : … regis ; ceteri : ceu se pro regis.

    435SG : … rans ; ceteri : tum nimium plorans.

    436SG : … ine ; ceteri : orabat : « domine.

    437SG : … illum ; ceteri : qui clemens illum.

    438SG : … aere ; ceteri : sic locupletare.

    439SG : … reminiscere ; V : oro, deus dulcis, reminiscere ; ceteri : eius nec uitiis reminiscere.

    440SG : condones, domine ; V : ipse mori pro me ; ceteri : nunc mihi des, domine.

    441SG : qui donante ; V : quique docente ; ceteri : qui mandante.

    442SG : me miserum ; ceteri : et miserum.

    443SG : … t me ; ceteri : amplificauit me.

    444V : uiuere gaudenter ; ceteri : uiuere fidenter.

    445SG : … matre ; ceteri : Ruotlieb cum matre.

    446SG : … dunt ; V : lances abscondunt ; ceteri : lances concludunt.

    447SG : … sus ; V : seruant et census ; ceteri : et prendunt census.

    448SG : quitquid ; ceteri : quicquid.

    449SG : … plures ; V : interea plures ; ceteri : accurrunt plures.

    450SG : … credo ; V : … e plures, ceu credo, ; ceteri : … pueris ceu credo.

    451SG : qui ; ceteri : quae.

    452Forme archaïque d’ablatif, employée ici sans doute pour des raisons métriques.

    453Dérivé de deux mots grecs : pino, « je bois », et kerannumi, « je mélange ». Pincerna, c’est donc « celui qui mélange les vins » (avec de l’eau ; on buvait rarement le vin pur), « l’échanson ».

    454SG : cupite ; ceteri : curate.

    455La tournure praesens + datif, au sens de : « présent auprès de quelqu’un » ne semblant pas attestée, mihi est sans doute un datif éthique.

    456On attendrait digno. Faute d’orthographe ?

    457En latin classique, desponsare signifie « fiancer » (de spondeo, « promettre » ; d’où notre « promise »). Mais, et y compris en latin classique, spondere peut prendre le sens de « promettre en mariage », ce qui est le cas ici.

    458SG : modeste ; ceteri : morose.

    459V : herilis ; ceteri : amicis.

    460SG : … quod et… rueret ; V : is quod et haec ferueret ; ceteri : hic quod et haec ferueret.

    461SG : … si uellet… ; V : hinc hunc uxorem suimet si uellet aeandem ; ceteri : hanc hunc uxorem siumet si uellet habere.

    462SG : … F, V : … illam ; Z : Illam si cupio ? Rogitatis ? Credite, certo. La conjecture de Z est ingénieuse : on peut l’adopter.

    463V ponctue la phrase par un point d’interrogation.

    464On attendrait karior. Karus a été sans doute choisi à cause de la rime avec melius.

    465Du grec ainesis, « louange ».

    466Forme fréquentative de canto.

    467SG, F : spinthra ; Z, V : spintra.

    468SG : qua… ; Z : quamuis… senectus ; ceteri : quamuis.

    469SG : do… ; ceteri : domitauit.

    470SG : uitulini ; ceteri : tenebrosi.

    471SG : locitura ; ceteri : locutura.

    472F, K : os sit ; ceteri : ouum. L’image de l’œuf plein de farine, plenum ceu pollinis ouum, est certes pittoresque, mais un peu étrange. Bien que la plupart des traducteurs l’aient retenue, la leçon de V, plenum ceu pollinis os sit, semble préférable, parce que plus vraisemblable.

    473V : aptum ; ceteri : antrum. Aptum est banal ; l’image proposée par antrum est pittoresque et juste à la fois : on peut la retenir.

    474SG : … ; ceteri : qui.

    475SG : uolando pilosum ; ceteri : uelando pilatim.

    476SG : tonsum ; ceteri : tractum.

    477SG : it nunc ; V : condit ; ceteri : umbrat.

    478SG : sordificarit ; ceteri : sordificaret.

    479V : uelut et pultem ; ceteri : ueluti pultem.

    480SG : nimis arcta ; ceteri : nimis arta.

    481SG : liga ; ceteri : ligo.

    482SG : superba ; ceteri : supina.

    483SG : succo uel ; V : sucosa ; ceteri : sucosi.

    484V, K : … s sibi celsior ; ceteri : sibi celsior.

    485SG : … ponat ; ceteri : … at.

    486SG : … nec ; ceteri : … et.

    487Z : … netum ; V : … metum ; ceteri : … etum.

    488SG, V : … baculo ; Z : conatur baculo ; ceteri : … aculo.

    489SG : … n ; V : … tamen ; Z : … non.

    490V : uirgineas ; ceteri : … eas.

    491V : … t uel ; ceteri : … uel.

    492V : … uidit ; ceteri : … idit.

    493V : … audiuit ; ceteri : … uit.

    494SG, V : … cunctos ; ceteri : … os.

    495V : uires ; ceteri : … es.

    496V : … tum ; ceteri : … um.

    497SG : cur tam sera ; K : cur mihi tarda ; ceteri : cur mihi sera.

    498Ces v. 58-59 sont presque entièrement repris de Properce, Élégies, II, 13, 50 : « O mors, cur mihi sera uenis ? » C’est d’autant plus notable que Properce est très peu cité par les auteurs du Moyen-Âge. Voici une preuve supplémentaire de la grande culture classique de notre auteur.

    499SG, F : … li ; V : cur uis, impia, me tali ; Z : mors, o solue me uili.

    500SG : … sti licet ; F : … licet ; Z : quos tolerare debet licet ; V : sed nullum redimit, licet.

    501SG : … iubet ; F, Z, V : donec quando iubet.

    502SG : … nat ; F, V : haec nam lex domat ; Z : is nam terminat. La conjecture de V est retenue.

    503SG : … habet ; ceteri : principium quod habet.

    504SG : … ter ; ceteri : non cessat mater.

    505SG : … set ; F, Z : quae sic languisset ; V : quod mox non esset.

    506V : … cara, fili ; ceteri : … fili.

    507V : re plus quam claresceret ante ; ceteri : … e plus quam claresc….

    508SG : sibi ; ceteri : tibi.

    509V : gradatim ; ceteri : uicissim.

    510Z : ueniant ; ceteri : ueniunt.

    511V : superaspiceret ; ceteri : super aspiceret.

    512SG : quo quit ; ceteri : posset.

    513SG : … ; V : post dominos tenuit, alios et abire rogauit ; ceteri : dum manducauit, mensas remouere rogauit.

    514SG : … fores ; V : claudunturue fores ; ceteri : claudunturque fores.

    515SG : … um ; ceteri : donec consilium.

    516SG : … surgens ; ceteri : tunc Ruodlieb surgens.

    517SG : … et ; V : quo sibi declaret ; ceteri : quo sibi notificet.

    518SG : … ; V : cumque silent, dixit ; ceteri : cum sileant, dixit.

    519SG : … mei ; ceteri : nunc audite mei.

    520SG : … mea ; V : quid tulerit pro me mea ; ceteri : quanto maerore mea.

    521SG : … ulta ; V : tempora per multa ; ceteri : pertulerit multa.

    522SG : … cta ; V : procurans cuncta ; ceteri : curando cuncta.

    523SG : … deficiunt ; V : nunc sibi deficiunt ; ceteri : nunc se deficiunt. Les deux constructions sont possibles après deficio : avec acc., ou avec dat.

    524SG : … ualet ; V : nec quicquam facere ualet ; ceteri : nec quidquam facere ualet.

    525SG : … bro ; V : quod mihi nunc crebro ; ceteri : quod mihi uel crebro.

    526On attendrait uideo. Le futur ne se justifie guère que pour la rime – d’ailleurs imparfaite – avec crebro.

    527SG : … ri ; ceteri : hinc mihi sponsari.

    528SG : … os ; ceteri : quare nunc ad uos.

    529SG : … eat ; V : penset, quid placeat ; ceteri : ut reputare queat.

    530SG : … mulieres ; V : dum nimium paucae mulieres ; ceteri : nam nimium paucae mulieres.

    531SG : … scire ; V : nec datur hinc scire ; ceteri : nec ualeo scire.

    532SG : … super ; ceteri : uos mihi dicatis, super.

    533SG : … si ; ceteri : uxorem nobis si.

    534SG : … et ; ceteri : quae non indecoret.

    535SG : … ita ; V : stirpis et ingenita ; ceteri : moribus ingenita.

    536Cf. Virgile, Énéide III, 189 : « Sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes ».

    537SG : … e ; ceteri : ut natum carum de.

    538SG : … uirtutum ; V : qui post heres erit uirtutum ; ceteri : heredem morum uirtutum.

    539SG : quibus ditauit ; ceteri : quis locupletauit.

    540SG : … que ; V : et laudat quisque ; ceteri : adnuerat quisque.

    541SG : … ens ; V : unus at incipiens ; ceteri : unus at exsurgens.

    542SG : … qui ; V : terrarum domini uel, qui ; ceteri : et noti domini bene qui.

    543SG : … unam ; V : « en dominam » dixit « unam ; ceteri : is « dominam » dixit « unam.

    544SG : … uirtute ue ; ceteri : moris honestate uirtute ue.

    545SG : … deas ; ceteri : hanc uellem uideas.

    546SG : … nullam ; V : tempus ad hoc nullam ; ceteri : in mundo nullam.

    547SG : … em ; V : cunctam uirtutem ; ceteri : omnem uirtutem.

    548SG : … it ; V : nobilis est et » ait ; ceteri : talis quae fuerit.

    549V : meus ; ceteri : mens.

    550V : prompte ; ceteri : posse.

    551V : mox tremit ; ceteri : contremit.

    552V : non modo plus dubitat ; ceteri : nec uerus dubitat.

    553SG : … m nimis… agentem ; F, Z : conspexit modo quem nimis insipienter agentem ; V : insanum, stultum, nimis insipienter agentem.

    554SG : … e ; V : tunc sibi : « Castam me ; F, Z : usque pudicam me.

    555SG : … mi ; F, Z : tractat ; uis animi ; V : statim uis animi.

    556SG : … eat ; ceteri : ad missum remeat.

    557SG : … erint ; ceteri : munera quid fuerint.

    558SG : … in ; ceteri : munera quid fuerint, in.

    559SG : iurauit per eum rerum ; F, Z : iurauit nosse per eum ; V : iurat nouisse per eum.

    560SG : … it ; V : munera quicquid sit ; ceteri : munera quidquid sit.

    561SG : … sit ; ceteri : id sigillatum quia sit.

    562SG : … qui ; ceteri : missus ait dominae, qui.

    563SG : … am ; ceteri : miror, cur in eam.

    564SG, F : … dem ; V : si uis, mox grandem ; Z : certo posse quidem.

    565SG : … nunc ; V : aste a : « desine nunc » ; ceteri : illa « tace cito nunc ».

    566Z : nuntius remeat ; ceteri : nuntius abscedit.

    567V : ut primum uidit ; ceteri : is simulac uidit.

    568SG : … s ; ceteri : quod bene sis potus.

    569Jeu de mot jouant sur les assonances.

    570SG : … a ; ceteri : qualiter accepta.

    571V : non haesito ; ceteri : non haesita.

    572SG : … se ; ceteri : sic dicens gaudet, sese.

    573SG, F : … quod ; V : isque minatur ei, quod ; Z : missus ait sibi quod.

    574SG, F : … tunc se ; V : amplius in ludum nec se ; Z : siue petens iterum tunc se.

    575SG : … Rodlieb ; F : … t Ruodlieb ; V : risum mox finit Ruodlieb ; Z : talia dum spreuit Ruodlieb.

    576SG : … is ; V : dic mihi nunc, si uis ; ceteri : dic nunc contribulis.

    577SG : … meum ; V : tunc, sibi quando meum ; ceteri : illi quando meum.

    578SG : … seque… ; ceteri : apportans uinum satis et super atque medonem.

    579V : uellet ; ceteri : uelit. Même si l’auteur du Ruodlieb en prend à son aise avec la concordance des temps, la suggestion de V ne semble pas déraisonnable.

    580= Ruodlieb. Figure dans toutes les éditions, à l’exception de V.

    581Cf. Énéide X, 414 : « Strymonio dextram fulgenti deripit ense. »

    582Cf. Énéide VI, 604 : « lucent altis aurea fulcra toris ».

    583SG : suauia ; ceteri : sauia.

    584Le vers est irrégulier : pas de rime léonine, pas de césure.

    585SG : uincentur ; ceteri : uincuntur.

    586Cf. Ovide, Mét., I, 351 : « … o femina sola superstes ».

    587Nanus est encore un mot d’origine grecque : nanos (le latin l’avait déjà emprunté dès l’époque de Varron : cf. De Lingua Latina, V, 119). Le mot latin serait pumilio, -onis. Raisons métriques ? Coquetterie philhellène ?

    588Les v. 18 et suiv. seraient inspirés de la traduction latine du Roman d’Alexandre par le Pseudo-Callisthène (manuscrit de Bamberg de la traduction latine de Léon, correspondance fictive du brahmane Dindimus avec Alexandre le Grand, Collatio Alexandri cum Dindimo [éd. F. Pfister, 1910, p. 8, 10]). Dans ce passage, Dindimus fait dire aux brahmanes : « Cum locuti fuerimus — non dicimus nisi ueritatem —statim tacemus. Vos autem dicitis multa, quae debeant fieri, et non facitis (p. 8, 6 et suiv.). Subitam mortem non patimur, quia per sordida facta ipsum aerem non corrumpimus (p. 13, 30 et suiv.). De talibus cibis implemus mensas nostras, qui nos non nocent, et proinde sumus sine aliqua egritudine (p. 11, 26 et suiv.) ».

    589Proverbe.

    590SG : incolumes ; ceteri : incolomes.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Arthur, Gauvain et Mériadoc

    Arthur, Gauvain et Mériadoc

    Récits arthuriens latins du xiiie siècle

    Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Martine Furno, Claudine Marc et al. (trad.)

    2007

    Quatre sagas légendaires d'Islande

    Quatre sagas légendaires d'Islande

    Ásdís R. Magnúsdottir (éd.) Ásdís R. Magnúsdottir (trad.)

    2002

    La Quête du Saint Graal et la mort d'Arthur

    La Quête du Saint Graal et la mort d'Arthur

    Version castillane

    Juan Vivas Vincent Serverat et Philippe Walter (trad.)

    2006

    Histoire d'Arthur et de Merlin

    Histoire d'Arthur et de Merlin

    Roman moyen-anglais du xive siècle

    Anne Berthelot (éd.) Anne Berthelot (trad.)

    2013

    La pourpre et la glèbe

    La pourpre et la glèbe

    Rhétorique des états de la société dans l'Espagne médiévale

    Vincent Serverat

    1997

    Récits mythiques du Moyen Âge portugais

    Récits mythiques du Moyen Âge portugais

    Irene Freire Nunes (dir.)

    2008

    Saint Antoine entre mythe et légende

    Saint Antoine entre mythe et légende

    Philippe Walter (dir.)

    1996

    Le devin maudit

    Le devin maudit

    Merlin, Lailoken, Suibhne — Textes et études

    Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Nathalie Stalmans, Philippe Walter et al. (trad.)

    1999

    La Chanson de Walther

    La Chanson de Walther

    Waltharii poesis

    Sophie Albert, Silvère Menegaldo et Francine Mora (dir.)

    2009

    Les Faits et Gestes de Robin des Bois

    Les Faits et Gestes de Robin des Bois

    Poèmes, ballades et saynètes

    Jonathan Fruoco (éd.)

    2017

    Le Roman de Moriaen

    Le Roman de Moriaen

    Baukje Finet-van der Schaaf (dir.) Baukje Finet-van der Schaaf (trad.)

    2009

    Wigalois, le chevalier à la roue

    Wigalois, le chevalier à la roue

    Roman allemand du xiiie siècle de Wirnt de Grafenberg

    Wirnt de Grafenberg Claude Lecouteux et Véronique Lévy (trad.)

    2001

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Arthur, Gauvain et Mériadoc

    Arthur, Gauvain et Mériadoc

    Récits arthuriens latins du xiiie siècle

    Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Martine Furno, Claudine Marc et al. (trad.)

    2007

    Quatre sagas légendaires d'Islande

    Quatre sagas légendaires d'Islande

    Ásdís R. Magnúsdottir (éd.) Ásdís R. Magnúsdottir (trad.)

    2002

    La Quête du Saint Graal et la mort d'Arthur

    La Quête du Saint Graal et la mort d'Arthur

    Version castillane

    Juan Vivas Vincent Serverat et Philippe Walter (trad.)

    2006

    Histoire d'Arthur et de Merlin

    Histoire d'Arthur et de Merlin

    Roman moyen-anglais du xive siècle

    Anne Berthelot (éd.) Anne Berthelot (trad.)

    2013

    La pourpre et la glèbe

    La pourpre et la glèbe

    Rhétorique des états de la société dans l'Espagne médiévale

    Vincent Serverat

    1997

    Récits mythiques du Moyen Âge portugais

    Récits mythiques du Moyen Âge portugais

    Irene Freire Nunes (dir.)

    2008

    Saint Antoine entre mythe et légende

    Saint Antoine entre mythe et légende

    Philippe Walter (dir.)

    1996

    Le devin maudit

    Le devin maudit

    Merlin, Lailoken, Suibhne — Textes et études

    Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Nathalie Stalmans, Philippe Walter et al. (trad.)

    1999

    La Chanson de Walther

    La Chanson de Walther

    Waltharii poesis

    Sophie Albert, Silvère Menegaldo et Francine Mora (dir.)

    2009

    Les Faits et Gestes de Robin des Bois

    Les Faits et Gestes de Robin des Bois

    Poèmes, ballades et saynètes

    Jonathan Fruoco (éd.)

    2017

    Le Roman de Moriaen

    Le Roman de Moriaen

    Baukje Finet-van der Schaaf (dir.) Baukje Finet-van der Schaaf (trad.)

    2009

    Wigalois, le chevalier à la roue

    Wigalois, le chevalier à la roue

    Roman allemand du xiiie siècle de Wirnt de Grafenberg

    Wirnt de Grafenberg Claude Lecouteux et Véronique Lévy (trad.)

    2001

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    • amazon.fr
    • decitre.fr
    • mollat.com
    • leslibraires.fr
    • placedeslibraires.fr
    ePub / PDF

    1V : qualibet. Qualibet serait alors un adverbe : « où que ce soit ». Pour la scansion, les deux versions sont équivalentes. La leçon quolibet (K, Z) semble meilleure.

    2SG : dicat ; K, S, Z : dicit. La leçon dum scit de V, réfection d’après le ms. de Münich, est préférable.

    3Cf. Virgile, Énéide IV, 350 : « Et nos fas quaerere extera regna ».

    4Cf. Lucrèce, De Rerum Natura III, 999 : « durum suffere laborem ».

    5SG : In mitra ; K, Z : Pro mitra. La leçon de V, cum mitra (voir K, p. 158) est meilleure.

    6SG : … ictus ; ceteri : accinctus.

    7Cf. Ovide, Mét. II, 856 : « Facta manu puraque magis perlucida gemma ».

    8 V : Ex.

    9V : fit.

    10V : aggaudens. La notion introduite par ceu (K, Z) semble intéressante, d’où notre choix.

    11Il est parfois difficile de distinguer resĭdeo, « rester assis », de resīdo, « s’asseoir ». Ici, la scansion veut resĭdenti.

    12Cf. Virgile, Énéide VII, 649-650 : « … quo pulchrior alter / non fuit ».

    13Cf. Virgile, Énéide XII, 64 : « lacrimis… perfusa genas » (à propos de Lavinia) ; Ovide, Mét. IV 117 : « Utque dedit notae lacrimas, dedit oscula uesti » (à propos de Thisbé).

    14V ponctue avec un point.

    15Cf. Virgile, Énéide I 209 : « … premit altum corde dolorem » (il s’agit d’Énée).

    16Mot d’origine germanique.

    17Z : dicta.

    18Noter l’allitération.

    19Cf. Virgile, Énéide VIII 169 : « … iuncta est mihi foedere dextra » (c’est le roi Latinus qui parle).

    20SG : oscula… statuuntur.

    21SG : appropiari.

    22V : nabis.

    23K : connexa.

    24SG : f….

    25SG : Si.

    26Z : quicunque.

    27V : comederet.

    28Cf. Virgile, Géorgiques I, 381 : « agmine magno » (il s’agit d’une armée de corbeaux) ; Énéide VI, 749 : « agmine magno » (il s’agit de la foule des âmes en attente de réincarnation qui boivent l’eau du fleuve Léthé).

    29Cf. Virgile, Énéide III 510, « in litore sicco » ; IV 289 : « ad litora cogant ».

    30SG : piscamus.

    31Z : plinius.

    32SG, V : posset.

    33V : Eius.

    34Cf. Virgile, Bucoliques I, 1 : « Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi » ; Géorgiques IV, 566 : « Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi ». Sans doute une réminiscence savante, prouvant l’auctoritas de l’auteur, qui veut montrer qu’il connaît les bons classiques. Une manière de se valoriser et d’être pris au sérieux !

    35SG : Exul horribiles.

    36SG : exprimit.

    37S : dum regnum stat.

    38SG : et honore.

    39Référence biblique. Cf. Mat. 13, 25 : « uenit inimicus et superseminauit zizania ».

    40SG : praepes.

    41Knapp suit Vollmann qui, après réexamen du manuscrit, lit clairement succendente (de succendo, « embraser », alors que toutes les autres éditions donnent succedente.

    42Transcription graphique, en médiolatin, de l’ancien haut allemand Werra, « dispute, querelle ». Ce mot existait également en ancien bas francique (cf. le français guerre).

    43Allitération.

    44SG : sic ; ceteri : sis.

    45SG : signiferi ; ceteri : signifer. Le ms. semble bien attester signiferi, mais le sens n’est pas satisfaisant (ici, signifer désigne Ruodlieb, au sens de princeps) la lecture signiferi suppose une élision de la finale i, pour les contraintes de la scansion ; or l’élision n’est pas pratiquée dans Ruodlieb.

    46SG : Missus quando.

    47V : Quo super ut sedit.

    48V,  SG : cepit.

    49V : His uisis statim.

    50V : Huc, ut quid narret ; S : Magnum quo narret.

    51Z : pauitauit ; G : pauitaret ; ceteri : pauitabit. Le futur est incompréhensible ; le conditionnel proposé par G est plus satisfaisant.

    52SG, V : occurrunt.

    53Double accusatif.

    54SG : Nuntiat.

    55V : Quis ait : « omne bonum ».

    56V : Princeps, aeternum ; ceteri : Aeternum.

    57SG : … Salue ; V : Longe uiue ; ceteri : laete.

    58V : Et captiuata.

    59V : Missus at.

    60SG : Respondens.

    61V : Captiuis.

    62SG : Ultra ; nisi.V : Post hoc.

    63V : Tunc ait.

    64SG : exhilaratur.

    65V : Iam citus i.

    66V : His cum, sed uinctis.

    67S : Tunc currens ad equum.

    68Construction en asyndète.

    69V : Hi cito.

    70V : Mandat.

    71V : Sed uos.

    72SG : quo.

    73Cf. Virgile, Énéide I, 600 : « grates persoluere dignas » ; II 537 : « grates dignas et praemia reddant ».

    74K, V : ut pugnando.

    75V : uidit ; tous les autres éditeurs choisissent la leçon uidet, sans doute parce que la syntaxe latine classique privilégie le présent pour marquer la simultanéité, y compris dans une phrase au passé ; mais pour V, le manuscrit donne clairement uidit.

    76Pour des raisons métriques, resĭdens là où on attendrait resīdens. Cf. note I, 43.

    77Tous les éditeurs laissent le vers incomplet, sauf Z qui conjecture abbatibusque, plausible par comparaison avec IV 252.

    78SG : iubente.

    79Cf. Romains, 12, 17 : « Nulli malum pro malo reddentes… Noli uinci a malo ; sed uince in bono malum. »

    80SG : dum.

    81SG : sint.

    82SG : tum.

    83Cf. Virgile, Énéide XII 183 : « cesserit Ausonio si fors uictoria Turno ».

    84Cf. Virgile, Bucoliques, III 31 : « … tu dic mecum quo pignore certes ».

    85SG : optime.

    86SG, S : congregium lata ; F : cancellis lata ; V : cum regia lata.

    87VII, 1-15 pourrait être inspiré de l’épisode de la réception par Philémon et Baucis des invités divins déguisés dans Ovide, Mét. VIII, 631 et suiv. (cf. en particulier la coupe en bois du Ruodlieb et les fabricataque fago pocula d’Ovide).

    88SG : quae medio.

    89Ms. M (glose à droite de ce mot) cursus uel hora.

    90SG : sicut captorum nullum ; V : tum nongentorum.

    91SG : armatus, uel.

    92Cf. Virgile, Énéide XI, 701 : « dum fallere fata sinebant » ; Ovide, Tristes V, 3, 5 : « fata sinebant ».

    93SG : lyncum.

    94Cf. allemand Bütte.

    95Mot grec ; pointe d’humour, aussi ; le mot est utilisé pour dresser des listes généalogiques chez les humains.

    96SG : nobili regalia dona.

    97SG : audierint imitari qui studuerunt ; S : audierint imitarique studuerunt.

    98SG : munera donat ; ceteri : dona reponit.

    99V : petalatis : ceteri : relalatis ; mais nous suivons V : cet énigmatique relalatis n’est pas attesté dans Du Cange.

    100SG : crisisque.

    101SG : nobis.

    102SG : … is ; ceteri : cancellis.

    103Anaphore de stant, à valeur expressive (accumulation).

    104SG : S… det ; ceteri : se det.

    105Collega : le chasseur du roi.

    106Juxtaposition de monosyllabes : jeu expressif.

    107Le nom de Ruodlieb est ici écrit sur une partie grattée du manuscrit.

    108V : uiuit, ualet et bene ; ceteri : pas de ponctuation.

    109Dice = epistola.

    110Cf. Virgile, Énéide IV, 350 : « et nos fas extera quaerere regna ».

    111Cf. Ovide, Métamorphoses VIII, 500 : « Et quos sustinui bis mensum quinque labores ? » (histoire d’Althée).

    112V : modo ; Z : mihi ; ceteri : cum.

    113SG : denique ; ceteri : utique.

    114SG : inconsolatam bona ; V : inconsolatam, bina u(ice quod) ; ceteri : inconsolatam bina [causa] uiduatam.

    115V, F : nate, secundo.

    116V : sed et omnes.

    117SG : est hilaratus.

    118SG : non.

    119Allitération.

    120Construction en parataxe.

    121Hellénisme, de polis.

    122SG : perfecisse.

    123SG, S : rediise.

    124SG : … merito ; S, F : lata fuit merito.

    125SG : … in ; F : dat fibulas alias in ; V : addit plus alias in.

    126SG : … et i, quarum ; ceteri : quauis et in quarum.

    127SG : … erat uarius ; ceteri : fulgor erat uarius.

    128SG : … quaeaque ; ceteri : quarum quaeque.

    129SG, S : … di ; F : non grandi ; V : e grandi.

    130Z : laccernam ; SG, S, V : … am ; F : interulam.

    131F, V : pectora ne ; SG, S : … ne.

    132SG : … o ; ceteri : ex auro.

    133SG : … uatura ; S : nam curuatura.

    134SG : … lapides ; ceteri : impositi lapides.

    135SG : collectis ; S : inuenti ; V : perlis a.

    136V : ortis inmixtis ; S : lectis, inmixtis ; F : rorum conmixtis.

    137SG : … planitie.

    138V : complentur uitro, uitrum discernitur ; SG : … itur ; S : attrahitur.

    139SG : … nens.

    140S : que tamen hirsuta.

    141SG : … o ; S : mox uino.

    142V : hoc genus.

    143SG : … dente. ; V : e descendente.

    144V : quam lunam ; SG : … iam ; ceteri : hanc lunam.

    145SG : … octonas ; ceteri : qui post octonas.

    146SG : … del… miris ; V : auri sed electi.

    147G : modis (hypothèse incompatible avec la scansion, et mal confirmée par le manuscrit).

    148SG : tribulamine….

    149G : ficto.

    150V : ut hostis ; SG : in istis ; S : … ; F : sodalis.

    151V : dum sic exilii ; SG : iam nimis exilii.

    152SG : … n.

    153V : hunc.

    154V : illi laudantes ; SG : … grates.

    155SG : … mi.

    156SG : … eteres.

    157SG : … uerum ; ceteri : sic ait et puerum.

    158SG : … s.

    159SG : … siluit ; ceteri : dum modicum siluit.

    160SG … uite ; ceteri : te nimis inuite.

    161SG : … promptus ; ceteri : semper promptus.

    162SG : … eo ; ceteri : hinc habeo.

    163SG : … es ; ceteri : inuidus es.

    164SG : … i ; ceteri : nunc mihi.

    165V : detur si tibi ; SG : … ibi ; ceteri : praemia dem tibi.

    166Peccunna est à conserver, car il représente une variation pour pecunia, sur le manuscrit lui-même, sans doute pour des raisons métriques voire un lapsus.

    167SG : is uoluens ; V : is tractans ; ceteri : is reputans.

    168SG : … o ; S : id cupio ; ceteri : non cupio.

    169SG : … t ; ceteri : cesusu habet.

    170V : is fidos pueros ; SG, S : … ros.

    171V : inter cognatos ; SG : … s ; ceteri : in consanguineos.

    172V : et socium ; ceteri : uel fratrem.

    173V : ut locuples.

    174V : sed quicumque.

    175V : insuper argenti ; SG : … argenti ; ceteri : ille uel argenti.

    176V : que simul expugnat ; SG : … expugnat ; ceteri : quae uult expugnat.

    177V : ast memini ; SG : … multos ; ceteri : at memini multos.

    178V : magnis diuitiis ; SG : … s ; ceteri : qui cunctis opibus.

    179V : uiuentes inopes ; SG : … opes ; ceteri : uiuebant inopes.

    180V : hos non iuuisse ; SG : … se ; ceteri : quos non iuuisse.

    181V : inimicaturue.

    182V : prae se.

    183SG : tuque.

    184V : poscat.

    185SG : tecum.

    186V : quin ecclesias.

    187V : decet ut.

    188Cf. Virgile, Énéide VIII, 67 : « dura quies oculos et ferreus urget somnus » ; Géorgiques II 470 : « condit natantia lumina somnus ».

    189SG : fallerant se.

    190V : ue fido ; SG : corde uerendo ; ceteri : corde ue sancto.

    191SG : intimi amici ; ceteri : intime flebant.

    192SG : hunc quaue uia rogitauit ; ceteri : hunc unde meet rogitauit.

    193SG : miles… ferebat ; ceteri : comes eius si fore posset.

    194V : tunc is.

    195SG : quamuis ; V : sed sibi.

    196SG : miles tum post ; ceteri : ad sellam post.

    197Cf. Lucrèce, De rerum natura III, 240 : quaedamque mente uolutat.

    198SG : … ut ; V : dum pariter ; ceteri : pergebant.

    199SG : uertendo ; V : mulcet, ei.

    200SG : rufus corrigiam ; V : et sibi corrigiam ; ceteri : ad se corrigiam.

    201SG : exsiliens ; ceteri : tum saliens.

    202V : dum remoraretur ; SG : … aretur.

    203 V : ferratur a pedum ; SG : … pedum ; S, F : ungula quaeque pedum ; Z : quouis sterni. On le voit, les réfections proposées sont très différentes. S, F, sont les plus plausibles.

    204SG : … accurrit.

    205SG : … nonne.

    206SG : post tergum cappam.

    207V : perdidimus ; ceteri : cui miles.

    208V : hanc, ubi.

    209SG : … reuertamur.

    210V : « Non ita, » miles.

    211Double datif.

    212V : pergendo.

    213SG : per illam platea.

    214V : uix in equo ; SG, S : … quo ; ceteri : haut in equo.

    215SG, S : … dans.

    216SG, S : … t ; V : quem bene.

    217V : is deuitaret.

    218V, F : ne.

    219Z, F : trames at est artus ; V : callis at occultus.

    220F : qui dat iter ; callem ; V : ut uidet esse callem.

    221V : se prae diluuie ; ceteri : dicens illuuie.

    222V : esse uiam nullam ; SG : … ullam ; ceteri : nosse uiam nullam.

    223SG : damnum….

    224V : insontes uereos ; SG : … os quia. Le début du vers est un locus desperatus. La conjecture de Z est ingénieuse – quoiqu’audacieuse –, elle mérite d’être retenue.

    225Déjà fréquente chez Virgile (Énéide XI, 1 : « Oceanum interea surgens Aurora reliquit »), l’image sol petit oceanum est reprise mot pour mot de l’Ecloga de Theodulus, datée du xe siècle, et proposant en 344 hexamètres léonins un dialogue entre la bergère Alithia (la Vérité), qui incarne le christianisme, et le berger Pseustis (le Menteur), qui représente le paganisme ; notre auteur, clerc lui-même, a certainement eu connaissance de cet ouvrage édifiant.

    226SG : uxor eius ; S : uxor… ; V : ueluti uetus, e[st cui] coniu[nx »].

    227Nubere ad + acc : germanisme, ou tournure de bas latin, pour nubere + dat.

    228SG : istam.

    229SG : prius ipsi.

    230V : est.

    231SG : mulier sit ; ceteri : quia nupsit.

    232SG : … s.

    233SG : omnis ouis ; S : quod uel ouis.

    234SG : … ; V : multa.

    235SG : laetissime ; ceteri : dirissime.

    236V : [ru]dis et inm[i]tis, ; SG : … parcus ; ceteri : nam fuit ingratus parcus.

    237V : num]quam ; SG : … uide… iocantem ; ceteri : numquam ridentem uiderunt neue iocantem.

    238V : [qua]li[s uel pe]corum ; SG : … porcorum ; ceteri : quid, dixit, pecorum.

    239V : is.

    240SG : neue ; ceteri : raro.

    241SG : tunc is ; ceteri : suauis.

    242SG : currit ; ceteri : uadit.

    243V : [qu]a[m] ; SG : hic ; ceteri : hanc.

    244V : [ne l]ingat.

    245V : … ear.

    246V : [quo]s.

    247SG : … sit ; ceteri : seu sit.

    248Ceteri : [haec].

    249V : sed.

    250SG : omne ; ceteri : quae.

    251V : [sed c]um.

    252V : preue[n]turas ; SG : et… uras ; S : et piraturas ; F : et placenturas.

    253V[compen]sabis ; SG : coronelas… uti ; S : coronellas [mixti]s aliis, uti ; F : coronellas [pane]s alios, uti.

    254V : numerum tamen haud minuo tibi pan[um] ; SG : morum… tibi ; S : numerum… tibi… a ; F : numerum [non deminuo] tibi [panum.

    255SG : ex cribr… ; ceteri : excribro, cautissime uase recondo.

    256V : non perdo, sed [sui]bus do.

    257K, V : non aufer eis ; SG : non ita… ; F : non ita do seruis. La lecture de S et Z semble la plus solide.

    258SG, F, V : promptific[abo].

    259V : proficie]nt.

    260SG : … cuncta.

    261SG : iamque regenda ; ceteri : procuranda.

    262SG, V : ipse ; ceteri : saepe.

    263SG : ac ; ceteri : sic.

    264SG, V : tempu]s ; ceteri : uixit.

    265V : [contigit] at ; SG : quis dubitat ; ceteri : nemo uetat.

    266SG : proti[nus ; ceteri : corde tenus.

    267SG : illeque ; ceteri : matrem.

    268V : quin.

    269V : [nusq]uam.

    270V : [uel c].

    271V : Porta.

    272V : est uel ; SG : est et ; ceteri : stat uel.

    273V : [incip]it.

    274V : « hic » ait ; SG : ille ai[t ; ceteri : hic a[it.

    275V : tra]duxit.

    276V : Est cu]i ; SG : censens ; ceteri : censet.

    277SG : male.

    278V : [miscetu]r ; SG : cum moechis ; Z, F : huncce procis.

    279SG : decidit ; ceteri : accidit.

    280SG : celebratum ; ceteri : celebrandum.

    281Cf. Virgile, Énéide I, 194 : « … et socios partitur in omnes. »

    282SG : mittit ; ceteri : mittat.

    283SG : gratificarat ; ceteri : gratificaret.

    284SG : … comitem.

    285V : diuer[tat eo] s[ed ut idem].

    286V : qui ; SG : ast.

    287V : pergit.

    288SG : iam praeter].

    289V : dum uenit ; SG : irruit in].

    290SG : is stetit in].

    291V : pande, seras.

    292SG : … aperi].

    293SG : iam uenit.

    294V : qui monuit.

    295V : dum sint.

    296SG : … endo ; ceteri : uim metuendo.

    297SG : de capite ; ceteri : in curtem.

    298V : descendens.

    299V : sed uelut ; SG : stringens ; ceteri : strinxit ut.

    300V : post rufus ; SG, F : sed Rufus.

    301SG : rediens.

    302V : uos quod.

    303V : dicite,

    304V : ad libitum ; SG : permitto ; ceteri : is dixit.

    305V : ille sed ; SG : quam simulac uidit.

    306SG : … um ; ceteri : omne bonum.

    307SG : … solus ; ceteri : post dicam solus.

    308V : secretim ; SG : isti ambo ; ceteri : ad portam.

    309SG : ni uelis ; ceteri : ne uetus.

    310V : hic est.

    311SG : totus ac.

    312SG : latrinam.

    313V : superexpandendo.

    314Z, V : exalans ; ceteri : exhalans.

    315V : in rorante.

    316SG : causam, nisi ; ceteri : causam, ni.

    317SG : me [mulier] ; V : me super haec ; ceteri : me fur haec.

    318V : cur petit tam facere ? ; SG : cur … ni peteret me ? ; ceteri : cur quaeram facere ?

    319V : non nego.

    320 V : mihi longam, plectite. C’est la ponctuation de V qui est la bonne : longam porte sur caesariem. Z commet un contresens en rattachant longam à funem : funis est masculin.

    321 Z : sol aer aut ; ceteri : sol aut aer.

    322SG : famosam ; U : fumosam ; ceteri : fumosum.

    323V : quin.

    324SG : maiora ; ceteri : peiora.

    325V : non opus est, rector, rogites.

    326V : permisit ; ceteri : promisit.

    327SG : istud ; ceteri : sed. Toutefois, la leçon de SG est préférable, pour avoir un support grammatical au génitif salutis. Une autre solution est de conserver la leçon sed, et de sous-entendre aliquid. Dans les deux cas, on a affaire à un génitif partitif.

    328V : quicquid.

    329V : cynerosum.

    330F : u[el adi]uit.

    331V : omnia que m…. F : omnia quae…. La restitution de Z est convaincante.

    332SG : nam… compatriotae ; ceteri : nam cognoscunt te magis ac me compatriotae.

    333La restitution de Z et de V semble la meilleure solution ; ceteri : ait….

    334V : ait….

    335V, Z : scutiferi c… ; ceteri : scutiferi.

    336V : uolun(t).

    337SG : ne… ser… ; ceteri : neue seram de….

    338Z : diuersa dum loquerentur ; ceteri : di….

    339V : atque iocarentur d….

    340SG : buglossae q… ; ceteri : buglossae quo piscabamur et ante.

    341V : assumunt uirgam s… ; ceteri : assumunt uirgam.

    342SG : pisce… ; Z, K : comederunt.

    343V : [Et comedunt auide capiendo pilam sibi quisque]. La conjecture de V est retenue ; ceteri : le v. est omis.

    344SG : gustabant… V : sub aqua plus nare.

    345V : [undique diffugiunt nec mergere se potuerunt]. La conjecture de V est retenue ; ceteri : le v. est omis.

    346SG : domicellarumque.

    347SG : parare ; ceteri : parari.

    348Z met une majuscule en initiale du nom de chacun des poissons qui sont ci-après énumérés.

    349SG : walsa.

    350SG : lotis.

    351V, K : mittit ; Z : mittet.

    352Cf. Cantique des Cantiques, 6, 10 : « Quae est ista quae progreditur quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol. »

    353SG : … leuabat ; F, K : … rosa leuabat ; V : …(mo)rosa leuabat ; Z : semper ut auis erat uel se formosa leuabat ; la conjecture de Z est retenue.

    354V : mox.

    355SG : … m ; ceteri : tunc hera poscit aquam.

    356Z, K : … unt insimul ambae. Nous adoptons la restitution de V., ambae : forme de duel.

    357Z : Cuique bonum sedile uel mensam] tunc iubet apte ; V : … ut iubet apte ; SG, F : … iubet. K : iubet apte. La conjecture de Z est retenue.

    358SG : … datur ; V : lanx et sibi tunc datur una ; ceteri : una sibi patera, sibi lanx etiam datur.

    359SG, F : … faciemque ; V : … no faciemque reuertens ; K : … faciemque reuertens. Z : qui gannito clamans crebro faciemque. La conjecture de Z est retenue.

    360SG : … at ; V : …(d)at ille recepit ; ceteri : contribulis quicquid sibi sponte dat.

    361SG : … hoc ; F, K : at si dans dixit gusta malus hoc ; V : … hoc homo coxit ; Z : at si dans dixit gusta malus hoc. La restitution de Z est retenue.

    362SG : retinebat ; ceteri : reuomebat.

    363SG, F : … calcaria. V : …(cal)caria tollit. K : militis a sella dapifer calcaria. La restitution de Z est retenue.

    364SG : postea ; U : portans ; Z, F : postmodo.

    365SG : canis inspatiens ; V : …(cani)s ; F, K : canis inspiciens ; Z : illum tum gannito canis inspiciens. La restitution de Z est retenue.

    366V : …(uadu)nt se discaligandum.

    367V : (bra)cca ; K : ne bracca. La restitution de K est retenue.

    368V, SG : … inxit ; F : … nxit.

    369V : conuinxit.

    370SG : … sunt ; ceteri : … re sunt.

    371SG : … luerat ; F : post haec pellicium induerat.

    372SG : … inam.

    373SG : … donauit ; V : (sibi) donauit digitalem. La restitution de V est retenue.

    374Z : … interulam ; V : (su)per interulam. La restitution de V est retenue.

    375La restitution de Z est retenue. Ceteri : … mox.

    376Début du premier folio du manuscrit de Saint-Florian (F1).

    377SG : illae tribuerunt ; F, K, V : satis et pullis tribuerunt.

    378SG : quid ; ceteri : quod.

    379SG : datum ; ceterti : datur.

    380SG : sunt ; ceteri : fiunt.

    381F : subiere ; ceteri : subierunt. Mais le choix de K est préférable, à cause de la rime avec sponte.

    382SG : aqua stant ; ceteri : limpha stat.

    383SG : quae ; ceteri : qui.

    384SG : … modo dextra.

    385SG : ignum ; ceteri : signum.

    386SG : nisi ; ceteri : ni.

    387V : commatrem.

    388SG : circa ; ipsam ; V : nunc ; inque ! ; F : nunc ; ipsam. On peut retenir la leçon ipsam équivalant ici à meam.

    389V : uocitabatur.

    390V : (m)ulus.

    391SG : famul]os.

    392SG : honoribus ; ceteri : sat locupletatum uel honoribus.

    393SG : … tes ; ceteri : grates.

    394SG : … atri ; ceteri : matri.

    395SG : ouanter ; ceteri : ouantur.

    396SG : … etant ; V : (aff)ectant.

    397SG : ouantque ; ceteri : ouantes.

    398SG : … tus ; F, Z : … nitus ; V : (pe)nitus.

    399SG : … rat ; F, Z : … erat ; V : … xerat.

    400SG : … hoc ; ceteri : quidquid agit uel ait, notat, ut post] hoc.

    401SG : … Ruodlieb here ; ceteri : Semper ait pro se : Ruodlieb her]e.

    402SG : … precor ; ceteri : Sic dicens illi : « quod nunc dicam], precor.

    403SG : … gementem ; ceteri : Tunc quamuis dominam pueri uider]e gementem.

    404SG : uoluirem ; ceteri : uolucrem.

    405SG : … er… sedeas ; V : … er eum sedeas ; F, K, Z : mater ait : « reuola, puer et sedeas.

    406SG, F, K, U : … monedula uerba ; Z : Tunc reuolat recta ue notat] monedula. La conjecture de Z est retenue.

    407SG : … quando ; F, K : … uel quando ; V : … s quando ; Z : Ruodlieb, quaerit, ubi uel esset, uel quando. La conjecture de Z est retenue.

    408SG, V : … iuxta ; F, K, Z : primo contribulis iuxta.

    409SG : … quia ; F, K : barbiciam ; Z : barbam non scabit. La logique du sens amène à choisir Z.

    410SG : fit.

    411SG : inberbis.

    412SG : calceamenta.

    413Le codex de Munich s’interrompt ici. Ce qui suit est la transcription du fragment de Saint-Florian (f.F ; début du folio 2).

    414SG : mensam comes… ; F : mensam comes insed… ; V : comedens sedeat super ipsam ; Z : mensam comes insedit ad illam. La leçon comes n’est pas très claire ; la conjecture de V est retenue.

    415K, Z, V : uno ; ceteri : una.

    416SG : consuletur ; ceteri : consoletur.

    417Pour ce qui est du (mini-) deuxième folio de M (fo 27v), ces deux paragraphes (horizontal et vertical) donnent une forme tronquée de vers qui sont complets dans le fragm. XIII (v. 31 à 38 ; puis v. 39, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55) d’après le ms. F2.

    418SG : n… ; Z, K, V : modo frangere meque sinebat.

    419SG : … ; ceteri : mater ait : « famulos nobis, reor, ante uocandos.

    420SG : … puto ; ceteri : is dixit : « melius puto.

    421SG, K : dissecet ; ceteri : dissecat.

    422V : offendit scutum ; ceteri : percipit argentum.

    423SG : disiunctos ; ceteri : clauis coniunctos. On attendrait coniunctas, puisque lanx est féminin.

    424SG : recludens ; ceteri : dissoluens.

    425SG : at ; ceteri : Ruotlieb exultat.

    426SG : s ; ceteri : nec cunctans.

    427SG : … pollen ; V : abrando pollen ; ceteri : tergendo pollen.

    428SG : … am ; V : inuenit auratam ; ceteri : nummis confertam. Sous-entendu : lancem.

    429SG : … stupuit ; V : Ruodlieb obstupuit ; ceteri : cernit et obstupuit.

    430SG : … dens ; V : que gemitus edens ; ceteri : tum gemitus edens.

    431SG : lacrimans ; V : cum madidis ; ceteri : perfusis.

    432SG : quod filium karum ; V : quod tam donatum ; ceteri : quod locupletatum.

    433SG : … se ; V : is prostrauit ; ceteri : miles humi dat.

    434SG : … regis ; ceteri : ceu se pro regis.

    435SG : … rans ; ceteri : tum nimium plorans.

    436SG : … ine ; ceteri : orabat : « domine.

    437SG : … illum ; ceteri : qui clemens illum.

    438SG : … aere ; ceteri : sic locupletare.

    439SG : … reminiscere ; V : oro, deus dulcis, reminiscere ; ceteri : eius nec uitiis reminiscere.

    440SG : condones, domine ; V : ipse mori pro me ; ceteri : nunc mihi des, domine.

    441SG : qui donante ; V : quique docente ; ceteri : qui mandante.

    442SG : me miserum ; ceteri : et miserum.

    443SG : … t me ; ceteri : amplificauit me.

    444V : uiuere gaudenter ; ceteri : uiuere fidenter.

    445SG : … matre ; ceteri : Ruotlieb cum matre.

    446SG : … dunt ; V : lances abscondunt ; ceteri : lances concludunt.

    447SG : … sus ; V : seruant et census ; ceteri : et prendunt census.

    448SG : quitquid ; ceteri : quicquid.

    449SG : … plures ; V : interea plures ; ceteri : accurrunt plures.

    450SG : … credo ; V : … e plures, ceu credo, ; ceteri : … pueris ceu credo.

    451SG : qui ; ceteri : quae.

    452Forme archaïque d’ablatif, employée ici sans doute pour des raisons métriques.

    453Dérivé de deux mots grecs : pino, « je bois », et kerannumi, « je mélange ». Pincerna, c’est donc « celui qui mélange les vins » (avec de l’eau ; on buvait rarement le vin pur), « l’échanson ».

    454SG : cupite ; ceteri : curate.

    455La tournure praesens + datif, au sens de : « présent auprès de quelqu’un » ne semblant pas attestée, mihi est sans doute un datif éthique.

    456On attendrait digno. Faute d’orthographe ?

    457En latin classique, desponsare signifie « fiancer » (de spondeo, « promettre » ; d’où notre « promise »). Mais, et y compris en latin classique, spondere peut prendre le sens de « promettre en mariage », ce qui est le cas ici.

    458SG : modeste ; ceteri : morose.

    459V : herilis ; ceteri : amicis.

    460SG : … quod et… rueret ; V : is quod et haec ferueret ; ceteri : hic quod et haec ferueret.

    461SG : … si uellet… ; V : hinc hunc uxorem suimet si uellet aeandem ; ceteri : hanc hunc uxorem siumet si uellet habere.

    462SG : … F, V : … illam ; Z : Illam si cupio ? Rogitatis ? Credite, certo. La conjecture de Z est ingénieuse : on peut l’adopter.

    463V ponctue la phrase par un point d’interrogation.

    464On attendrait karior. Karus a été sans doute choisi à cause de la rime avec melius.

    465Du grec ainesis, « louange ».

    466Forme fréquentative de canto.

    467SG, F : spinthra ; Z, V : spintra.

    468SG : qua… ; Z : quamuis… senectus ; ceteri : quamuis.

    469SG : do… ; ceteri : domitauit.

    470SG : uitulini ; ceteri : tenebrosi.

    471SG : locitura ; ceteri : locutura.

    472F, K : os sit ; ceteri : ouum. L’image de l’œuf plein de farine, plenum ceu pollinis ouum, est certes pittoresque, mais un peu étrange. Bien que la plupart des traducteurs l’aient retenue, la leçon de V, plenum ceu pollinis os sit, semble préférable, parce que plus vraisemblable.

    473V : aptum ; ceteri : antrum. Aptum est banal ; l’image proposée par antrum est pittoresque et juste à la fois : on peut la retenir.

    474SG : … ; ceteri : qui.

    475SG : uolando pilosum ; ceteri : uelando pilatim.

    476SG : tonsum ; ceteri : tractum.

    477SG : it nunc ; V : condit ; ceteri : umbrat.

    478SG : sordificarit ; ceteri : sordificaret.

    479V : uelut et pultem ; ceteri : ueluti pultem.

    480SG : nimis arcta ; ceteri : nimis arta.

    481SG : liga ; ceteri : ligo.

    482SG : superba ; ceteri : supina.

    483SG : succo uel ; V : sucosa ; ceteri : sucosi.

    484V, K : … s sibi celsior ; ceteri : sibi celsior.

    485SG : … ponat ; ceteri : … at.

    486SG : … nec ; ceteri : … et.

    487Z : … netum ; V : … metum ; ceteri : … etum.

    488SG, V : … baculo ; Z : conatur baculo ; ceteri : … aculo.

    489SG : … n ; V : … tamen ; Z : … non.

    490V : uirgineas ; ceteri : … eas.

    491V : … t uel ; ceteri : … uel.

    492V : … uidit ; ceteri : … idit.

    493V : … audiuit ; ceteri : … uit.

    494SG, V : … cunctos ; ceteri : … os.

    495V : uires ; ceteri : … es.

    496V : … tum ; ceteri : … um.

    497SG : cur tam sera ; K : cur mihi tarda ; ceteri : cur mihi sera.

    498Ces v. 58-59 sont presque entièrement repris de Properce, Élégies, II, 13, 50 : « O mors, cur mihi sera uenis ? » C’est d’autant plus notable que Properce est très peu cité par les auteurs du Moyen-Âge. Voici une preuve supplémentaire de la grande culture classique de notre auteur.

    499SG, F : … li ; V : cur uis, impia, me tali ; Z : mors, o solue me uili.

    500SG : … sti licet ; F : … licet ; Z : quos tolerare debet licet ; V : sed nullum redimit, licet.

    501SG : … iubet ; F, Z, V : donec quando iubet.

    502SG : … nat ; F, V : haec nam lex domat ; Z : is nam terminat. La conjecture de V est retenue.

    503SG : … habet ; ceteri : principium quod habet.

    504SG : … ter ; ceteri : non cessat mater.

    505SG : … set ; F, Z : quae sic languisset ; V : quod mox non esset.

    506V : … cara, fili ; ceteri : … fili.

    507V : re plus quam claresceret ante ; ceteri : … e plus quam claresc….

    508SG : sibi ; ceteri : tibi.

    509V : gradatim ; ceteri : uicissim.

    510Z : ueniant ; ceteri : ueniunt.

    511V : superaspiceret ; ceteri : super aspiceret.

    512SG : quo quit ; ceteri : posset.

    513SG : … ; V : post dominos tenuit, alios et abire rogauit ; ceteri : dum manducauit, mensas remouere rogauit.

    514SG : … fores ; V : claudunturue fores ; ceteri : claudunturque fores.

    515SG : … um ; ceteri : donec consilium.

    516SG : … surgens ; ceteri : tunc Ruodlieb surgens.

    517SG : … et ; V : quo sibi declaret ; ceteri : quo sibi notificet.

    518SG : … ; V : cumque silent, dixit ; ceteri : cum sileant, dixit.

    519SG : … mei ; ceteri : nunc audite mei.

    520SG : … mea ; V : quid tulerit pro me mea ; ceteri : quanto maerore mea.

    521SG : … ulta ; V : tempora per multa ; ceteri : pertulerit multa.

    522SG : … cta ; V : procurans cuncta ; ceteri : curando cuncta.

    523SG : … deficiunt ; V : nunc sibi deficiunt ; ceteri : nunc se deficiunt. Les deux constructions sont possibles après deficio : avec acc., ou avec dat.

    524SG : … ualet ; V : nec quicquam facere ualet ; ceteri : nec quidquam facere ualet.

    525SG : … bro ; V : quod mihi nunc crebro ; ceteri : quod mihi uel crebro.

    526On attendrait uideo. Le futur ne se justifie guère que pour la rime – d’ailleurs imparfaite – avec crebro.

    527SG : … ri ; ceteri : hinc mihi sponsari.

    528SG : … os ; ceteri : quare nunc ad uos.

    529SG : … eat ; V : penset, quid placeat ; ceteri : ut reputare queat.

    530SG : … mulieres ; V : dum nimium paucae mulieres ; ceteri : nam nimium paucae mulieres.

    531SG : … scire ; V : nec datur hinc scire ; ceteri : nec ualeo scire.

    532SG : … super ; ceteri : uos mihi dicatis, super.

    533SG : … si ; ceteri : uxorem nobis si.

    534SG : … et ; ceteri : quae non indecoret.

    535SG : … ita ; V : stirpis et ingenita ; ceteri : moribus ingenita.

    536Cf. Virgile, Énéide III, 189 : « Sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes ».

    537SG : … e ; ceteri : ut natum carum de.

    538SG : … uirtutum ; V : qui post heres erit uirtutum ; ceteri : heredem morum uirtutum.

    539SG : quibus ditauit ; ceteri : quis locupletauit.

    540SG : … que ; V : et laudat quisque ; ceteri : adnuerat quisque.

    541SG : … ens ; V : unus at incipiens ; ceteri : unus at exsurgens.

    542SG : … qui ; V : terrarum domini uel, qui ; ceteri : et noti domini bene qui.

    543SG : … unam ; V : « en dominam » dixit « unam ; ceteri : is « dominam » dixit « unam.

    544SG : … uirtute ue ; ceteri : moris honestate uirtute ue.

    545SG : … deas ; ceteri : hanc uellem uideas.

    546SG : … nullam ; V : tempus ad hoc nullam ; ceteri : in mundo nullam.

    547SG : … em ; V : cunctam uirtutem ; ceteri : omnem uirtutem.

    548SG : … it ; V : nobilis est et » ait ; ceteri : talis quae fuerit.

    549V : meus ; ceteri : mens.

    550V : prompte ; ceteri : posse.

    551V : mox tremit ; ceteri : contremit.

    552V : non modo plus dubitat ; ceteri : nec uerus dubitat.

    553SG : … m nimis… agentem ; F, Z : conspexit modo quem nimis insipienter agentem ; V : insanum, stultum, nimis insipienter agentem.

    554SG : … e ; V : tunc sibi : « Castam me ; F, Z : usque pudicam me.

    555SG : … mi ; F, Z : tractat ; uis animi ; V : statim uis animi.

    556SG : … eat ; ceteri : ad missum remeat.

    557SG : … erint ; ceteri : munera quid fuerint.

    558SG : … in ; ceteri : munera quid fuerint, in.

    559SG : iurauit per eum rerum ; F, Z : iurauit nosse per eum ; V : iurat nouisse per eum.

    560SG : … it ; V : munera quicquid sit ; ceteri : munera quidquid sit.

    561SG : … sit ; ceteri : id sigillatum quia sit.

    562SG : … qui ; ceteri : missus ait dominae, qui.

    563SG : … am ; ceteri : miror, cur in eam.

    564SG, F : … dem ; V : si uis, mox grandem ; Z : certo posse quidem.

    565SG : … nunc ; V : aste a : « desine nunc » ; ceteri : illa « tace cito nunc ».

    566Z : nuntius remeat ; ceteri : nuntius abscedit.

    567V : ut primum uidit ; ceteri : is simulac uidit.

    568SG : … s ; ceteri : quod bene sis potus.

    569Jeu de mot jouant sur les assonances.

    570SG : … a ; ceteri : qualiter accepta.

    571V : non haesito ; ceteri : non haesita.

    572SG : … se ; ceteri : sic dicens gaudet, sese.

    573SG, F : … quod ; V : isque minatur ei, quod ; Z : missus ait sibi quod.

    574SG, F : … tunc se ; V : amplius in ludum nec se ; Z : siue petens iterum tunc se.

    575SG : … Rodlieb ; F : … t Ruodlieb ; V : risum mox finit Ruodlieb ; Z : talia dum spreuit Ruodlieb.

    576SG : … is ; V : dic mihi nunc, si uis ; ceteri : dic nunc contribulis.

    577SG : … meum ; V : tunc, sibi quando meum ; ceteri : illi quando meum.

    578SG : … seque… ; ceteri : apportans uinum satis et super atque medonem.

    579V : uellet ; ceteri : uelit. Même si l’auteur du Ruodlieb en prend à son aise avec la concordance des temps, la suggestion de V ne semble pas déraisonnable.

    580= Ruodlieb. Figure dans toutes les éditions, à l’exception de V.

    581Cf. Énéide X, 414 : « Strymonio dextram fulgenti deripit ense. »

    582Cf. Énéide VI, 604 : « lucent altis aurea fulcra toris ».

    583SG : suauia ; ceteri : sauia.

    584Le vers est irrégulier : pas de rime léonine, pas de césure.

    585SG : uincentur ; ceteri : uincuntur.

    586Cf. Ovide, Mét., I, 351 : « … o femina sola superstes ».

    587Nanus est encore un mot d’origine grecque : nanos (le latin l’avait déjà emprunté dès l’époque de Varron : cf. De Lingua Latina, V, 119). Le mot latin serait pumilio, -onis. Raisons métriques ? Coquetterie philhellène ?

    588Les v. 18 et suiv. seraient inspirés de la traduction latine du Roman d’Alexandre par le Pseudo-Callisthène (manuscrit de Bamberg de la traduction latine de Léon, correspondance fictive du brahmane Dindimus avec Alexandre le Grand, Collatio Alexandri cum Dindimo [éd. F. Pfister, 1910, p. 8, 10]). Dans ce passage, Dindimus fait dire aux brahmanes : « Cum locuti fuerimus — non dicimus nisi ueritatem —statim tacemus. Vos autem dicitis multa, quae debeant fieri, et non facitis (p. 8, 6 et suiv.). Subitam mortem non patimur, quia per sordida facta ipsum aerem non corrumpimus (p. 13, 30 et suiv.). De talibus cibis implemus mensas nostras, qui nos non nocent, et proinde sumus sine aliqua egritudine (p. 11, 26 et suiv.) ».

    589Proverbe.

    590SG : incolumes ; ceteri : incolomes.

    Ruodlieb, conte latin du xie siècle

    X Facebook Email

    Ruodlieb, conte latin du xie siècle

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Ruodlieb, conte latin du xie siècle

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Thomas, J., & Walter, P. (éds.). (2024). Ruodlieb. In Ruodlieb, conte latin du xie siècle (1‑). UGA Éditions. https://doi.org/10.4000/13e7r
    Thomas, Joël, et Philippe Walter, éd. « Ruodlieb ». In Ruodlieb, conte latin du xie siècle. Grenoble: UGA Éditions, 2024. https://doi.org/10.4000/13e7r.
    Thomas, Joël, et Philippe Walter, éditeurs. « Ruodlieb ». Ruodlieb, conte latin du xie siècle, UGA Éditions, 2024, https://doi.org/10.4000/13e7r.

    Référence numérique du livre

    Format

    Thomas, J., & Walter, P. (éds.). (2024). Ruodlieb, conte latin du xie siècle (J. . Thomas & P. Walter, trad.; 1‑). UGA Éditions. https://doi.org/10.4000/13e7y
    Thomas, Joël, et Philippe Walter, éd. Ruodlieb, conte latin du xie siècle. Traduit par Joël Thomas et Philippe Walter. Grenoble: UGA Éditions, 2024. https://doi.org/10.4000/13e7y.
    Thomas, Joël, et Philippe Walter, éditeurs. Ruodlieb, conte latin du xie siècle. Traduit par Joël Thomas et Philippe Walter, UGA Éditions, 2024, https://doi.org/10.4000/13e7y.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    UGA Éditions

    UGA Éditions

    • Mentions légales
    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • LinkedIn
    • X
    • Flux RSS

    URL : https://www.uga-editions.com

    Email : uga-editions@univ-grenoble-alpes.fr

    Adresse :

    Université Grenoble Alpes - UGA Éditions

    CS 40700

    38058

    Grenoble cedex 9

    France

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement