Van den vos Reynaerde1
p. 58-170
Texte intégral
Rédaction du manuscrit de Comburg
| 192va (l. 22) | Willem, die vele bouke maecte2, | |
| daer hi dicken omme waecte, | ||
| hem vernoyde so haerde | ||
| dat die avonture van Reynaerde | ||
| 5 | in dietsche onghemaket bleven3 | |
| – die Willem niet hevet vulscreven – | ||
| dat hi die vijte van Reynaerde dede soucken4 | ||
| ende hise na den walschen boeken | ||
| in dietsche dus hevet begonnen. | ||
| 10 | God moete ons ziere hulpe jonnen! | |
| Nu keert hem dar toe mijn zin | ||
| dat ic bidde in dit beghin | ||
| beede den dorpren enten doren | ||
| ofte si commen daer si horen | ||
| 15 | dese rijme ende dese woort, | |
| die hem onnutte sijn ghehoort, | ||
| dat sise laten onbescaven. | ||
| Te vele slachten sie den raven, | ||
| die emmer es al even malsch. | ||
| 20 | Si maken sulke rijme valsch | |
| 192vb | daer si niet meer of ne weten | |
| dan ic doe hoe datsi heeten | ||
| die nu in Babilonien leven. | ||
| Daden si wel, si soudens begheven. | ||
| 25 | Dat en segghic niet dor minen wille. | |
| Mijns dichtens ware een ghestille | ||
| ne hads mi eene niet ghebeden | ||
| die in groeter hovesscheden | ||
| gherne keert hare saken. | ||
| 30 | Soe bat mi dat ic soude maken | |
| dese avontuere van Reynaerde. | ||
| Al begripic die grongaerde | ||
| ende die dorpren ende die doren, | ||
| ic wille dat die ghene horen | ||
| 35 | die gherne pleghen der eeren | |
| ende haren zin daer toe keeren | ||
| dat si leven hoofschelike, | ||
| sijn si arem, sijn si rike, | ||
| diet verstaen met goeden sinne. | ||
| 40 | Nu hoert hoe ic hier beghinne. | |
| Het was in eenen tsinxen daghe | ||
| dat beede bosch ende haghe | ||
| met groenen loveren waren bevaen. | ||
| Nobel die coninc hadde ghedaen | ||
| 45 | sijn hof crayeren, over al | |
| dat hij waende, hadde hijs gheval, | ||
| houden ten wel groeten love. | ||
| Doe quamen tes sconinx hove | ||
| alle die diere, groet ende cleene, | ||
| 50 | sonder vos Reynaert alleene. | |
| Hi hadde te hove so vele mesdaen | ||
| dat hire niet dorste gaen. | ||
| Die hem besculdic kent, ontsiet. | ||
| Also was Reynaerde ghesciet | ||
| 55 | ende hier omme scuwedi sconinx hof, | |
| daer hi in hadde kranken lof. | ||
| Doe al dat hof versamet was | ||
| was daer niemen, sonder die das, | ||
| hi ne hadde te claghene over Reynaerde, | ||
| 60 | den fellen metten grijsen baerde. | |
| Nu gaet hier up eene claghe. | ||
| Isingrijn ende sine maghe | ||
| 193ra | ghinghen voer den coninc staen. | |
| Ysengrijn begonste saen | ||
| 65 | ende sprac: “Coninc heere, | |
| dor hu edelheit ende dor hu eere | ||
| ende dor recht ende dor ghenade | ||
| ontfaerme hu miere scade | ||
| die mi Reynaert heeft ghedaen, | ||
| 70 | daer ic af dicken hebbe ontfaen | |
| groeten lachter ende verlies. | ||
| Voer al dandre ontfaerme hu dies | ||
| dat hi mijn wijf hevet verhoert | ||
| ende mine kindre so mesvoert | ||
| 75 | dat hise beseekede daer si laghen, | |
| datter twee noint ne saghen5 | ||
| ende si worden staer blent. | ||
| Nochtan hoendi mi sent. | ||
| Het was sint so verre comen | ||
| 80 | datter eenen dach af was ghenomen | |
| ende Reynaerd soude hebben ghedaen | ||
| sine onsculde, ende also saen | ||
| alse die heleghe waren brocht | ||
| was hi ander sins bedocht | ||
| 85 | ende ontfoer ons in sine veste. | |
| Heere, dit kennen noch die beste | ||
| die te hove zijn commen hier: | ||
| Mi hevet Reynaert, dat felle dier, | ||
| so vele te leede ghedaen, | ||
| 90 | ic weet wel al sonder waen | |
| al ware al tlaken paerkement6 | ||
| datmen maket nu te Ghent, | ||
| in ne ghescreeft niet daran. | ||
| Dies zwijghics nochtan7, | ||
| 95 | ne ware mijn wives lachter8 | |
| ne mach niet bliven achter | ||
| no onversweghen no onghewroken9.” | ||
| Doe Ysengrijn dit hadde ghesproken | ||
| stont up een hondekijn, hiet Cortoys10, | ||
| 100 | ende claghete den coninc in francsoys | |
| hoet so arem was wijlen eere | ||
| dat alles goets en hadde meere | ||
| in eenen winter, in eene vorst, | ||
| dan alleene eene worst, | ||
| 193rb | 105 | ende hem Reynaert, die felle man, |
| die selve worst stal ende nam. | ||
| Tybeert die kater die wart gram. | ||
| Aldus hi sine tale began | ||
| ende spranc midden in den rinc | ||
| 110 | ende seide: “Heere coninc, | |
| dor dat ghi Reynaerde zijt onhout11, | ||
| so en es hier jonc no hout | ||
| hine hebbe te wroughene jeghen hu. | ||
| Dat Cortoys claghet nu, | ||
| 115 | dats over menich jaer ghesciet | |
| Die worst was mine, al en claghic niet. | ||
| ic hadse bi miere lust ghewonnen | ||
| daer ic bi nachte quam gheronnen | ||
| omme beiach in eene molen | ||
| 120 | daer ic die worst in hadde ghestolen | |
| eenen slapenden molen man. | ||
| Hadder Cortoys yewet an, | ||
| dan was bi niemene dan bi mi. | ||
| Hets recht dat omberecht zi12 | ||
| 125 | die claghe die Cortoys doet.” | |
| ¶ | Pancer de bever sprac: “dinct u goet, | |
| Tybeert, datmen die claghe ombeere? | ||
| Reynaert es een recht mordeneere | ||
| ende een trekere ende een dief. | ||
| 130 | Hine heft oec niemene so lie, | |
| No den coninc minen heere, | ||
| hine wilde dat hi lijf ende eere | ||
| verlore, mochtire an winnen13 | ||
| een vet morzeel van eere hinnen. | ||
| 135 | Wat sechdi van eere laghe? | |
| En deedi ghistren in den daghe | ||
| eene die meeste overdaet | ||
| an Cuwaerde den hase die hier staet, | ||
| die noyt eenich dier ghedede? | ||
| 140 | Want hi hem binnen sconinx vrede | |
| ende binnen des coninx gheleede | ||
| ghelovede te leerne sinen crede14 | ||
| ende soudene maken capelaen. | ||
| Doe dedine sitten gaen | ||
| 145 | vaste tusschen sine beene. | |
| Doe begonsten si over eene | ||
| 193va | spellen ende lesen beede | |
| ende lude te zinghene crede. | ||
| Migheviel dat ic te dien tijden | ||
| 150 | ter selver stede soude lijden. | |
| Doe hoerdic haerre beeder sanc | ||
| ende maecte daer waert minen ganc | ||
| met eere arde snelre vaerde15. | ||
| Doe vandic daer meester Reynaerde | ||
| 155 | die ziere lessen hadde begheven | |
| die hi te voren up hadde gheheven | ||
| ende diende van sinen houden spelen | ||
| ende hadde Coewaerde bi der kelen | ||
| ende soude hem thoeft af hebben ghenomen, | ||
| 160 | waer ic hem niet te hulpen comen | |
| bi avontueren in dien stonden. | ||
| Siet hier noch die verssche wonden16 | ||
| ende die teekine, heere coninc, | ||
| die Coewaert van hem ontfinc. | ||
| 165 | Laetti dit bliven onghewroken, | |
| dat hu verde dus es te broken,17 | ||
| ghine wreket als huwe mannen wijsen18, | ||
| men saelt huwen kindren mesprijsen | ||
| hier naer over wel menich aer jaer.” | ||
| 170 ¶ | “Bi gode, Pancer, ghi secht waer,” | |
| sprac Ysengrijn daer hi stoet. | ||
| “Heere, waer Reynaert doot, het waer ons goet, | ||
| also behoude mi god mijn leven. | ||
| Ne ware wert hem dit vergheven, | ||
| 175 | hi sal noch hoenen binnen eere maent | |
| sulken dies niet ne bewaent.” | ||
| Doe spranc up Grinbert die das, | ||
| die Reynaerts broeder sone was, | ||
| met eere verbolghenlike tale. | ||
| 180 | “Heere Ysengrijn, men weet dat wale | |
| ende hets een hout bijspel: | ||
| viants mont seit selden wel. | ||
| Verstaet, neemt miere talen goem19: | ||
| ic wilde, hi hinghe an eenen boem | ||
| 185 | bi ziere kelen als een dief | |
| die andren heft ghedaen meest grief. | ||
| Heere Ysengrijn, wildi angaen | ||
| soendinc ende dat ontfaen, | ||
| 193vb | dar toe willic helpen gherne. | |
| 190 | Mijn oem en saelt hem oec niet wernen. | |
| Entie meest andren heeft mesdaen | ||
| sal den andren in baten staen | ||
| van minen oem ende van hu. | ||
| Al comt hi niet claghen nu, | ||
| 195 | ware mijn oem wel te hove | |
| ende stonde in sconinx love, | ||
| heere Ysengrijn, als ghi doet, | ||
| ensoude den coninc niet dincken goet | ||
| ende ghine blevets heden unbegrepen20 | ||
| 200 | dat ghi sijn vel so hebt ghenepen | |
| so dicwile met huwen scerpen tanden | ||
| dat hi niet ne conde ghehanden.” | ||
| Ysengrijn sprac: “hebdi gheleert | ||
| an huwen oem dus lieghen apeert?” | ||
| 205 ¶ | “In hebbe daer an niet gheloghen. | |
| Ghji hebt minen oem bedroghen | ||
| arde dicke in menegher wijsen. | ||
| Ghi mesleettene van den pladijse | ||
| di hi hu warp van der kerren | ||
| 210 | doe ghi hem volghet van verren | |
| ende ghi die beste pladijse up laset | ||
| daer ghi u ane hadt versadet. | ||
| Ghine gaeft hem no goet no quaet | ||
| sonder alleene eenen pladijsen graet | ||
| 215 | dat ghi hem te ghenjeghen brocht | |
| dor dat ghi niet en mocht. | ||
| Sint hoendine van eenen bake | ||
| die vet was ende van goeder smake, | ||
| dien ghi leit in huwen muzeele. | ||
| 220 | Doe Reynaert heeschede zijn deele | |
| andwoerdi hem in scerne: | ||
| “Hu deel willic hu gheven gherne, | ||
| Reynaert, scone ionghelinc. | ||
| Die wisse daer die bake an hinc, | ||
| 225 | becnause, so es so vet.” | |
| Reynaerde waes lettel te bet21 | ||
| dat hi den goeden bake ghewan | ||
| in sulker zorghen, dattene een man | ||
| vinc ende warpene in sinen zac. | ||
| 230 | Dese pine ende dit onghemac | |
| 194ra | hevet hi leden dor Ysengrijne | |
| ende ondert waerven meer dann ic hu rijme. | ||
| ghi heeren, dinct hu dit ghenouch? | ||
| Nochtan om meer onghevouch | ||
| 235 | dat hi claghet om sijn wijf | |
| die Reynaerde hevet al haer lijf | ||
| ghemint, so doet hi hare. | ||
| Al ne makeden zijt niet mare22, | ||
| ic dart wel segghen over waer | ||
| 240 | dat langher es dan VII jaer | |
| dat Reynaert hevet hare trauwe. | ||
| Om dat Haersint, die scone vrauwe23, | ||
| dor minne ende dor quade zede24 | ||
| Reynaert sinen wille dede, | ||
| 245 | wattan? So was sciere ghenesen. | |
| Wat talen mach daer omme wesen? | ||
| ¶ | Nu maket, heere, Cuwaert die hase25 | |
| eene claghe van eere blase. | ||
| Of hi den credo niet wel en las, | ||
| 250 | Reynaerd, die zijn meester was, | |
| mochte hi sinen clerc niet blauwen? | ||
| Dat ware onrecht en trauwen! | ||
| Cortoys claghet om eene worst | ||
| die hi verloes in eene vorst. | ||
| 255 | Die claghe ware bet verholen. | |
| Ende hoerdi datso was ghestolen? | ||
| Male quesite male perdite. | ||
| Mit rechte wert men qualike quite26 | ||
| datmen hevet qualic ghewonnen. | ||
| 260 | Wie sal Reynaerde dat verjonnen | |
| Of hi gestolen goet ghinc an? | ||
| Niemen die recht versceeden kan. | ||
| Reynaert es een gherecht man. | ||
| Sint dat die coninc sinen ban | ||
| 265 | hevet gheboden ende sinen vrede, | |
| so weetic wel dat hi ne dede | ||
| dinc ne gheene dan of hi ware | ||
| hermite ofte clusenare. | ||
| Naest siere huut draecht hi een hare. | ||
| 270 | Binnen desen naesten jare | |
| Sone had hi vleesch no wilt no tam. | ||
| Dat seidi die ghistren danen quam. | ||
| 194rb | Malcroys hevet hi begheven27, | |
| sinen casteel ende hevet up heven | ||
| 275 | eene cluse daer hi leghet in. | |
| Ander bejach no ander ghewin | ||
| so wanic wel dat hine hevet | ||
| dan karitate diemen hem ghevet. | ||
| Bleec es hi ende magher van pinen. | ||
| 280 | Hongher, dorst, scerpe karijnen | |
| doghet hi voer sine zonden.” | ||
| Recht te desen selven stonden | ||
| Doe Grimbert stont in dese tale | ||
| saghen si van berghe te dale | ||
| 285 | Canticler commen ghevaren, | |
| ende brochte up eene bare | ||
| een doode hinne ende hiet Coppe28, | ||
| die Reynaert hadde bi den croppe | ||
| hoeft ende hals af gebeten. | ||
| 290 | Dit moeste nu de coninc weten. | |
| Canteclere quam voer de bare gaende, | ||
| sine vederen zeere slaende29. | ||
| In weder zijden van der baren | ||
| ghinc een hane wijde mare. | ||
| 295 | Die een hane hiet Cantaert, | |
| daer wijlen na gheheeten waert | ||
| vrauwe Alenten goeden hane. | ||
| Die ander hiet na minen wane | ||
| die goede hane Crayant, | ||
| 300 | die scoenste hane diemen vant | |
| tusschen Portaengen ende Polane.30 | ||
| Elkerlijc van desen hanen | ||
| drouch eene berrende stallicht31 | ||
| dat lanc was ende richt. | ||
| 305 | Dit waren Coppen broeders twee32, | |
| die riepen “o wy!” ende “wee!”. | ||
| Om haerre sustre Coppen doot | ||
| driven si claghe ende jammer groot. | ||
| Pinte ende Sproete droughen die bare. | ||
| 310 | Hem was te moede zware | |
| van haerre suster die sie hadden verloren. | ||
| Men mocht arde verre horen | ||
| haerre tweer carminghe. | ||
| Dus sijn si commen int ghedinghe. | ||
| 194va | 315 | Canticler spranc in den rijnc |
| ende seide: “Heere coninc, | ||
| dor god ende dor genade, | ||
| nu ontfaermet miere scaden | ||
| die mi Reynaert heeft ghedaen | ||
| 320 | ende minen kinderen die hier staen33 | |
| ende seere hebben haren onwille. | ||
| Ten in gane van aprille, | ||
| doe die winter was vergaen | ||
| ende men siet die bloumen staen | ||
| 325 | over al die velde groene, | |
| doe was ic fier ende coene | ||
| van minen groten gheslachte. | ||
| Ic hadde jongher zonen achte | ||
| ende jongher dochtren zevene | ||
| 330 | dien wel lusten te levene, | |
| die mi Roede die vroede34 | ||
| hadde brocht te dien broede. | ||
| Si waren alle vet ende staerc | ||
| ende ghinghen in een scone paerc | ||
| 335 | dat was beloken in eenen muere. | |
| Hier binnen stoet eene scuere | ||
| daer vele honden toe hoorden. | ||
| Datsi menich dier fel scoorden, | ||
| dies waren mine kindre onvervaert. | ||
| 340 | Dit benijdde dus Reynaert | |
| dat siere waren so vaste binnen | ||
| dat hire ne gheen conste gewinnen. | ||
| Hoe dicken ghinc hi om den muere, | ||
| Reynaert, die felle ghebuere35, | ||
| 345 | ende leide om ons sine laghen! | |
| Alsene dan die honde saghen, | ||
| liepen si na met haerre cracht. | ||
| Eene waerf wart hi up de gracht | ||
| bi avontueren daer belopen | ||
| 350 | dat ic hem sach een deel becoepen | |
| sine diefte ende sinen roef | ||
| dat hem die pelse zeere stoef. | ||
| Nochtan quam hi bi baraten36. | ||
| Dattene God moete verwaten! | ||
| 355 | Doe waer wi zijns langhe quijte! | |
| Sint quam hi als een hermijte, | ||
| 194vb | Reynaerd, die mordadeghe dief, | |
| ende brochte mi zeghele ende brief | ||
| te lesene, heere coninc, | ||
| 360 | daer hu seghele ane hinc. | |
| DOe ic die letteren began lesen, | ||
| dochte mi daer an ghescreven | ||
| dat ghi haddet coninclike | ||
| over alle huwen rike | ||
| 365 | alle dieren gheboden vrede | |
| ende oec allen voghelen mede. | ||
| Oec brochte hi mi ander niemare | ||
| ende seide dat hi ware | ||
| een begheven clusenare37 | ||
| 370 | ende hi hadde ghedaen vele zware | |
| voer sine zonden meneghe pine. | ||
| Hi toechde mi palster ende slavine38 | ||
| di hi brochte van der Elmare39, | ||
| daer onder eene scerpe hare. | ||
| 375 ¶ | Doe sprac hi: “heere Canticler, | |
| nu mooghdi wel vor waert meer | ||
| van mi sonder hoede leven. | ||
| Ic hebbe bi der stolen vergheven40 | ||
| al vleesch ende vleesch smout. | ||
| 380 | Ic bem voert meer so hout, | |
| ic moet miere zielen telen. | ||
| Gode willic hu bevelen. | ||
| Ic ga daer ic hebbe te doene. | ||
| Ic hebbe middach ende noene | ||
| 385 | ende priemen te segghene van den daghe.” | |
| Doe nam hi neven eere haghe | ||
| sinen wech; te dien ghesceede | ||
| ghinc hi lesen sinen crede. | ||
| Ic wart blide ende onvervaert | ||
| 390 | ende ghinc te minen kindren waert | |
| ende was so wel al sonder hoede | ||
| dat ic al met minen broede | ||
| sonder zorghe ghinc buten muere. | ||
| Daer gheviel mi quade avontuere, | ||
| 395 | want Reynaert, die felle saghe. | |
| was ghecropen dor de haghe | ||
| ende hadde ons die porte ondergaen. | ||
| Doe wart miere kindre saen | ||
| 195ra | een ghepronden huten ghetale. | |
| 400 | Dat leide Reynaert in sine male. | |
| Quade avontuere mi doe nakede, | ||
| want sint dat hise smakede41 | ||
| in sinen ghiereghen mont | ||
| ne conste ons wachtre no onse hont42 | ||
| 405 | no bewachten no bescaermen. | |
| Heere, dat laet hu ontfaermen! | ||
| Reynaert leide sine laghe | ||
| beede bi nachte ende bi daghe | ||
| ende roefde emmer mine kindre. | ||
| 410 | So vele es tgethal nu mindre | |
| dant ghewone was te zine | ||
| dat die XV kindre mine | ||
| sijn ghedegen al tote vieren. | ||
| So zuver heefse die onghiere43 | ||
| 415 | Reynaert in sinen mont verslonden. | |
| Noch ghistren wart hem metten honden | ||
| ontjaghet Coppe die mare, | ||
| die hier leghet up dese bare. | ||
| Dit claghic hu met groten zeere. | ||
| 420 | Ontfaremt hu mijns, wel soete heere.” | |
| Die coninc sprac: “Grimbeert die das, | ||
| hu oem die clusenare was, | ||
| hi hevet ghedaen so goede carine, | ||
| levic een jaer, het sal hem scinen! | ||
| 425 | Nu hoert hier Canticleer, | |
| Wat sal der talen meer? | ||
| Hu dochter leghet al hier versleghen. | ||
| God moet haerre zielen pleghen; | ||
| wine moghense niet langher houden | ||
| 430 | – God moeter al ghewouden – | |
| ende sullen onse vygelyen zinghen. | ||
| Daer na sullen wise bringhen | ||
| den lichame ter eerden met eeren. | ||
| Dan sullen wi met desen heeren | ||
| 435 | ons beraden ende bespreken | |
| hoe wi ons best ghewreken | ||
| an Reynaerde dese moort.” | ||
| Doe hi ghesprac dese woort, | ||
| beval hi jonghe ende houden | ||
| 440 | datsi vygelyen zinghen souden. | |
| 195rb | Dat hi gheboet was sciere ghedaen. | |
| Doe mochtemen horen ane slaen | ||
| ende beghinnen harde ho44 | ||
| dat placebo domino45 | ||
| 445 | ende die verse die daer toe horen. | |
| Ic seit oec in waren worden, | ||
| ne ware oec ware ons te lanc46, | ||
| wie daer der zielen vers zanc | ||
| ende wie die zielen lesse las. | ||
| 450 | Doe die vygelye ghehent was47, | |
| doe leidemen Coppen in dat graf, | ||
| dat bi engiene ghemaect was48, | ||
| onder die linde in een gras. | ||
| Van maerber steene die slecht was49 | ||
| 455 | die sarc die daer up lach. | |
| Die letteren diemen daer an sach | ||
| deden ant graf bekinnen | ||
| wie daer lach begraven binnen. | ||
| Dus spraken die bouc stave | ||
| 460 | an den zaerc up den grave: | |
| “Hier leghet Coppe begraven | ||
| die so wale conste scraven50 | ||
| die Reynaert die vos verbeet51 | ||
| ende haren geslachte was te wreet.” | ||
| 465 | NU leghet Coppe onder mouden. | |
| Die coninc sprac tsinen houden | ||
| datsi hem alle bespraken | ||
| hoe si alre best ghewraken | ||
| dese groete overdade. | ||
| 470 | Doe waren si alle te rade | |
| datsi daer den coninc rieden | ||
| dat hine dan soude ombieden | ||
| dat hi te hove soude comen, | ||
| no dor scaden no dor vromen | ||
| 475 | ne lette hine quame int ghedinghe, | |
| ende men Brune van dien dinghe | ||
| die bodscap soude laden. | ||
| Dies was die coninc sciere beraden, | ||
| dat hi dus sprac te Brune den beere: | ||
| 480 | “Heere Bruun, dit segghic voer dit heere | |
| dat ghi dese bodscap doet. | ||
| Oec biddic hu dat ghi zijt vroet | ||
| 195va | dat ghi hu wacht van baraet. | |
| Reynaert es fel ende quaet. | ||
| 485 | Hi sal hu smeeken ende lieghen. | |
| Mach hi, hi sal hu bedrieghen | ||
| met valschen woorden ende met sconen. | ||
| Mach hi, bi gode, hi sal hu honen.” | ||
| “Heere”, seit hi, “laet hu castyen52! | ||
| 490 | So moete mi got vermalendyen | |
| of mi Reynaert so sal honen | ||
| inne saelt hem weder lonen | ||
| dat hijs an den dulsten zi. | ||
| Nu ne zorghet niet om mi.” | ||
| 495 | Nu neemt hi orlof ende hi sal naken | |
| daer hi zeere sal mesraken. | ||
| Nu es Brune op die vaert | ||
| ende hevet in ziere herten onwaert | ||
| ende het dochte hem overdaet | ||
| 500 | dat yement soude sijn so quaet | |
| ende dat hem Reynaert hoenen soude. | ||
| Dor den keer van eenen woude53 | ||
| quam hi gheloepen dor eene wostine54 | ||
| daer Reynaert hadde de pade sine | ||
| 505 | ghesleghen crom ende menichfoude | |
| also als hi huten woude55 | ||
| hadde gheloepen om sijn bejach. | ||
| Beneden der woestinen lach | ||
| een berch oech ende lanc. | ||
| 510 | Daer moeste Bruun sinen ganc | |
| te middewaerde over maken, | ||
| sal hi te Manpertus gheraken. | ||
| Reynaert hadde so menich huus, | ||
| maer die casteel Manpertus56 | ||
| 515 | dat was die beste van sinen borghen. | |
| Daer trac hi als hi in zorghen | ||
| ende in noede was bevaen57. | ||
| Nu es Brune die beere ghegaen | ||
| dat hi te Manpertuus es comen, | ||
| 520 | daer hi de porte hevet vernomen | |
| daer Reynaerd hute plach te gane. | ||
| Doe ghinc hi voer die barbecane | ||
| sitten over sinen staert | ||
| ende sprac: “Sidi in huus, Reynaert? | ||
| 195vb | 525 | Ic bem Bruun, des coninx bode58. |
| Die hevet ghezworen bi sinen gode, | ||
| ne comdi niet ten ghedinghe | ||
| ende ic hu niet voer mi bringhe | ||
| recht te nemene ende te ghevene59 | ||
| 530 | ende in vreden voert te levene, | |
| hi doet hu breken ende raden. | ||
| Reynaert, doet dat ic u rade | ||
| ende gaet met mi te hove waert.” | ||
| Dit verhoerde al nu Reynaert, | ||
| 535 | die voer sine poerte lach, | |
| daer hi vele te ligghene plach | ||
| dor waremhede van der zonnen. | ||
| Bi dertale die Bruun heeft begonnen | ||
| bekenden alte hant Reynaert60 | ||
| 540 | ende tart bet te dale waert61 | |
| in sine donckerste haghedochte. | ||
| Menichfout was zijn ghedochte, | ||
| hoe hi vonde sulken raet | ||
| daer hi Bruun, den fellen vraet, | ||
| 545 | te scherne mede mochte driven | |
| ende selve bi ziere eeren bliven. | ||
| DOe sprac Reynaert over lanc: | ||
| “Huwes goets raets hebbet danc, | ||
| heere Bruun, wel soete vrient, | ||
| 550 | hi hevet hu qualic ghedient | |
| die hu beriet desen ganc | ||
| ende hu desen berch lanc | ||
| over te loepene dede bestaen. | ||
| Ic soude te hove sijn ghegaen, | ||
| 555 | al haddet ghi mi niet gheraden, | |
| maer mi es den buuc so gheladen | ||
| ende in so utermaten wijse | ||
| met eere vremder niewer spise, | ||
| ic vruchte in sal niet moghen gaen62, | ||
| 560 | Inne mach sitten no ghestaen. | |
| Ic bem so utermaten zat.” | ||
| ¶ | “Reynaert, wat haetstu, wat?” | |
| „ Heere Bruun, ich hat crancke have. | ||
| Arem man, dan nes gheen grave. | ||
| 565 | dat mooghdi bi mi wel weten. | |
| Wi aerme lieden, wi moeten heten, | ||
| 196ra | hadden wijs raet, dat wi node haten. | |
| Goeder versscher honich raten | ||
| hebbic couver arde groet63. | ||
| 570 | Die moet ic heten dor den noet, | |
| als ic hel niet mach ghewinnen. | ||
| Nochtan als ics hebbe binnen, | ||
| hebbicker af pine ende onghemac.” | ||
| Dit hoerde Brune ende sprac: | ||
| 575 | “Helpe, lieve vos Reynaert, | |
| hebdi honich dus onwaert? | ||
| Honich es een soete spijse | ||
| die ic voer alle gherechten prijse, | ||
| ende ic se voer alle gherechten minne. | ||
| 580 | Reynaerd, helpt mi dat ics gewinne! | |
| Edele Reynaert, soete neve, | ||
| also langhe als ic sal leven | ||
| willic hu daer omme minnen. | ||
| Reynaerd, helpt mi dat ics ghewinne!” | ||
| 585 | “Ghewinnen, Bruun, ghi hout hu spot!” | |
| “In doe, Reynaert, so waer ic zot, | ||
| hildic spot met hu, neen ic niet!” | ||
| Reynaert sprac: “Bruun, mochtijs yet? | ||
| Of ghi honich moghet heten, | ||
| 590 | bi huwer trauwen laet mi weten. | |
| Mochtijs yet, ic souts hu saden. | ||
| Ic saels hu so vele beraden, | ||
| ghine hatet niet met hu tienen, | ||
| waendic hu hulde daer met verdienen.” | ||
| 595 | “Met mi tienen? Hoe mach dat wesen? | |
| Reynaert, hout uwen mond van desen | ||
| ende sijts seker ende ghewes: | ||
| haddic al thonich dat nu es | ||
| tusschen hier ende Portegale, | ||
| 600 | ich haet al up teenen male.” | |
| Reynaerd sprac: “Bruun, wat sechdi? | ||
| Een dorper, heet Lamfroit, woent hier bi, | ||
| hevet honich sovele te waren | ||
| ghine hatet niet in VII jaren. | ||
| 605 | Dat soudic hu gheven in hu ghewout, | |
| heere Brune, wildi me wesen hout | ||
| ende voer mi dinghen te hove.” | ||
| Doe quam Brune ende ghinc gheloven | ||
| 196rb | ende sekerde Reynaerde dat, | |
| 610 | wildine honichs maken zat | |
| – des hi cume ombiten sal – | ||
| hi wilde wesen over al | ||
| ghestade vrient ende goet gheselle. | ||
| Hier omme louch Reynaert die felle | ||
| 615 | ende sprac: “Bruun, heelt mare, | |
| verghave god dat mi nu ware | ||
| also bereet een goet gheval | ||
| alse hu dit honich wesen sal, | ||
| al wildijs hebben VII hamen.” | ||
| 620 | Dese woort sijn hem bequame, | |
| Bruun, ende daden hem so sochte | ||
| hi louch dat hi nemmee ne mochte. | ||
| Doe peinsde Reynaert daer hi stoet: | ||
| Bruun, es mine avonture goet, | ||
| 625 | ic wane hu daer noch heden laten | |
| daer ghi sult lachen te maten”. | ||
| Na dit peinsen ghinc Reynaert huut64 | ||
| ende sprac al over luut: | ||
| “Oem Bruun, gheselle, willecome! | ||
| 630 | Het staet so: suldi hebben vrome, | |
| hier ne mach zijn gheen langher staen. | ||
| Volget mi, ic sal voeren gan. | ||
| Wi houden desen crommen pat, | ||
| ghi sult noch heden werden zat, | ||
| 635 | saelt na minen wille gaen65. | |
| Ghi sult noch heden hebben sonder waen | ||
| also vele als ghi moghet ghedraghen.” | ||
| Reynaert meende van groten slaghen. | ||
| Dit was dat hi hem beriet. | ||
| 640 | Die keytif Bruun ne wiste niet66 | |
| waer hem Reynaerd die tale keerde, | ||
| die hem honich stelen leerde | ||
| dat hi wel seere sal becoepen. | ||
| Al sprekende quam dus gheloepen | ||
| 645 | Reynaert met sinen gheselle Brune | |
| tote Lamfroits bi den tune67. | ||
| Wildi horen van Lamfreyde? | ||
| Dat was, eist waer so men mi seide68, | ||
| een temmerman van goeden love69 | ||
| 650 | ende hadde bi sinen hove | |
| 196va | eene eecke brocht huten woude70 | |
| die hi ontwee clieven soude | ||
| ende hadde twee wegghen daer in ghesleghen71, | ||
| also temmermans noch pleghen. | ||
| 655 | Die eecke was ontdaen wel wijde. | |
| Des was Reynaert arte blide. | ||
| Te Brunen sprac hi ende louch: | ||
| “Siet hier hu grote ghevouch, | ||
| Brune, ende nemet wel goem. | ||
| 660 | Hier in desen selven boem | |
| es honichs utermaten vele. | ||
| Prouft of ghijs in huwe kele72 | ||
| ende in huwen buuc moghet bringen. | ||
| Nochtan suldi hu selven dwinghen. | ||
| 665 | Al dincket hu goet die honich raten, | |
| hetet te zeden ende te maten, | ||
| dat ghi hu selven niet verdervet. | ||
| Ic ware ontheert ende onthervet, | ||
| wel soete oem, mesquame hu yet.” | ||
| 670 | Brune sprac: “Reynaert, ne sorghet niet. | |
| Waendi dat ic bem onvroet? | ||
| Mate es tallen spele goet.” | ||
| “Ghi secht waer”, sprac Reynaerd. | ||
| “Waer omme bem ic oec vervaert? | ||
| 675 | Gaet toe ende crupet daer in”. | |
| Reynaert peinsde om zijn ghewin | ||
| ende Brune liet hem so verdoren | ||
| dat hi thoeft over die horen | ||
| ende die twee voerdere voete in stac. | ||
| 680 | Ende Reynaert poghede dat hi brac73 | |
| die wegghen beede huter eecken. | ||
| Die daer te voren ghinc so smeeken, | ||
| Bruun, bleef ghevanghen in den boem. | ||
| Nu hevet de neve sinen oem | ||
| 685 | in boesheden bracht met sulker achte | |
| dat hi met liste no met crachte | ||
| in gheere wijs ne can ontgaen | ||
| ende bi den hoefde staet ghevaen. | ||
| Wat raeddi Brunen te doene? | ||
| 690 | Dat hi was sterc ende coene | |
| sal hem nie ghehelpen moghen. | ||
| Hi sach wel hi was bedroghen. | ||
| 196vb | Hi began briesschen ende dulen. | |
| Hi was ghegrepen bi zier mulen | ||
| 695 | so vaste ende bi den voeten voren | |
| al dat hi pinjnde was verloren. | ||
| Hine waende nemmermeer ontgaen. | ||
| Van verren was Reynaert ghestaen | ||
| ende sach commen Lamfreyde, | ||
| 700 | die up sinen hals brochte beide | |
| een scaerpe haex ende eene baerde. | ||
| Hier mooghdi horen van Reynaerde | ||
| hoe hi sinen oem ghinc rampineeren: | ||
| “Oem Brune, vaste gaet mineeren! | ||
| 705 | Hier comt Lamfroyt ende sal hu scijncken. | |
| Haddi gheten, so souddi drincken.” | ||
| Na der talen so ghinc Reynaert | ||
| weder te sinen casteele waert, | ||
| sonder orlof; ende mettien | ||
| 710 | hevet Lamfroyt den beere versien | |
| ende vernam dat hi was ghevaen. | ||
| Doe ne was daer gheen langher staen. | ||
| Hi liep wech metter haest | ||
| daer hi die hulpe wiste naest, | ||
| 715 | daer dat naeste dorp stont, | |
| ende dede hem allen cont | ||
| dat daer stont ghevaen een beere. | ||
| Doe volchde hem een mekel heere. | ||
| Int dorp ne bleef man no wijf. | ||
| 720 | Den beere te nemene sijn lijf | |
| liept al dat loepen mochte. | ||
| Sulc was die eenen bessem brochte, | ||
| Sulc eenen vleghel, sulc een rake, | ||
| sulc quam geloepen met eenen stake, | ||
| 725 | so si quamen van haren werke. | |
| Selve die pape van der kerke | ||
| brochte eenen cruus staf, | ||
| die hem de coster noede gaf. | ||
| Die coster drouch eene vane | ||
| 730 | mede te stekene en te slane. | |
| Des spapen wijf, vrauwe Julocke, | ||
| quam gheloepen met haren rocke, | ||
| daer so omme hadde ghesponnen. | ||
| Voer hem allen quam gheronnen | ||
| 197ra | 735 | Lamfroyt met eere scerper haex. |
| Al hadde Brune lettel ghemaex74, | ||
| hi ontsach meer ongheval | ||
| en sette al jeghen al. | ||
| Doe hi dat gheruchte hoorde, | ||
| 740 | hi spranc up so dat hem scorde | |
| van sinen aensichte al die huut. | ||
| Al brochte Brune dat hoeft huut | ||
| met aerbeide ende met pinen, | ||
| nochtan liet hi daer van den zinen | ||
| 745 | eene oere ende beede sine lier. | |
| Nye maecte god so leelic dier. | ||
| Hoe mochte hi zeerre sijn mesrocht75? | ||
| Al haddi thoeft hute brocht, | ||
| eer hi die voete conde ghewinnen, | ||
| 750 | blever alle die claeuwen binnen | |
| ende sine twee anscoen beede. | ||
| Dus gherochte hi huut met leede. | ||
| Hoe mochte hi zijn ontheert meer? | ||
| Die voete waren hem so zeer | ||
| 755 | dat hi tloepen niet conste ghedoghen. | |
| Dat bloet liep hem over die hoghen | ||
| Dat hi niet wel conste ghesien. | ||
| Hine dorste bliven no vlien. | ||
| Hi sach suut onder die zonne | ||
| 760 | Lamfroyt commen gheronnen. | |
| Daer na die priester, die heere, | ||
| hi quam gheloepen vele zeere, | ||
| daer na die coster metter vane, | ||
| daer na alle die prochiane76, | ||
| 765 | die houde lieden metten jonghen. | |
| Daer na quam up haren stap ghespronghen | ||
| sulke quene die van houden77 | ||
| cume eenen tand hadde behouden. | ||
| Wie so wille, wachte hem dies78: | ||
| 770 | Die scade hevet of verlies | |
| ende groet ongheval, | ||
| over hem so willet al79. | ||
| Dit sceen arem man brunen wel. | ||
| Sulc dreechdem nu an sijn vel80 | ||
| 775 | die des ghesweghen hadde stille, | |
| hadde Bruun ghestaen tsinen wille. | ||
| 197rb | Dit was beneden eere riviere | |
| Dat Brune, onsalichst alre diere, | ||
| van meneghen dorper was beringhet. | ||
| 780 | Doe was daer lettel ghedinget, | |
| hem naecte groet onghemac. | ||
| Die een slouch, die ander stac, | ||
| die een slouch, die ander warp. | ||
| Lamfroyt was hem alre scaerpst. | ||
| 785 | Een hiet Lottram Lancvoet. | |
| Hi drouch eenen verboerden cloet81 | ||
| ende stacken emmer na dat hoghe. | ||
| Vrauwe Vulmaerte scerpe loghe82 | ||
| ghinckene koken met eenen stave. | ||
| 790 | Abelquac ende mijn vrauwe Bave | |
| laghen beede onder die voete | ||
| ende streden beede om eene cloete. | ||
| Ludmoer metter langher nese | ||
| drouch eenen loedwapper an een pese83 | ||
| 795 | ende ghincker met al omme zwinghen. | |
| Ludolf metten crommen vingheren | ||
| dede hem alles te voren | ||
| want hi was best gheboren, | ||
| sonder Lamfroit alleene. | ||
| 800 | Hughelijn metten crommen beene84 | |
| was zijn vader, dat weet men wale, | ||
| ende was gheboren van Absdale85 | ||
| ende was sone vrauwe Ogernen, | ||
| eens hout makigghe van lanternen. | ||
| 805 | Ander wijf ende ander man, | |
| meer dan ic ghenoemen can, | ||
| daden Brunen groet onghemac, | ||
| so dat hem zijn bloet huut lac. | ||
| Brune ontfinc al sulc payment | ||
| 810 | als hem elc gaf daer omtrent. | |
| Die pape liet den cruus staf | ||
| ghestichte slaen slach in slach86 | ||
| ende die coster metter vane | ||
| ghinc hem vastelike ane. | ||
| 815 | Lamfroyt quam ter selver wijlen | |
| met eere scerper bijlen | ||
| ende slouchene tusschen hals ende hoeft, | ||
| dat Brune wart zeere verdoeft, | ||
| 197va | dat hi verspranc vanden slaghe | |
| 820 | tusschen der riviere enter haghe | |
| in eenen trop van ouden wiven | ||
| ende warper een ghetal van viven87 | ||
| in die riviere die daer liep, | ||
| die wel wijt was ende diep. | ||
| 825 | Des papen wijf wasser eene. | |
| Des was spapen bliscap cleene. | ||
| Doe hi sijn wijf sach in die vliet, | ||
| doe ne luste hem langher niet | ||
| Bruun te stekene no te slane. | ||
| 830 | Hi riep: “Siet, edele prochiane, | |
| ghindre vloot vrauwe Julocke, | ||
| beede met spillen ende met rocke | ||
| Nu toe, die haer helpen mach! | ||
| Ic gheve hem jaer ende dach | ||
| 835 | vul pardoen ende aflaet | |
| van alre sondeliker daet.” | ||
| Bede man ende wijf | ||
| lieten den aermen keytijf | ||
| Brune ligghen over doot | ||
| 840 | ende ghinghen daer die pape geboot | |
| beede met stringhen ende met haken. | ||
| Die wijle datsi die vrauwe huut traken, | ||
| so quam Brune in die riviere | ||
| ende ontswam hem allen sciere. | ||
| 845 | Die dorpere waren alle gram, | |
| si saghen dat hem Brune ontswam, | ||
| datsi hem niet mochten volghen. | ||
| Upt touver stonden si verbolghen88 | ||
| ende ghinghen na hem rampineren. | ||
| 850 | Bruun, die lach in die ryviere | |
| daer hi vant den meesten stroem. | ||
| Al dryvende bat hi dat got den boem | ||
| moeste verdrouven ende verwaten | ||
| daer hi zijn hoere in hadde ghelaten | ||
| 855 | ende beede sine lier. | |
| Voert vloucte hi dat felle dier, | ||
| den boesen vos Reynaerde, | ||
| diene met sinen brunen baerde | ||
| so diepe in die eecke dede crupen, | ||
| 860 | daer na Lamfroyt van der stupen89 | |
| 197vb | daer hi hem so lede dede. | |
| In aldustanen ghebede | ||
| lach Brune also langhe wijle | ||
| dat hi wel een halve mile | ||
| 865 | van der stede was ghedreven | |
| daer die dorpers waren bleven. | ||
| Hi was verpijnet ende moede | ||
| ende onder commen vanden bloede, | ||
| so dat hi hadde crancke vaert. | ||
| 870 | Doe zwam hi te lande waert | |
| ende croep ligghen in dat hoever. | ||
| Ghine saghet noint droever | ||
| gheen dier no gheenen man. | ||
| Hi lac jammerlic ende stan | ||
| 875 | ende slouch met beede sinen lancken. | |
| Des mochte hi al Reynaerde dancken. | ||
| Nu hoert wat Reynaert heeft ghedaen: | ||
| Hi hadde een vet hoen ghevaen | ||
| bi Lamfroyts an der heyden | ||
| 880 | eer hi danen was versceiden. | |
| Hi hadt up eenen berch ghedreghen | ||
| verre huut allen weghen | ||
| daer het eenlic was ghenouch. | ||
| Dat was wel zijn ghevouch | ||
| 885 | dor dat daer was niemens ganc | |
| ende hi dor niemens bedwanc | ||
| sine proye dorste rumen. | ||
| Doe hi dat hoen toten plumen | ||
| hadde gheleit in sine male, | ||
| 890 | doe ghinc hi neder te dale | |
| eenen verholenliken pad. | ||
| Hi was uter maten zat. | ||
| ¶ | Dat weder was scone ende heet. | |
| Hi hadde gheloepen dat hem dat zweet | ||
| 895 | neder liep neven die liere. | |
| Daer omme liep hi ter riviere | ||
| dor dat hi hem vercoelen soude. | ||
| In bliscap arde menichfoude | ||
| was sijn herte doe bevaen. | ||
| 900 | Hi hopede wel al sonder waen | |
| dat Lamfroyt hadde den beere versleghen | ||
| ende hine thuus waert hadde ghedreghen. | ||
| 198ra | Doe sprac hi: “Hets mi wel ghevaren. | |
| Die mi te hove meest soude daren, | ||
| 905 | die hebbic doot in desen daghe. | |
| Nochtan wanic sonder claghe | ||
| ende sonder wanconst bliven. | ||
| Ic mach te rechte bliscap driven.” | ||
| Doe Reynaert was in dese tale, | ||
| 910 | sach hi neder waert te dale | |
| ende vernam Bruun daer hi lach, | ||
| enten eersten als hine sach | ||
| hadde hijs rauwe ende toren. | ||
| Daer die bliscap was te voren, | ||
| 915 | Daer lach nu thoren ende nijt. | |
| Ende sprac: “Vermalendijt, | ||
| Lamfroyt, moet dijn herte sijn! | ||
| Du best dulre dan een zwijn, | ||
| Lamfroit, ergher putensone, | ||
| 920 | lettel eeren bestu ghewone. | |
| Hoe es di dese beere ontgaen, | ||
| die di te voren was ghevaen? | ||
| Hoe menich morseel leghet der an, | ||
| dat gherne hetet menich man? | ||
| 925 | O wy, Lamfroyt, verscroven druut90, | |
| hoe rikelike een beere huut | ||
| heefstu heden verloren, | ||
| die di ghewonnen was te voren!” | ||
| Dit scelden hevet Reynaert ghelaten | ||
| 930 | ende ghinc neder bi der straten | |
| dor te siene hoet Bruun stoet. | ||
| Doe hine sach ligghen al een bloet | ||
| ende ziec ende onghesont | ||
| den armen beere te dier stont | ||
| 935 | – dat sach Reynaert arde gherne –, | |
| doe bescalt hine te sinen scherne: | ||
| “Siere priester, dieu vo saut! | ||
| Kendi Reynaert, den rybaut? | ||
| Wildine scauwen, so siettene hier, | ||
| 940 | den roden scalc, den fellen ghier. | |
| Seght mi, priester, soete vrient, | ||
| bi den heere dien ghi dient, | ||
| in wat ordinen wildi hu doen | ||
| dat ghi draghet roeden capproen91? | ||
| 198rb | 945 | So weder sidi abd so pryhore? |
| Hi ghinc hu arde na den hore92, | ||
| die hu dese crune hevet bescoren! | ||
| Ghi hebt huwen top verloren, | ||
| ghi hebt hu anscoen af gedaen. | ||
| 950 | Ic wane ghi wilt zinghen gaen | |
| van huwen complete dat ghetijde.” | ||
| Dit hoerde Brune ende wart omblijde, | ||
| want hine const doe niet ghewreken. | ||
| Hem so dochte sijn herte breken | ||
| 955 | ende slouch weder in die riviere. | |
| Hine wilde van den fellen diere | ||
| nemmeer hoeren die tale. | ||
| Hi liet hem neder daer te dale | ||
| metten strome dryven te hant | ||
| 960 | ende ghinc ligghen up dat zant. | |
| Hoe sal nu Brune te hove comen? | ||
| Al mocht hem al de weerelt vromen, | ||
| hine ghinghe niet over sine voete. | ||
| Hi was ghenoopt so onsoete | ||
| 965 | in die eecke daer hi te voren | |
| van tween voeten hadde verloren | ||
| alle die claeuwen ende dat vel. | ||
| Hine conste niet ghepeinsen wel | ||
| hoe hi best ten coninc gaet. | ||
| 970 | Nu hoert hoe hi die vaert bestaet. | |
| Hi zat over sine hamen | ||
| ende began met groter scamen | ||
| rutsen over sinen staert. | ||
| Ende als hi dus moede waert, | ||
| 975 | so wentelde hi dan eene wile. | |
| Dus dreef hi meer dan eene mile | ||
| eer hi tes coninx hove quam. | ||
| Doemen Brune vernam | ||
| in derre wijs van verren komen | ||
| 980 | wart ghetwifelt van hem zomen | |
| wat daer quam ghewentelt zoe. | ||
| Dien coninc wart de herte onvroe, | ||
| die Brune bekende te hant, | ||
| ende seide: “Dit es mijn seriant, | ||
| 985 | Brune. Hem es dat hoeft so roet, | |
| hi es ghewont toter doot. | ||
| 198va | Ay God, wie heeftene so mesmaect!” | |
| Binnen desen so was Brune ghenaect | ||
| dat hi den coninc claghen mochte. | ||
| 990 | Hi stan ende versuchte onzochte | |
| ende sprac: “Coninc, edel heere, | ||
| wreket mi dor hu selves eere | ||
| over Reynaerde, dat felle dier, | ||
| die mi mine scone lier | ||
| 995 | met ziere lust verliesen dede | |
| ende daer toe mine hoeren mede | ||
| ende hevet mi ghemaect als ghi siet.” | ||
| Die coninc sprac: “Of ic dit niet | ||
| ne wreke, so moetic zijn verdoomt!” | ||
| 1000 | Ende hier na so hevet hi ghenoomt | |
| alle die hoechste bi namen | ||
| ende ontboet datsi quamen | ||
| alle gader an sinen raet. | ||
| Doe rieden si hoe dese daet93 | ||
| 1005 | best werde gherecht tes conincs eere. | |
| Doe rieden die meeste heeren | ||
| dat menne twee waerven daghen soude. | ||
| Reynaerde, of die coninc woude, | ||
| ende horen tale ende weder tale. | ||
| 1010 | Oec seiden si, si wilden wale | |
| dat Tybeert die cater van desen | ||
| tote Reynaerde bode soude wesen. | ||
| Al ware hi cranc, hi ware vroet. | ||
| Dese raet dinct den coninc goet. | ||
| 1015 | Doe sprac die coninc: “Heere Tybeert, | |
| gaet wech. Eer ghi weder keert, | ||
| besiet dat Reynaert met hu come. | ||
| Dese heeren segghen some, | ||
| al es Reynaert andren dieren fel, | ||
| 1020 | hi gheloevet hu so wel | |
| dat hi gerne doet huwen raet. | ||
| Ne comt hi niet, hets hem quaet. | ||
| Men salne drie waerven daghen | ||
| te lachtre alle sinen maghen. | ||
| 1025 | Gaet, Tybeert, dit secht hem.” | |
| “Ay, heere”, sprac Tybeert, “ic bem | ||
| een arem wicht, een cleene dier. | ||
| Heere Brune, die staerc was ende fier, | ||
| 198vb | ne conste Reynaert niet ghewinnen. | |
| 1030 | In welker wijs salics beghinnen?” | |
| Doe sprac die coninc: “Heere Tybeert, | ||
| ghi zijt wijs ende wel gheleert. | ||
| Al sidi niet groet, nochtan | ||
| hets menich die met luste can | ||
| 1035 | dat werken ende met goeden rade | |
| dat hi met crachte niet ne dade. | ||
| Gaet, doet sciere mijn ghebod!” | ||
| Tybeert sprac: “Nu helpe mi god | ||
| dat het mi moete wel vergaen. | ||
| 1040 | Ic sal eene vaert bestaen | |
| die mi doet zwaer in minen moet. | ||
| god ghevere mi af al goet.” | ||
| Nu moet Tybeert doen die vaert, | ||
| die zeere es drouve ende vervaert, | ||
| 1045 | ende als hi up den wech quam, | |
| sach hi van verren ende vernam | ||
| Sente Martins voghel ende quam ghevloghen. | ||
| Doe wart Tybeert vroe ende in hoghen | ||
| En riep an: “Sente Martins voghel94, | ||
| 1050 | nu vliech te miere rechter hant!” | |
| Die voghel vloech daer hi vant | ||
| een haghe daer hi in wilde lijden | ||
| ende vloech Tybeert ter luchter zijden. | ||
| ¶ | Dit teekin ende dit ghemoet | |
| 1055 | dochte Tybeert niet wesen goet. | |
| Hadde hi ghesien den voghel lijden | ||
| scone ter rechter zijden, | ||
| so waende hi hebben goet gheval. | ||
| Nu was hi dies onthopet al. | ||
| 1060 | Nochtan maecte hi hem selven moet | |
| ende gheliet hem, als menich doet, | ||
| bet dan hem te moede was. | ||
| Dus liep hi henen sinen pas | ||
| tes hi quam te Manpertus | ||
| 1065 | ende vant Reynaerde in zijn huus | |
| alleene staen, verweendelike95. | ||
| Tybeert sprac: “god die rike | ||
| moete hu goeden avont gheven! | ||
| Die coninc dreecht hu an hu leven, | ||
| 1070 | ne comdi niet te hove met mi.” | |
| 199ra | Reynaert sprac: “Tybeert, helet vry96, | |
| neve, ghi zijt mi willecome. | ||
| God gheve hu eere ende vrome. | ||
| Bi gode, dat jan ik hu wale97” | ||
| 1075 | Wat coste Reynaerde scone tale? | |
| Al seghet sine tonghe wale, | ||
| sine herte die es binnen fel. | ||
| Dit wert Tybeerde ghetoghet wel98 | ||
| eer die lijne wert ghelesen99 | ||
| 1080 | ten hende. Ende met desen | |
| sprac Reynaert: “Neve, ic wille dat ghi | ||
| tavont herberghe hebt met mi, | ||
| ende morghen willen wi metten daghe | ||
| te hove waert sonder saghe100”. | ||
| 1085 | In hebbe oec onder alle mine maghe | |
| niement, Tybeert, daer ic mi nu | ||
| bet up verlate dan up hu. | ||
| Hier was commen bruun de vraet101. | ||
| Hi toechde mi so fel ghelaet102 | ||
| 1090 | ende dochte mi so over staerc | |
| dat ic omme dusent maerc | ||
| den wech met hem niet hadde bestaen. | ||
| Dat sal ic met hu al sonder waen | ||
| maerghin metter dagheraet103.” | ||
| 1095 | Tybeert sprac: “Hets beteren raet | |
| ende het dinct mi beter ghedaen | ||
| dat wi nochavont te hove gaen | ||
| dan wi tote morghin beiden. | ||
| Die mane scijnet an der heiden | ||
| 1100 | also claer alse die dach. | |
| Ic wane niemen ne sach | ||
| beter tijt tote onser vaert.” | ||
| “Neen, lieve neve”, sprac Reynaert, | ||
| “Sulc mochte ons daer ghemoeten104, | ||
| 1105 | hi soude ons quedden ende groeten105 | |
| die ons nemmermeee dade goet, | ||
| quame hi snachts in ons ghemoet. | ||
| Ghi moet herberghen tavont met mi.” | ||
| Tybeert sprac: “wat souden wy | ||
| 1110 | eten, Reynaert, of ic hier bleve?” | |
| “Daer omme zorghe ic, lieve neve. | ||
| Hier es der spijsen quaden tijt. | ||
| 199rb | Ghi mocht heten, begheerdijt, | |
| een stic van eere honich raten, | ||
| 1115 | die bequamelic es utermaten. | |
| Wat sechdi, moochdi shonichs yet?” | ||
| Tybeert sprac: “mine roukes niet106. | ||
| Reynaert, hebdi niet in huus107? | ||
| Gavedi mi eene vette muus, | ||
| 1120 | daer mede lietic hu ghewaert.” | |
| “Eene vette muus”, sprac Reynaert, | ||
| “soete Tybeert, wat secht di? | ||
| Hier woent noch een pape bi. | ||
| Een scuere staet noch an sijn huus. | ||
| 1125 | daer in es meneghe vette muus. | |
| Ic waense niet ghedroughe een waghen, | ||
| so dicken hoere ic den pape claghen | ||
| dat sine dryven huten huuse.” | ||
| “Reynaert, zijn daer so vette muse? | ||
| 1130 | Verghave god, waer ic nu daer!” | |
| “Tybeert”, seit hi, “sechdi waer? | ||
| Wildi muse?” “Of icse wille? | ||
| Reynaert, doet dies een ghestille! | ||
| Ic minne muse voer alle saken! | ||
| 1135 | Weeti niet dat muse smaken | |
| bet dan eenich venisoen? | ||
| Wildi minen wille doen | ||
| dat ghi mi leet daer si zijn, | ||
| daer mede mochti die hulde mijn | ||
| 1140 | hebben, al haddi minen vadre | |
| doot ende mijn gheslachte al gadre.” | ||
| Reynaert sprac: “neve, houdi hu spot?” | ||
| “Neenic, Reynaert, also helpe mi god!” | ||
| “Weet god, Tybeert, wistic dat, | ||
| 1145 | ghi soutter sijn nochtavont sat.” | |
| “Sat, Reynaert, dat ware vele.” | ||
| “Tybeert, dat sechdi thuwen spele.” | ||
| “In doe, Reynaert, bi miere wet. | ||
| Haddic een muus ende waerso vet, | ||
| 1150 | in gaefse niet omme eenen busant.” | |
| “Tybeert, gaet met mi te hant. | ||
| Ic leede hu daer ter selver stat | ||
| daer icker hu sal maken zat | ||
| eer ic nemmermeer van hu sceede.” | ||
| 199va | 1155 | “Ja ic, Reynaert, up die gheleede |
| ghinghe ic met hu te Mompelier.” | ||
| “So gaen wi dan, wi sijn hier | ||
| al te langhe”, sprac Reynaert. | ||
| Doe so namen si up die vaert, | ||
| 1160 | Tybeert ende sijn oem Reynaert, | |
| ende liepen daer si lopen wilden, | ||
| datsi nye toghel up hilden108 | ||
| eer si quamen tes papen scuere, | ||
| die mit eenen erdinen muere | ||
| 1165 | al omme ende omme was beloken, | |
| daer Reynaert in was te broken | ||
| des ander daghes daer te voren, | ||
| doe die pape hadde verloren | ||
| eenen hane, die hi hem nam. | ||
| 1170 | Hier omme was tornich ende gram | |
| des papen sone Martinet, | ||
| ende hadde voer dat gat gheset | ||
| een strec, den vos mede te vane. | ||
| Dus gherne wrake hi den hane. | ||
| 1175 | Dit wiste Reynaert, dat felle dier, | |
| ende sprac: “Neve Tybeert, hier | ||
| crupet in dit selve gat. | ||
| Ne weset traghe no lat, | ||
| gaet al omme ende omme gripen. | ||
| 1180 | Hoert hoe die muse pipen! | |
| Keert weder huut als ghi zijt sat. | ||
| Ic sal hier bliven voer dit gat | ||
| ende sal hu hier buten beiden. | ||
| Wine moghen niet tavont sceiden. | ||
| 1185 | Morghin gaen wi te hove waert. | |
| Tybeert, siet dat ghi niet en spaert. | ||
| Gaet heten ende laet ons keeren | ||
| te miere herberghen met eeren. | ||
| Mijn wijf sal ons wel ontfaen.” | ||
| 1190 | “Willic te desen gate in gaen? | |
| Wat sechdi, Reynaert, eist hu raet? | ||
| Die papen connen vele baraet. | ||
| Ic besteecse arde noode.” | ||
| “O wy, Tybeert, twi sidi bloode! | ||
| 1195 | Wanen quam huwer herten desen wanc?” | |
| Tybeert scaemde hem ende spranc | ||
| 199vb | daer hi vant groet ongherec, | |
| want eer hijt wiste, was hem een strec | ||
| omme sinen hals arde vast. | ||
| 1200 | Dus hoende Reynaert sinen gast. | |
| Alse Tybeert gheware wart | ||
| des strecs, wart hi vervaert | ||
| ende spranc voert. Dat strec liep toe. | ||
| Tybeert moeste roupen doe | ||
| 1205 | ende wroughede hem selven dor den noot. | |
| Hi makede een gheroup so groot | ||
| met eenen jammerliken ghelate | ||
| dat Reynaert hoerde up der strate | ||
| buten, daer hi alleene stoet, | ||
| 1210 | ende riep: “Vindise goet, | |
| die muse, Tybeert, ende vet? | ||
| Wiste nu dat Martinet | ||
| dat ghi ter taflen satet | ||
| ende dit wiltbraet dus hatet | ||
| 1215 | dat ghi verteert, in weet hoe, | |
| hi sauder hu saeuse maken toe. | ||
| So hovesch een cnape es Martinet! | ||
| Tybeert, ghi singet in lanc so bet109. | ||
| Pleecht men tes coninx hove des? | ||
| 1220 | Verghave god, die gheweldich es, | |
| dat, Tybeert, daer met hu ware | ||
| Ysingrijn, die mordenare, | ||
| in sulker bliscap als ghi zijt!” | ||
| Dus heeft Reynaert groot delijt | ||
| 1225 | dor Tybeerts ongheval. | |
| Ende Tybeert stont ende ghal | ||
| so lude dat Martinet ontspranc. | ||
| Martinet riep: “Ha! Ha! God danc! | ||
| Ter goeder tijt heeft nu gestaen | ||
| 1230 | mijn strec! Ic hebber met ghevaen | |
| den hoenre dief na minen wane. | ||
| Nu toe! Ghelden wi hem den hane!” | ||
| Met desen wart hi toten viere | ||
| ende ontstac eenen stroe wisch sciere | ||
| 1235 | ende wecte moedre ende vadre | |
| ende die kindre alle gadre | ||
| ende riep: “Nu toe, hi es gevaen!” | ||
| Doe mochtemen sien porren saen | ||
| 200ra | alle die in dien huus waren. | |
| 1240 | Selve die pape ne wilde niet sparen, | |
| quam hute sinen bedde moeder naect. | ||
| Martinet, hi was gheraect | ||
| tote Tybeert ende riep: “hies hier!” | ||
| Die pape spranc an dat vier | ||
| 1245 | ende ghegreep zijns wijfs rocke. | |
| Een offerkeersse nam vrauwe Julocke | ||
| ende onstacse metter haest. | ||
| Die pape liep Tybeert naest | ||
| ende ghincken metten rocke slaen. | ||
| 1250 | Doe moeste Tybeert daer ontfaen | |
| wel meneghen slach al in een. | ||
| Die pape stont als hem wel sceen | ||
| al naect ende slouch slach in slach | ||
| up Tybeert, die voer hem lach. | ||
| 1255 | Daer ne spaerdene haer ne gheen110. | |
| Martinet ghegreep eenen steen | ||
| ende warp Tybeert een hoghe huut. | ||
| Die pape stont al bloeter huut | ||
| ende hief up eenen groeten slach. | ||
| 1260 | Alse Tybeert dat ghesach, | |
| dat hi emmer sterven soude, | ||
| doe dedi een deel als die boude, | ||
| dat dien pape verghinc te scanden. | ||
| Beede met claeuwen ende met tanden | ||
| 1265 | dedi hem pant, alsoet wel scheen, | |
| ende spranc dien pape tusschen die been | ||
| in die burse al sonder naet111 | ||
| daermen dien beyaert mede slaet. | ||
| Dat dinc viel neder up den vloer. | ||
| 1270 | Die vrauwe was zeerich ende zwoer | |
| bi der zielen van haren vader | ||
| sine wilde wel om al gader | ||
| die offerande van eenen jahre | ||
| dat niet den pape ghevallen ware | ||
| 1275 | dit vernoy ende dese scame. | |
| So sprac: “Int sleets duvels name112, | ||
| moete dit strec sijn gheset113! | ||
| Siet, lieve neve Martinet, | ||
| dit was van huwen vader ghewande114. | ||
| 1280 | Siet hier mijn schade ende mijn scande. | |
| 200rb | emmmermeer voert in allen stonden. | |
| Al ghenase hi van der wonden, | ||
| hi blivet den soeten spele mat.” | ||
| Reynaert stont noch doe voer tgat. | ||
| 1285 | Doe hi dese tale hoerde, | |
| hi louch dat hem bachten scorde115 | ||
| ende hem crakede die taverne. | ||
| Doe sprac hi te sinen scherne116: | ||
| “Swiget, Julocke, soete vrauwe, | ||
| 1290 | ende laet zijncken desen rauwe | |
| ende laet bliven huwen toren. | ||
| Wattan? Al hevet hu heere verloren | ||
| eenen van den clippelen zinen117, | ||
| al te min so sal hi pinen! | ||
| 1295 | Laet bliven dese tale achtre! | |
| Gheneset de pape, en es gheen lachtre | ||
| dat hi ludet met eere clocken.” | ||
| Dus troeste Reynaert vrauwe Julocken, | ||
| die haer arde zeere mesliet. | ||
| 1300 | Die pape mochte langher niet | |
| ghestaen. Hi viel in ommacht. | ||
| Doe hiefsene up met haerre cracht | ||
| ende drouchene recht te bedde waert. | ||
| Hier binnen keerde Reynaert | ||
| 1305 | alleene ter herberghen waert | |
| ende liet Tybeert zeere vervaert | ||
| ende in zorghen van der doot. | ||
| Al was Tybeerts zorghe groet, | ||
| doe hise alle onledigh sach | ||
| 1310 | over dien pape, die daer lach | |
| ghewont, doe ghinc hi hem pinen | ||
| so dat hi metten tanden zine | ||
| die pese midden beet ontwee. | ||
| Doe ne wildi letten nemmee | ||
| 1315 | ende spranc weder hute ten gate | |
| ende dede hem up die rechte strate | ||
| die tes conincx waert ghelach. | ||
| Eer hi daer quam, so waest dach, | ||
| ende die zonne begonde rijsen. | ||
| 1320 | In eens arems ziecs wijsen | |
| quam Tybeert int hof gheronnen, | ||
| die tes papen hadde ghewonnen | ||
| 200va | dat hi lange claghen mach. | |
| Alse die coninc dit versach | ||
| 1325 | dat hi hadde dat hoeghe verloren, | |
| doe mochtemen vreeselike horen | ||
| den coninc dreeghen den dief Reynaert. | ||
| Die coninc doe niet langher ne spaert, | ||
| hine riep sine baroene te rade | ||
| 1330 | ende vraechde wat hi best dade | |
| jeghen Reynaerts overdaet. | ||
| Doe wart ghindre menic raet | ||
| hoemen Reynaert ter redenen brochte | ||
| die dese overdaet wrochte. | ||
| 1335 | Doe sprac Grimbeert die das, | |
| die Reynaerts broeder sone was: | ||
| “Ghi, heeren, ghi hebt meneghen raet. | ||
| Al ware mijn oem noch also quaet, | ||
| salmen vry recht voert draghen. | ||
| 1340 | Men salne drie waerven daghen | |
| alsomen doet eenen vryen man, | ||
| ende en comt hi niet dan, | ||
| so es hi sculdich alre dinc | ||
| daer hi af voer den coninc | ||
| 1345 | van desen heeren es beclaghet.” | |
| “Wie wildi, Grimbeert, dattene daghet?”, | ||
| sprac de coninc. “Wie es hier | ||
| die sijn hoeghe ofte sijn lier | ||
| wille setten in avontueren | ||
| 1350 | omme eene felle creature? | |
| Ic wane hier niemene en es so zot.” | ||
| Grimbeert sprac: “So helpe mi god, | ||
| Siet mi hier, ic bem so coene | ||
| dat ic wel dar bestaen te doene | ||
| 1355 | dese bodscap, ghebiedijt.” | |
| “Grimbeert, gaet wech ende zijt | ||
| vroet ende wacht hu jeghen mesval.” | ||
| Grimbeeert sprac: “Coninc heere, ic sal.” | ||
| Dus gaet Grimbeert te Manpertuus. | ||
| 1360 | Als hire quam, vant hi in huus | |
| sinen oem ende vrauwe Ermelijnen, | ||
| die bi haren welpekijnen | ||
| laghen in die haghedochte. | ||
| Ende ten eersten dat Grimbeert mochte, | ||
| 200vb | 1365 | groette hi sinen oem ende ziere moyen. |
| Hi sprac: “En sal hu niet vernoyen | ||
| des onrechts daer ghi in zijt? | ||
| Dincket hu noch niet wesen tijt | ||
| dat ghi trect, oem Reynaert, | ||
| 1370 | tote des conincs hove waert, | |
| daer ghi wel zeere zijt beclaghet? | ||
| Ghi zijt III waerven ghedaghet. | ||
| Vermerrendi maerghin den dach, | ||
| so zorghic dat hu ne mach | ||
| 1375 | ne gheene ghenade me ghescien. | |
| Ghi sult in den derden daghe sien | ||
| huwen casteel bestormen, Manpertuus. | ||
| Ghi sult gherecht sien voer hu huus | ||
| eene galghe ofte een rat. | ||
| 1380 | Over waer segghic hu dat | |
| beede hu kindre ende hu wijf | ||
| sullen verliesen haer lijf | ||
| lachterlike al sonder waen. | ||
| Ghine moghet selve niet ontgaen. | ||
| 1385 | Daer omme es hu de beste raet | |
| dat ghi met mi te hove gaet. | ||
| Hets messelic hoet ghevallen mach. | ||
| Hu es dicken up eenen dach | ||
| vremder avontueren ghevallen | ||
| 1390 | dan ghi noch quite van hem allen | |
| met des conincx orlove | ||
| maerghin sciet huten hove.” | ||
| Reynaert seide: “Ghi secht waer. | ||
| Nochtan, Grimbeert, comme ic daer, | ||
| 1395 | onder des conincs ghesinde118 | |
| dat ic binnen den hove vinde | ||
| es up mi verbolghen al. | ||
| Quame ic danen, het ware gheval. | ||
| Nochtan dinct mi beter wesen, | ||
| 1400 | ghenese of ic mach ghenesen, | |
| dat ic met hu te hove vare, | ||
| dan het al verloren ware | ||
| casteel, kindre ende wijf | ||
| ende dar toe mijns selves lijf. | ||
| 1405 | In mach den coninc niet ontgaen. | |
| Alse ghi wilt, so willic gaen.” | ||
| 201ra | “Hoert”, seit hi, “vrauwe Hermelijne, | |
| ic bevele hu die kindre mine | ||
| dat ghire wale phleget nu. | ||
| 1410 | Voer alle dandre bevelic hu | |
| minen zone Reynaerdine. | ||
| Hem staen wel de gaerdeline119 | ||
| in zine muulkinne over al. | ||
| Ic hope dat hi mi slachten sal. | ||
| 1415 | Hier es Roseel, een scone dief120. | |
| Die hebbic nochtan harde lief, | ||
| ja, als yement sine kindre doet. | ||
| Al eist dat ic nu van hier moet, | ||
| ic salt mi nemen arde na | ||
| 1420 | up dat ic mach dat ic ontga. | |
| Grimbeert, neve, god moet hu lonen.” | ||
| Met hoofschen woorden ende met sconen | ||
| nam Reynaert an de sine orlof. | ||
| ende ruumde sijns selves hof. | ||
| 1425 | Ay, hoe drouve bleef vrauwe Hermeline | |
| ende hare cleene welpekine | ||
| Doe Reynaert sciet huut Manpertuus | ||
| ende hi hof liet ende huus | ||
| aldus onberaden staen! | ||
| 1430 | Nu hoert wat Reynaert heeft ghedaen | |
| teerst dat hi quam an der heyden. | ||
| Hi sprac te Grimbeerte ende zeide: | ||
| “Grimbeert, scone, wel soete neve, | ||
| van zorghen suchtic ende beve121. | ||
| 1435 | Lieve neve, ic wille gaen. | |
| Nu hoert mine redene saen | ||
| te biechten hier te di. | ||
| Hier nes ander pape bi. | ||
| Hebbic mine biechte ghedaen | ||
| 1440 | hoe so die saken sijn vergaen, | |
| mine ziele sal te claerre wesen. | ||
| Grimbeert andwoerde na desen: | ||
| “Oem, wildi te biechten gaen, | ||
| so moetti dan verloven saen | ||
| 1445 | alle diefte ende allen roef, | |
| of en diet hu niet een loef. | ||
| “Dat weet ic wel”, sprac Reynaert. | ||
| “Grimbeert, nu hoert haer waert | ||
| 201rb | ende vandet mi geraden122. | |
| 1450 | Siet, ic comme hu te genaden | |
| van alle gader mire mesdaet123. | ||
| Nu hoert, Grimbeert, ende verstaet: | ||
| Confiteor pater mater, | ||
| dat ic den otter ende den cater | ||
| 1455 | ende alle diere hebbe mesdaen. | |
| Daer af willic mi in biechten dwaen.” | ||
| Grimbeert sprac: “Oem, walschedi? | ||
| Of ghi yet wilt, spreect jeghen mi | ||
| in dietsche, dat ict mach verstaen.” | ||
| 1460 | Doe sprac Reynaert: “Ic hebbe mesdaen | |
| jeghen alle diere die leven. | ||
| Bidt gode dat hijt mi moete vergheven. | ||
| Ic dede minem oem Brune | ||
| al bloedich maken sine crune. | ||
| 1465 | Tybeert dede ic muse vaen | |
| daer ickene zeere dede slaen | ||
| tes papen huus, daer hi spranc int net124. | ||
| Ic hebbe gedaen groet ongherec | ||
| Canticleer ende sine kindre, | ||
| 1470 | waren si meerre ofte mindre, | |
| dicken makedicse los. | ||
| Dor recht beclaghet hi den vos. | ||
| Die coninc en es mi oec niet ontgaen. | ||
| Ic hem hem toren oec ghedaen125 | ||
| 1475 | ende mesprijs der coninghinne | |
| datsi spade sullen verwinnen | ||
| also vele eeren van mi. | ||
| Oec hebbic, dat segghic di, | ||
| Grimbeert, mee liede bedroghen | ||
| 1480 | dat ic di soude ghesegghen moghen. | |
| Ende Ysengrijn, dat verstaet, | ||
| hietic oem dor baraet. | ||
| Ic maectene moonc ter Elmaren, | ||
| daer wi beede begheven waren. | ||
| 1485 | Dat wart hem al te zeere te pinen. | |
| Ic dede hem an die clocke lijnen | ||
| binden beede sine voete. | ||
| Dat luden wart hem doe so soete | ||
| dat hijt emmer wilde leeren. | ||
| 1490 | Dat verghinc hem tonneeren126, | |
| 201va | want hi luudde so utermaten, | |
| dat alle die ghinghen bider straten | ||
| ende waren binnen der Elmare, | ||
| waenden dat die duuvel ware | ||
| 1495 | ende liepen daer si luden hoerden. | |
| Eer hi doe conste in corten woerden | ||
| ghespreken: ‘ic wille mi begheven’, | ||
| hadsi hem na genomen tleven. | ||
| Sint dedic hem crune gheven. | ||
| 1500 | Hem maechs ghedincken al zijn leven, | |
| dat weetic wel over waer. | ||
| Ic deede hem af bernen dat haer | ||
| so dat hem die zwaerde cramp. | ||
| Sint dedic hem meerren scamp | ||
| 1505 | up thijs, daer icken leeerde visschen, | |
| daer hi mi niet conste ontwisschen. | ||
| Hi ontfincker meneghen slach. | ||
| Sint leeddickene up eenen dach | ||
| tote des papen van Boloys127. | ||
| 1510 | In al dat lant van Vermendoys | |
| so en woende gheen pape riker. | ||
| Die selve pape hadde eenen spijker | ||
| daer menich vet bake in lach. | ||
| Des haddic dicken goet ghelach. | ||
| 1515 | Onder dien spijker haddic een gat | |
| verholenlike ghemaect. In dat, | ||
| daer dedic Ysingrin in crupen. | ||
| Daer vant hi rentvleesch in cupen | ||
| ende baken hanghende vele. | ||
| 1520 | Des vleesch dedi dor sine kele | |
| so vele gheliden utermaten, | ||
| als hi weder huten gate | ||
| waende keeren huter noet, | ||
| hem was dien leeden buuc so groet | ||
| 1525 | dat hi beclaghede zijn gewin. | |
| Daer hi was commen ongherich in | ||
| ne condi sat niet commen huut. | ||
| Ic liep, ic maecte groet gheluut | ||
| int dorp ende maecte groet gherochte. | ||
| 1530 | Nu hoert wat ic daer toe brochte. | |
| Ic liep aldaer die pape zat | ||
| te ziere taflen ende hat. | ||
| 201vb | Die pape hadde eenen cappoen. | |
| Dat was dat alre beste hoen | ||
| 1535 | dat men in al dat lant vant. | |
| Hi was ghewent al toter hant. | ||
| Dien prandic in minen mont | ||
| voer die tafle daer hi stont, | ||
| al daert die pape toe sach. | ||
| 1540 | doe riep die pape: “nu vanc, slach! | |
| Helpe! Wie sach dit wonder nye! | ||
| Die vos comt daer ic toe zye | ||
| ende roeft mi in mijn huus! | ||
| So helpe mi sancta spiritus! | ||
| 1545 | Te wers hem date hire quam!” | |
| Dat tafel mes hi up nam | ||
| ende stac de tafle datso vloech | ||
| verre boven mi arde hoech | ||
| in midden waerde up den vloer. | ||
| 1550 | Hi vloucte zeere ende zwoer | |
| ende hi riep lude ‘slach’ ende ‘va’, | ||
| ende ic voeren ende hi na. | ||
| Sijn tafel mes haddi verheven | ||
| ende brochte mi ghedreven | ||
| 1555 | up Ysingrijn daer hi stont. | |
| Ic hadde dat hoen in minen mont, | ||
| dat arde groet was ende zwaer, | ||
| datso moestic laten daer, | ||
| waest mi leet ofte lief. | ||
| 1560 | Doe riep die pape: ‘Ay, heere dief, | |
| ghi moet den roef hier laten! ’ | ||
| Hi riep ende ic ghinc miere straten | ||
| danen, daer ic wesen woude. | ||
| Alse die pape up heffen soude | ||
| 1565 | dat hoen, sach hi Ysingrine. | |
| Doe naecte hem eene grote pine. | ||
| Hi warpene int hoeghe metten messe. | ||
| Den pape volchden si zesse, | ||
| die alle met groeten staven quamen. | ||
| 1570 | Ende als si Ysingrijn vernamen, | |
| doe maecten si een groet gheluut | ||
| ende die ghebuere quamen huut | ||
| ende maecten grote niemare | ||
| manlic andren, dat daer ware | ||
| 202ra | 1575 | in spapen spijker een wulf ghevaen |
| die hem selven hadde ghevaen | ||
| bi den buke in dat gat. | ||
| Als die ghebuere ghevreescheden dat128, | ||
| liepen si dat wonder bescauwen. | ||
| 1580 | Aldaer wart Ysingrijn te blauwen, | |
| so dat hem ghinc al huten spele, | ||
| want hi ontfincker arde vele | ||
| groete slaghe ende groete worpe. | ||
| Dus quamen die kindre van den dorpe | ||
| 1585 | ende verbonden hem die hoghen. | |
| Het stond hem so, hi moest ghedoghen. | ||
| So zeere slouch si ende staken | ||
| dat sine huten gate traken. | ||
| Doe ghedoghedi vele onghevals | ||
| 1590 | ende bonden hem an sinen hals | |
| eenen steen ende lietene gaen | ||
| ende lietene dien honden saen129. | ||
| Diene ghingen bassen ende jaghen. | ||
| Oec diende men hem met groten slaghen | ||
| 1595 | so langhe dat hi ghelove was. | |
| Doe viel hi neder up das gras | ||
| Of hi ware al steen doot. | ||
| Doe was dier kindre bliscap groot. | ||
| Ghindre was groete niemare. | ||
| 1600 | Sie namene ende leidene up eene bare | |
| ende droughene met groten ghehuke | ||
| over steene ende over struke. | ||
| Buten dien dorpe in eene gracht | ||
| bleef hi ligghende al dien nacht. | ||
| 1605 | Inne weet hoe hi danen voer. | |
| Sint verwervic dat hi me zwoer | ||
| sine hulde een jaer al omtrent. | ||
| Dat dedi up sulc convent | ||
| dat icken soude maken hoenre sat. | ||
| 1610 | Doe leeddickene in eene stat | |
| daer ic hem dede te verstane | ||
| dat twee hinnen ende eenen hane | ||
| in een groet huus an eere straten | ||
| up eenen aenbalke saten | ||
| 1615 | recht teere valdore bi. | |
| Daer dedic Ysingrijn bi mi | ||
| 202rb | up dat huus clemmen boven. | |
| Ic seide ic wilde hem gheloven, | ||
| wildi crupen in die valdore, | ||
| 1620 | dat hire soude vinden vore | |
| van vetten hoenren sijn ghevouch. | ||
| Ter valdore ghinc hi ende louch | ||
| ende croep daer in met vare | ||
| ende began tasten haren thare. | ||
| 1625 | Hi taste ende, als hi niet en vant, | |
| sprac hi: “Neve, hets hier bewant | ||
| te zorghen, ic ne vinder niet.” | ||
| Ic sprac: “Oem, wats hu gescet? | ||
| Crupter een lettel bet in! | ||
| 1630 | Men moet wel pijnen om ghewin. | |
| Ic hebse wech, diere saten voren.” | ||
| Dus so liet hi hem verdoren | ||
| dat hi die hoenre te verre sochte. | ||
| Ic sach dat icken hoenen mochte, | ||
| 1635 | ende hoendene so dat hi voer | |
| van daer boven up den vloer | ||
| ende gaf eenen groeten val, | ||
| datsi ontsprongen over al | ||
| die in dien huse sliepen. | ||
| 1640 | Die bi den viere laghen, si riepen, | |
| daer ware in huus sine wisten wat | ||
| ghevallen voer dat vyuer gat. | ||
| Si worden up ende ontstaken lecht. | ||
| Doe sine daer saghen echt, | ||
| 1645 | wart hi ghewont toter doot. | |
| Ic hebben brocht in menegher noot, | ||
| meer dan ic ghesegghen mochte. | ||
| Nochtan al dat ic nye ghewrochte | ||
| jeghen hem, sone roucke ic niet | ||
| 1650 | so zeere, als dat ic verriet | |
| vrauwe Yswenden, sijn scone wijf, | ||
| die hi liever hadde dan sijns selfs lijf. | ||
| God die moet mi vergheven! | ||
| Haer dedic dat mi liever ware bleven | ||
| 1655 | te doene dant es ghedaan.” | |
| Grimbeert sprac: “Of ghi wilt gaen | ||
| claerliken te biechten tote mi | ||
| ende zijn van huwen zonden vry, | ||
| 202va | so suldi spreken ombedect. | |
| 1660 | In weet waerwaert ghi dit trect: | |
| ‘Ic hebbe jeghen sijn wijf mesdaen’. | ||
| “Oem, dat en can ic niet verstaen | ||
| waer ghi dese tale keert.” | ||
| Reynaert sprac: “Neve Grimbeert, | ||
| 1665 | ware dat hoofschede groot | |
| of ic hadde gheseit al bloot: | ||
| ‘Ic hebbe gheslapen bi miere moyen’? | ||
| Ghi zijt mijn maech, hu souts vernoyen, | ||
| seidic eeneghe dorperheit. | ||
| 1670 | Grimbeert, nu hebbic hu geseit | |
| al dat mi mach ghedincken nu. | ||
| Geeft mi aflaet, dat biddic hu, | ||
| ende settet mi dat hu dinct goet.” | ||
| Grimbeert was wijs ende vroet | ||
| 1675 | ende brac een rijs van eere haghe | |
| ende gaffer mede XL slaghe | ||
| over alle sine mesdaden. | ||
| Daer na, in gherechten raden, | ||
| riet hi hem goet te wesene | ||
| 1680 | ende te wakene en te lesene | |
| ende te vastene ende te vierne | ||
| ende te weghe waert te stierne | ||
| alle die hi buten weghe saghe | ||
| ende hi voert alle sine daghe | ||
| 1685 | behendelike soude gheneeren. | |
| Hier na so dedi hem verzweeren | ||
| beede roven ende stelen. | ||
| Nu moet hi siere sielen pleghen, | ||
| Reynaert, bi Grimbeerts rade, | ||
| 1690 | ende ghinc te hove up ghenade. | |
| Nu es die biechte ghedaen. | ||
| Die heeren hebben den wech bestaen | ||
| tote des conincs hove waert. | ||
| Nu was buter rechter vaert | ||
| 1695 | dien si te gane hadden begonnen | |
| een pryoreit van zwarten nonnen | ||
| daer meneghe gans ende menich hoen, | ||
| meneghe hinne, menich cappoen | ||
| plaghen te weedene buten muere. | ||
| 1700 | Dit wiste die felle creatuere, | |
| die onghetrauwe Reynaert, | ||
| 202vb | ende sprac: “Te ghenen hove waert | |
| so leghet onse rechte strate.” | ||
| Met dusdanen barate | ||
| 1705 | leede hi Grimbeert bi der scueren | |
| daer die hoenre buten muere | ||
| ghinghen weeden haren thare. | ||
| Den hoenre wart Reynaert gheware. | ||
| Sine oghen begonden omme te ghane. | ||
| 1710 | Buten den andren ghinc een hane | |
| die arde vet was ende jonc. | ||
| Daer na gaf Reynaert eenen spronc, | ||
| so dat dien hane die plumen stoven130. | ||
| Grimbeert sprac: “Oem, ghji dinct mi doven! | ||
| 1715 | Onsalic man, wat wildi doen? | |
| wildi noch om een hoen | ||
| in alle die groete zonden slaen | ||
| daer ghi te biechten af zijt ghegaen? | ||
| Dat moet hu wel zeere rauwen!” | ||
| 1720 | Reynaert sprac: “Bi rechter trauwen, | |
| ic hads vergheten, lieve neve. | ||
| Bidt gode dat hijt me vergheve. | ||
| Het ne ghesciet mi nemmermeer.” | ||
| Doe daden sie eenen wederkeer | ||
| 1725 | over eene smale brugghe. | |
| Hoe dicken sach Reynaert achter rugghe | ||
| weder daer die hoenre ghinghen! | ||
| Hine conste hem niet bedwinghen, | ||
| hine moeste ziere zeden pleghen131. | ||
| 1730 | Al haddemen hem thoeft af ghesleghen, | |
| het ware ten hoenren waert ghevloghen | ||
| also verre alst hadde ghemoghen. | ||
| Grimbeert sach dit ghelaet | ||
| ende seide: “Onreyne vraet, | ||
| 1735 | dat hu dat hoghe so omme gaet!” | |
| Reynaert andwoerde: “Ghi doet quaet | ||
| dat ghi mine herte so versmaet | ||
| ende mine bede dus verstorbeert132. | ||
| Laet mi doch lesen II pater noster | ||
| 1740 | der hoenre zielen van den cloester | |
| ende den gansen te ghenaden | ||
| die ic dicken hebbe verraden, | ||
| die ic desen heleghen nonnen133 | ||
| met miere lust af hebbe ghewonnen.” | ||
| 203ra | 1745 | Grimbeert balch, ne waer Reynaert134 |
| hadde emmer zine oghen achter waer | ||
| tes si quamen ter rechter straten | ||
| die si te voren hadden ghelaten135. | ||
| Dar keerden si te hove waert (=A 1750) | ||
| 1750 | ende arde zeere beefde Reynaert (= A 1749) | |
| doe hi began den hove naken | ||
| daer hi waende seere mesraken. | ||
| Doe in sconinx hof was vernomen | ||
| dat Reynaert ware te hove comen | ||
| 1755 | met Grimbeerde den das, | |
| ic wane daer niemene ne was | ||
| so arem no van so crancken maghen, | ||
| hine ghereedde hem up een claghen. | ||
| Dit was al jeghen reynaerde. | ||
| 1760 | Nochtan dedi als die onvervaerde | |
| hoe so hem te moede was | ||
| ende hi sprac te Grimbeerte den das: | ||
| “Leedet ons die hoechste strate.” | ||
| Reynaert ghinc in dien ghelate | ||
| 1765 | ende in also bouden ghebare | |
| ghelijc of hi sconinx sone ware | ||
| ende hi niet en hadde mesdaen. | ||
| Boudeliken ghinc hi staen | ||
| voer Nobele dien coninc | ||
| 1770 | ende sprac: “God, die alle dinc | |
| gheboet, hi gheve u, coninc heere, | ||
| langhe bliscap ende eere! | ||
| Ic groet u, coninc, ende hebbe recht, | ||
| en hadde nye coninc eenen knecht | ||
| 1775 | so ghetrauwe jeghen hem | |
| als ic oyt was ende bem. | ||
| Dat es dicken worden anschijn. | ||
| Nochtan die sulke die hier zijn | ||
| souden mi nochtan gherne roven | ||
| 1780 | huwer hulden, wildi ghi hem gheloven. | |
| Maer neen, ghi niet! God moete hu lonen! | ||
| Het ne betaemt niet der cronen | ||
| datsi den scalken ende den fellen | ||
| te lichte gheloven datsi vertellen. | ||
| 1785 | Nochtan willics gode claghen: | |
| dier es te vele in onsen daghen | ||
| 203rb | der scalke die wroughen connen, | |
| die niet ter rechter hant hebben ghewonnen136 | ||
| over al in rike hofe. | ||
| 1790 | Dien sal men niet geloven. | |
| Die scalcheit es hem binnen gheboren, | ||
| datsi den goeden lieden doen toren. | ||
| Dat wreke god up haer leven | ||
| ende moete hem eewelike gheven | ||
| 1795 | al sulken loen als si zijn waert!” | |
| Die coninc sprac: “O137 wy, Reynaert, | ||
| O wy, Reynaert, onreyne quaet! | ||
| Wat condi al scone ghelaet! | ||
| Dat en can hu niet ghehelpen een caf138. | ||
| 1800 | Nu comt huwes smeekens af. | |
| In werde bi smeekene niet hu vrient. | ||
| Hets waer, ghi sout mi hebben ghedient | ||
| van eere saken in den woude | ||
| daer ghi qualic in hebt ghehouden | ||
| 1805 | die eede dic ich hadde ghezworen.” | |
| “O, wy, wat hebbic al verloren”, | ||
| sprac Canticleer, die daer stont. | ||
| Die coninc sprac: “Hout huwen mont, | ||
| heere Canticleer, nu laet mi spreken. | ||
| 1810 | Laet mi antwoerden sinen treken. | |
| Ay heere dief Reynaert, | ||
| dat ghi mi lief hebt ende waert, | ||
| dat hebdi sonder huwe pine | ||
| mine boden laten anschinen. | ||
| 1815 | arem man Tybeert, heere Brune, | |
| die noch bloedich es zijn crune! | ||
| Ic ne sal hu niet scelden. | ||
| Ic waent, hu kele sal ontghelden | ||
| noch heden al up eene wijle.” | ||
| 1820 | “Nomine patrum cristum filye”, | |
| sprac Reynaert, “of mijn heere Brune | ||
| noch al bloedich es die crune, | ||
| was hi te blauwen of versproken139 | ||
| waer hi goet, hi ware ghewroken | ||
| 1825 | eer hi noint vloe int water. | |
| Bander zijde140, Tybeert die cater. | ||
| dien ic herberghede ende ontfinc, | ||
| of hi hute om stelen ghinc | ||
| 203va | tes papen sonder minen raet | |
| 1830 | ende hem die pape dede quaet, | |
| bi gode, soudic dat ontghelden? | ||
| So mochtic mijn gheluc wel scelden!” | ||
| Voert sprac Reynaert, “coninc lyoen, | ||
| wien twifelt des ghine moghet doen141 | ||
| 1835 | dat ghi gebiet over mi? | |
| Hoe groot mine sake zi142. | ||
| ghi moghet mi vromen ende scaden. | ||
| Wildi mi zieden ofte braden, | ||
| Ofte hanghen ofte blenden, | ||
| 1840 | ic ne mach hu niet ontwenden. | |
| Alle diere zijn in hu bedwanc. | ||
| Ghi zijt groet ende ic bem cranc. | ||
| Mine hulp es cleene ende dhuwe groet. | ||
| Bi gode, al slouchdi mi doot, | ||
| 1845 | dat ware eene crancke wrake.” | |
| Recht in dese selve sprake | ||
| Doe spranc up Belijn de ram143 | ||
| ende sine hye, die met hem quam | ||
| (dat was dame Hawy). | ||
| 1850 | Belin sprac: “Ga wy | |
| alle voert met onser claghen144! | ||
| Bruun spranc up met sinen maghen | ||
| ende Tybeert die felle | ||
| ende Ysengrijn sijn gheselle, | ||
| 1855 | Forcondet dat everzwijn | |
| ende die raven Tyocelin, | ||
| Pancer die bever, och Bruneel, | ||
| dat water var, dat butseel | ||
| ende dat eencoren heere Rosseel145, | ||
| 1860 | die wesel, die vrauwe fine146 | |
| – Cantecleer ende die kindr zine | ||
| makeden groten vederslach –, | ||
| dat foret Cleenebejach | ||
| liepen alle in dese scare. | ||
| 1865 | Alle dese ghinghen openbare | |
| voer haren heere den coninc staen | ||
| ende daden Reynaerde vaen. | ||
| Nu ghinct ghindre up een playdieren. | ||
| Nye hoerde man van dieren | ||
| 1870 | so scone tale als nu es hier | |
| 203vb | tusschen Reynaerde ende dandre dier. | |
| 1871a | Orkonden gingen die dat horden147. | |
| 1871b | Soudic die tale entie worden | |
| voert bringhen die men brochte daer, | ||
| het ware mi pijnlic ende zwaer. | ||
| Daer omme corte ic hu de woort. | ||
| 1875 | Die beste redenen ghingen daer voort. | |
| Die claghen, die de dieren ontbonden, | ||
| proufden si met goeden orconden, | ||
| als si sculdich waren te doene. | ||
| Die coninc dreef die hoeghe baroene | ||
| 1880 | te vonnesse van Reynaerts saken. | |
| Doe wijsden si dat men soude maken | ||
| eene galghe sterc ende vast | ||
| ende men Reynaerde, den fellen gast, | ||
| daer an hinghe bi ziere kelen. | ||
| 1885 | Nu gaet Reynaerde al huten spele148. | |
| Doe Reynaert verordeelt was, | ||
| orloof nam Grimbeert die das | ||
| met Reynaerts naeste maghen. | ||
| Sine consten niet verdraghen | ||
| 1890 | no sine consten niet ghedoghen | |
| datmen Reynaerde voer haren oghen | ||
| soude hanghen als eenen dief. | ||
| Nochtan waest hem somen lief. | ||
| Die coninc, hij was arde vroet. | ||
| 1895 | Doe hi mercte end verstoet | |
| datso menich jonghelinc | ||
| met Grimbeerte huten hove ghinc | ||
| die Reynaerde na bestoet, | ||
| do peinsdi in sinen moet: | ||
| 1900 | “Hier mach in loepen ander raet, | |
| Al es Reynaert selve quaet, | ||
| hi hevet meneghen goeden maech.” | ||
| Doe sprac hi: “Twi sidi traech, | ||
| Ysingrijn ende heere Bruun? | ||
| 1905 | Reynaerde es cont menich tuun | |
| ende hets den avonde bi. | ||
| Hier ist Reynaert; ontsprinct hi, | ||
| comt hi .iii. voete huter noot, | ||
| sine lust, die es so groot, | ||
| 1910 | ende hi weet so meneghen keer, | |
| hine wert ghevanghen tsiaermeer. | ||
| Salmen hanghen, twine doet ment dan? | ||
| 204ra | Eer men nu ghereeden can | |
| eene galghe, so eist nacht.” | ||
| 1915 | Ysingrijn was wel bedacht | |
| ende sprac: “Hier is een galghe bi.” | ||
| Ende mettien woerde versuchte hi149. | ||
| Doesprac die cater, heere Tybeert: | ||
| “Heere Ysingrijn, hu es verzeert | ||
| 1920 | hu herte. In wanconst hu niet. | |
| Nochtan Reynaert, diet al beriet | ||
| ende selve mede ghinc | ||
| daer men huwe twee broeders hinc, | ||
| Rumen ende Wijdelancken, | ||
| 1925 | hets tijt, wildijs hem dancken! | |
| Waerdi goet, het ware ghedaen, | ||
| hine ware noch niet onverdaen.” | ||
| Ysingrijn sprac tote Tybeert: | ||
| “Wat ghi ons algader leert! | ||
| 1930 | Ne ghebrake ons niet een strop, | |
| langhe heden wist zijn crop | ||
| wat zijn achterhende mochte weghen!” | ||
| Reynaert, die langhe hadde gheswegen, | ||
| sprac: “Ghi heeren, cort mine pine! | ||
| 1935 | Tybeert heeft eene vaste lijne, | |
| die hi bejaghede, an sine kele, | ||
| daer hi vernoys hadde vele | ||
| int huus daer hi den pape beet | ||
| die voer hem stont al sonder cleet. | ||
| 1940 | Her Ysingrijn, nu maect hu voren, | |
| ende sidi nu daer toe vercoren | ||
| ende ghi, Brune, dat ghi sult dooden | ||
| Reynaert huwen neven, den fellen roden!” | ||
| Doe so sprac die coninc saen: | ||
| 1945 | “Doet Tybeerte mede gaen. | |
| Hi mach clemmen. Hi mach de lijne | ||
| up draghen sonder huwe pijne. | ||
| Tybeert, gaet voren ende maect ghereet! | ||
| Dat ghi yet let, dats mi leet.” | ||
| 1950 | Doe sprac Ysingrijn tote Brune: | |
| “So helpe mi de cloester crune | ||
| die boven up mijn hoeft staet, | ||
| in hoerde nye so goeden raet | ||
| alse Reynaert selve ghevet hier. | ||
| 204rb | 1955 | Hem langhet omme cloester bier. |
| Nu gaen wi voeren ende bruwen hem!” | ||
| Bruun sprac: “neve Tybeert, nem | ||
| die lijne! Du salt mede lopen. | ||
| Reynaert, die salt nu becoepen | ||
| 1960 | mijn scone liere ende dine hoghe. | |
| Ghawi ende hanghene so hoghe | ||
| dats lachter hebben al sine vrient.” | ||
| “Ghawi, hi heves wel verdient”, | ||
| sprac Tybeert ende nam de lijne. | ||
| 1965 | Hine dede nye so lieve pine. | |
| Nu waren die drie heeren ghereet. | ||
| Dat was die wulf ende Tybeert | ||
| ende der Bruun, die hadde gheleert150 | ||
| honich stelen te zinen scaden. | ||
| 1970 | Ysingrijn was so beraden, | |
| eer hi van den hove sciet, | ||
| hine wilde des laten niet, | ||
| hine vermaende nichten ende neven | ||
| ende alle die binnen den hove bleven, | ||
| 1975 | beede ghebuere ende gaste, | |
| dat si Reynaerde hilden vaste. | ||
| Vrauwe Arsenden, zinen wive151, | ||
| beval hi bi haren live | ||
| datso stonde bi Reynaerde152 | ||
| 1980 | ende soene name bi den baerde | |
| ende van hem niet ne sciede | ||
| no dor goet no dor miede, | ||
| no dor niet no dor noet | ||
| no dor zorghe van der doot. | ||
| 1985 | Reynaert andwoerde in corten woorden, | |
| dat alle die daer waren horden: | ||
| “Heere Ysingrijn, half ghenade! | ||
| Al ware hu lief mijn grote scade | ||
| ende al brincdi mi in vernoye, | ||
| 1990 | ic weet wel: soude mijn moye | |
| te rechte ghedinckden ouder daet, | ||
| sone dade mi nimmer quaet. | ||
| Maar her Ysingrijn, soete oem, | ||
| ghi neemt huwes neven crancken goem! | ||
| 1995 | ende heere Brune ende heere Tybeert, | |
| dat ghi mi dus hebt onneert! | ||
| 204va | Ghi drie ghi hebbet ghedaen al | |
| datmen mi ontliven sal153. | ||
| Dartoe hebdi ghemaket | ||
| 2000 | datso wie die mi ghenaket154 | |
| sceldet mi dief of hevet leet. | ||
| Daer omme moetti, god weet, | ||
| gheonneert werden alle drie | ||
| ghine haest dat ghescie155 | ||
| 2005 | al dat ghi begaert te doene. | |
| Mi es dat herte noch also coene, | ||
| ic dar wel sterven eene waerf. | ||
| Ne wart mijn vader doe hi staerf | ||
| van alle sinen zonden vry? | ||
| 2010 | Gaet, ghereet die galghe! Of ghi | |
| een twint mi langher niet ne spaert156, | ||
| of varen moetti inderwaert157 | ||
| alle huwe voete ende huwe beene.” | ||
| Doe sprac Ysingrijn “ameen”. | ||
| 2015 | “Amen”, sprac Brune, “ende hinderwaert | |
| moet hi varen die langher spaert.” | ||
| Tybeert sprac: “Nu haesten wy!” | ||
| Ende mettien woorde spronghen zi | ||
| ende liepen voert arde blide | ||
| 2020 | ende pijnden hem ten strijde | |
| te springhene over meneghen tuun, | ||
| Ysingrijn ende heere Bruun. | ||
| Tybeert volchde hem naer, | ||
| hem was die voet een lettel zwaer | ||
| 2025 | van der lijnen die hi drouch. | |
| Nochtan was hi rasch ghenouch. | ||
| Dat dede hem al die goede wille. | ||
| Reynaert stont ende zweech al stille | ||
| ende sach sine viande loepen | ||
| 2030 | die hem dat strec an waenden cnoepen. | |
| “Maer het sal bliven”, sprac Reynaert, | ||
| die staet ende scauwet daer waert, | ||
| ende si springhen ende si keeren. | ||
| Hi peinsde: “Deus, wat joncheeren! | ||
| 2035 | Nu laetse springhen ende loepen. | |
| Levic, si sullent noch becoepen | ||
| hare overdaet en hare scampye, | ||
| mine ghebreke reynardye. | ||
| 204vb | Nochtanne zijn si mi | |
| 2040 | liever verre danne bi, | |
| Die ghene die ic meest ontsach. | ||
| Nu willic prouven dat ic mach158 | ||
| te hove bringhen een baraet | ||
| dat ic voer de dagheraet | ||
| 2045 | in groter zorghen vant te nacht. | |
| Hevet mine lust sulke cracht | ||
| als ic noch hope datso doet, | ||
| al es hi lustich ende vroet, | ||
| ic wane den coninc noch verdoren.” | ||
| 2050 | Die coninc dede blasen eenen horen159 | |
| ende hiet Reynaerde huut waert leeden. | ||
| Reynaert sprac: “Laet teerst ghereeden | ||
| die galghe daer ic anhanghen sal. | ||
| Ende daer binnen so sal ic al | ||
| 2055 | den volcke mine biechte conden | |
| in verlanessen van minen zonden. | ||
| Hets beter dat al tfolc verstaet | ||
| mine diefte ende mine ondaet | ||
| dan si namaels eeneghen man | ||
| 2060 | mine overdaet teghen an.” | |
| Die coninc sprac: “Nu segghet dan!” | ||
| Reynaert stont als een drouve man | ||
| ende sach al omme harenthare. | ||
| Daer so sprac hi al openbare: | ||
| 2065 | “Helpe”, seit hi, “dominus! | |
| Nu en es hier niemen in dit huus, | ||
| no vrient no viant, ic ne bem | ||
| een deel mesdadich jeghen hem. | ||
| Nochtan horet alle, ghi heeren! | ||
| 2070 | Laet wijsen ende leeren160 | |
| hoe ic, Reynaert, aermijnc, | ||
| eerst an die boesheit vinc. | ||
| In allen tijden spade ende vroe | ||
| wasic een hovesch kint noch doe. | ||
| 2075 | Doe men mi spaende van der mammen161 | |
| ghinc ic spelen metten lammen | ||
| dor te hoerne dat ghebleet, | ||
| so dat ic een verbeet. | ||
| Ten eersten lapedic dat bloet. | ||
| 2080 | Het smaecte so wel, het was so goet | |
| 205ra | dat ic dat vleesch mede ontgan162. | |
| Daer leerdic leckernie an163 | ||
| so vele dat ic ghinc ten gheeten164 | ||
| int wout daer icse hoerde bleeten. | ||
| 2085 | Daer verbeet ic hoekine twee165. | |
| So dedic des derdes tages mee | ||
| ende ic wart bouder ende coene | ||
| ende verbeet haenden ende hoene | ||
| ende gansen daer icse vant. | ||
| 2090 | Doe mi bloedich wart mijn tant, | |
| was ic so fel ende so wreet | ||
| dat ic zuver up verbeet166 | ||
| al dat ic vant ende wat mi dochte | ||
| dat mi bequam ende dat ic vermochte. | ||
| 2095 | Daer na quam ic ende Ysingrine167 | |
| te wintre in eenen couden rijme168 | ||
| bi Besele onder eenen boem. | ||
| Hij rekende dat hi ware mijn oem | ||
| ende began eene sibbe tellen. | ||
| 2100 | Al daer worden wi ghesellen. | |
| Dat mach mi te rechte rauwen. | ||
| Daer gheloofden wi bi trauwen | ||
| recht gheselscap manlic andren. | ||
| Doe begonsten wi te gader wandelen. | ||
| 2105 | Hi stal tgroete ende ic dat cleene. | |
| Dat wi bejaechden wart ghemeene. | ||
| Ende als wi deelen souden doe, | ||
| ic was in hueghen ende vroe, | ||
| mochtic mijn deel hebben half. | ||
| 2110 | Alse Ysingrijn bejaghede een calf, | |
| of einen weder of eenen ram218, | ||
| so grongierdi ende maecte hem gram | ||
| ende toechde mi een ghelaet | ||
| datso zuer was ende so quaet | ||
| 2115 | dat hi mi daer met van hem verdreef | |
| ende hem mijn deel al gader bleef. | ||
| Nochtan hachtic niet van dien. | ||
| So menich waerven hebbic versien, | ||
| alse wi een groete proye lagheden, | ||
| 2120 | die ic ende mijn oem bejagheden, | |
| eenen osse of eenen bake, | ||
| doe ghinc hi sitten met ghemake | ||
| 205rb | met sinen wive vrauwe Harsenden | |
| ende met sinen vii kindren. | ||
| 2125 | Sone mochtic cume deene hebben | |
| van den alre mintsten rebben169 | ||
| die sine kindre hadden ghecnaghet. | ||
| Dus nauwe hebbic mi bejaghet. | ||
| Nochtan dat was mi lettel noot. | ||
| 2130 | Newaer dat mijn zin so groot | |
| die lieve drouch te minen oem, | ||
| die mijns nemet crancken goem, | ||
| ic hadde ghewonnen wel tetene. | ||
| Coninc, dit doe ic hu te wetene: | ||
| 2135 | Ic hebbe noch selver ende gout | |
| dat al es in mier ghewout | ||
| so vele dat cume een waghen | ||
| te vii waerven soude ghedraghen.” | ||
| Alse die coninc dit verhoerde, | ||
| 2140 | gaf hi Reynaert felle andwoerde: | |
| “Reynaert, wanen quam hu die scat?” | ||
| Reynaert andwoerde: “Ic segghu dat. | ||
| Wijldijt weten also ict weet, | ||
| No dor lief no dor leet | ||
| 2145 | sone salt danne bliven verholen: | |
| Coninc, dien scat was bestolen. | ||
| Ne waer hi oec ghestolen niet, | ||
| daer ware die moert bi ghesciet | ||
| an hu lijf in rechter trauwen, | ||
| 2150 | dat alle huwen vrienden mochte rauwen.” | |
| Die coninghinne wart vervaert | ||
| ende sprac: “Owy, lieve Reynaert, | ||
| Owy, Reynaert, o wy, o wy! | ||
| Owy, Reynaert, wat sechdi? | ||
| 2155 | Ic mane hu bi der selver vaert | |
| dat ghi ons secht, Reynaert, | ||
| die hu ziele varen sal, | ||
| dat ghi ons secht de waerheit al | ||
| openbare ende brinct voort | ||
| 2160 | of ghi weet van eenegher moort | |
| of eenen mordeliken raet | ||
| die jeghen minen heere gaet. | ||
| Dat laet hier openbare horen!” | ||
| Nu hoert hoe Reynaert sal verdoren | ||
| 205va | 2165 | den coninc entie coninghinne, |
| ende hi bewerven sal met zinne170 | ||
| des coninx vrienscap ende sine hulde171 | ||
| ende hi buten haerre sculde | ||
| Brune ende Ysingrijn beede | ||
| 2170 | up hief in groter onghereede172 | |
| ende in veeten ende in ongheval173 | ||
| jeghen den coninc bringhen sal. | ||
| Die heeren, die nu waren so fier | ||
| datsi Reynaerde waenden bier | ||
| 2175 | te sinen lachtre hebben ghebrauwen, | |
| ic wane wel in rechter trauwen | ||
| dat hi sal weder mede blanden174 | ||
| dien si sullen drincken met scanden. | ||
| In eenen ghelate met drouven zinne | ||
| 2180 | sprac Reynaert: “Edele coninghinne, | |
| al haddi mi nu niet ghemaent, | ||
| ic bem een die sterven waent. | ||
| In laet niet ligghen up mijn ziele, | ||
| ende waert so dat mi geviele, | ||
| 2185 | mi stonder omme in de helle te sine, | |
| daer die torment es entie pine. | ||
| Indien dat die coninc milde | ||
| een ghestille maken wilde, | ||
| ic soude segghen met ghenaden | ||
| 2190 | hoe jammerlike hi was verraden | |
| te mordene van zinen lieden. | ||
| Nochtan, diet alre meest berieden | ||
| sijn som van minen liefsten maghen | ||
| die ic noede soude bedraghen | ||
| 2195 | ne daet die sorghe van der hellen175, | |
| daermen seit dat si in quellen | ||
| die hier sterven ende moort | ||
| weten, sine bringhense voort.” | ||
| Dien coninc wart die herte zwaer | ||
| 2200 | ende sprac: “Reynaerd, sechstu mi waer?” | |
| “Waer?”, sprac Reynaert, “vraechdi mi des? | ||
| Jane weet ghi wel hoet met mi es. | ||
| Ne bewaent niet, edel coninc: | ||
| al bem ic een aermijnc, | ||
| 2205 | hoe mochtic sulke moert ghetemen? | |
| Waendi dac ic wille nemen | ||
| 205vb | eene loghene up mine langhe vaert? | |
| Entrauwen, neen ic”, sprac Reynaert. | ||
| ¶ | Bi der coninghinnen rade, | |
| 2210 | die zeere ontsach des sconinx scade, | |
| gheboet die coninc openbare | ||
| dat daer niemen so coene en ware | ||
| dat hij een wordekijn yet sprake | ||
| tote dien dat Reynaert met ghemake | ||
| 2215 | hadde vulseit al sinen wille. | |
| Doe zweghen si alle gader stille. | ||
| Die coninc hiet Reynaerde spreken. | ||
| Reynaert was van fellen trekken. | ||
| Hem dochte scone zijn gheval. | ||
| 2220 | Hi sprac: “Nu swighet over al! | |
| Na dien dat es den coninc lief, | ||
| ic sal iu lesen sonder brief | ||
| die verraderen openbare, | ||
| so dat ic niemen en spare | ||
| 2225 | dien ic te wroughene sculdich bem. | |
| Dies lachter hevet, scaems hem.” | ||
| Nu verneemt alle gader | ||
| hoe Reynaert sinen erdschen vader | ||
| met verradenessen sal bedraghen176 | ||
| 2230 | ende eenen van sinen liefsten maghen. | |
| Dat was Grimberte den das | ||
| die hem hout van herten was. | ||
| Dat dede Reynaert omme dat | ||
| dat hi wilde datmen te bat | ||
| 2235 | sinen woerden gheloeven soude | |
| van sinen vianden of hi hem woude | ||
| die verranesse tyen an. | ||
| Nu hoert hoe dies began. | ||
| Reynaert sprac: “Wilen teer stonden | ||
| 2240 | hadde mine heere mijn vader vonden | |
| des coninx Hermerikes scat177 | ||
| in eene verholnen stat. | ||
| Doe mijn vader hadde vonden178 | ||
| den scat, wart hji in corten stonden | ||
| 2245 | so overdadich ende so fier | |
| dat hi veronweerde alle dier179 | ||
| die sine ghenote te voren waren. | ||
| Hi dede Tyberte den kater varen | ||
| 206ra | in Arttinen, dat wilde lant, | |
| 2250 | al daer hi Brunen den beere vant. | |
| Hi ontboet Brune grote gods houde | ||
| ende hi in Vlaendren commen soude | ||
| of hi coninc wilde wesen180. | ||
| Bruun wart vro van desen, | ||
| 2255 | hi hadt meneghen dach begaert. | |
| Daer maecte hi hem te Vlaendren waert | ||
| ende quam in Waes, int soete lant181, | ||
| daer hi minen vater vant. | ||
| Mijn vader ontboet Grimbeerte den wysen182 | ||
| 2260 | ende Ysingrijn den grijsen | |
| – Tybeert der kater was die vijfste –, | ||
| ende quamen teenen dorpe, hiet Hijfte. | ||
| Tusschen Hijfte ende Ghend | ||
| hilden si haer paerlement | ||
| 2265 | in eere belokenre nacht183. | |
| Daer quamen si bi sduvels cracht | ||
| ende bi sduvels ghewelt. | ||
| ende zwoeren daer an twoeste velt | ||
| alle vive des conincx doot. | ||
| 2270 | Nu hoert wonder alle groot184, | |
| watsi noch over een draghen. | ||
| Wilde yement van sconincx maghen | ||
| dat weder seggen, mijn vader soude185 | ||
| met sinen selvere, met zinen goude | ||
| 2275 | so den ghenen steken achtre186 | |
| dat sijs souden hebben lachtre. | ||
| Dit weetic ende segghe hu hoe. | ||
| Ens morghins arde vroe | ||
| gheviel dat mijn neve die das | ||
| 2280 | van wine een lettel droncken was | |
| ende lyet in verholnen rade minen187 | ||
| wive, miere vrauwen Hermelinen | ||
| ende al van pointe te pointe seide | ||
| daer si liepen an die heyde. | ||
| 2285 | Mijn wijf es eene vreemde vrauwe | |
| ende gaf Grimberte hare trauwe | ||
| dat verholen bliven soude. | ||
| Ten eersten datso quam ten woude | ||
| daer ic was ende so mi vant, | ||
| 2290 | so telde zoet mi te hant, | |
| ne waer het was al stillekine. | ||
| 206rb | Oec seide zoet bi sulken lijcteekine188 | |
| dat ict kende so waer, | ||
| dat mi alle min haer | ||
| 2295 | up waert stonden van groten vare. | |
| Mine herte wart mi openbare | ||
| also caut alse een hijs. | ||
| Dies zijt seker ende wijs189. | ||
| Die pude wijlen waren vry | ||
| 2300 | ende oec so beclaechden hem zij | |
| datsi waren sonder betwanc, | ||
| ende si maecten een ghemanc190 | ||
| ende so groet ghecray up gode | ||
| dat hi hem gave bi sinen ghebode | ||
| 2305 | eenen coninc diese dwonghe. | |
| Dies baden die houde entie jonghe | ||
| met groten ghecraye, met groten ghelude. | ||
| God ghehoerde die pude | ||
| teenen tijde van den jare | ||
| 2310 | ende sende hem den coninc hodevare. | |
| Diese verbeet ende verslanc191 | ||
| in allen landen daer hise vant | ||
| beede in water ende in velt. | ||
| Daer hise vant in sine ghewelt, | ||
| 2315 | hi dede hem emmer onghenade. | |
| Doe claechden si. Het was te spade. | ||
| Het was te spade, ic secht hu twy. | ||
| Sij die voren waren vry | ||
| sullen sonder wederkeer | ||
| 2320 | sijn eyghin bliven emmermeer | |
| ende leven eewelike in vare | ||
| van den coninc hodevare. | ||
| Ghi heeren, aerme ende rike, | ||
| ic vruchte oec dies ghelike | ||
| 2325 | dat nu van hu soude ghevallen. | |
| Doe droughic zorghe voer ons allen. | ||
| Dus hebbic ghezorghet voer hu. | ||
| Dies dancti mi lettel nu. | ||
| Ic kenne Brunen valsch ende quaet | ||
| 2330 | ende vul van alre overdaet. | |
| Ic peinsde, worde hi onse heere, | ||
| – dat ontvruchtic aarde zeere – | ||
| 206va | dat wi alle waren verloren. | |
| Ic kenne den coninc so wel geboren192 | ||
| 2335 | ende soete ende goedertiere193 | |
| ende ghenadich allen dieren. | ||
| Het dochte mi bi allen dinghen | ||
| eene quade manghelinghe194 | ||
| die ons ne mochte comen | ||
| 2340 | noch theeren noch te vromen. | |
| Hier omme peinsdic ende poghede. | ||
| Mine herte grote zorghe ghedoghede | ||
| hoe so erghe eene zake | ||
| datso ghescort worde ende brake | ||
| 2345 | mijns vaders bose raet, | |
| die eenen dorper, eenen vraet, | ||
| coninc ende heere maken waende. | ||
| Emmer badic gode ende maende | ||
| dat hi den coninc, minen heere, | ||
| 2350 | behilde sine warelt eere. | |
| Bedi ic kenne wel dat: | ||
| Behilde mijn vader sinen scat, | ||
| si souden wel des raets ghetelen195 | ||
| onder hem ende sinen ghespelen, | ||
| 2355 | dat die coninc worde verstoten. | |
| In diepen ghepeinse ende in groten | ||
| was ic dicken, hoe ic dat | ||
| soude vinden waer die scat | ||
| lach die mijn vader hadde vonden. | ||
| 2360 | Ic wachte nauwe tallen stonden | |
| minen vader ende leide laghen, | ||
| in meneghen bosch, in meneghe haghen, | ||
| beede in velde ende in woude. | ||
| Waer mijn vader, die lusteghe houde, | ||
| 2365 | henen trac ende henen liep, | |
| was het droghe, was het diep, | ||
| waest bi nachte, waest bi daghe, | ||
| ic was emmer in die laghe. | ||
| Waest bi daghe, waest bi nachte, | ||
| 2370 | ic was emmer in die wachte. | |
| Up eene stont gheviel daer nare | ||
| dat ic mi decte met groten vare | ||
| ende lach ghestrect neven dheerde | ||
| ende van den scatte die ic begeerde | ||
| 206vb | 2375 | gherne jewer hadde vernomen. |
| Doe saghic minen vader comen | ||
| hute eenen hole gheloepen. | ||
| Doe began ic ten scatte hopen | ||
| bi den barate als ic hem sach | ||
| 2380 | driven, als ic hu segghen mach, | |
| recht als ict vernam. | ||
| Als hi uten hole quam, | ||
| al omme siende, mercte hi196 | ||
| of hem yemene ware bi. | ||
| 2385 | Ende als hi niemene en sach, | |
| doe queddi den sconen dach197 | ||
| ende stoppede dat hol met sande198 | ||
| ende maectet ghelijc den andren lande. | ||
| Dat ic dit sach ne wiste hi niet. | ||
| 2390 | Doe saghic eer hi danen schiet | |
| dat hi den steert liet mede gaen199 | ||
| daer sine voete hadden ghestaen200 | ||
| ende decte sijn spore metter mouden. | ||
| Daer leerdic an den vroeden houden | ||
| 2395 | een lettel meesterlike liste | |
| die ic tevoren niet ne wiste. | ||
| Aldus voer mijn vader danen | ||
| ten dorpe waert daer die hanen | ||
| ende die vette hinnen waren. | ||
| 2400 | Teerst dat ic mi durste baren, | |
| spranc ic up ende liep ten hole. | ||
| In wilde niet langher zijn in dole201 | ||
| ende ic gheraecte doe te hant. | ||
| Sciere scraefdic up dat zant | ||
| 2405 | met minen voeten ende croep in. | |
| Al daer vandic groet ghewin. | ||
| Daer vandic selver ende goud. | ||
| Hier nes niemen nu so houd | ||
| dies nye so vele te gader sach. | ||
| 2410 | Doe ne spaerdic nacht no dach, | |
| ic en ghinc trecken ende draghen | ||
| sonder karre ende waghen, | ||
| over dach ende over nacht, | ||
| met algader miere cracht. | ||
| 2415 | Mi halp mijn wijf, vrouwe Hermeline. | |
| Des dogheden wi grote pine | ||
| 207ra | eer wi den overgroeten scat | |
| brochten in een ander gat, | ||
| dar hi bet lach tonsen ghelaghe. | ||
| 2420 | Wij droughene onder einen haghe | |
| in een hol verholenlike. | ||
| Doe was ic van scatte riche. | ||
| Nu hoert watsi hier binnen daden | ||
| die den coninc hadden verraden. | ||
| 2425 | Brune die beere sendde huut | |
| verholenlike zijn saluut | ||
| achter lande ende omboet | ||
| alden ghenen rijcheit groet | ||
| die dienen wilden omme tsout. | ||
| 2430 | Hi beloofte hem selver ende gout | |
| te ghevene met milder hant. | ||
| Mijn vader liep in al dat lant | ||
| ende drouch des heren Brunen brieve. | ||
| Hoe lettel wiste hi dat de dieve | ||
| 2435 | te sinen scatte waren gheraect, | |
| dies hem so quite hadden ghemaect! | ||
| En ware die scat niet ontgonnen202, | ||
| hi hadder met die stat van Lonnen | ||
| al te gader moghen coepen. | ||
| 2440 | Dus wan hi an zijn omme loepen. | |
| Doe mijn vader al omme ende omme | ||
| tusschen dier Elve entier Zomme | ||
| hadde gheloepen al dat lant | ||
| ende hi meneghen coenen seriant | ||
| 2445 | hadde ghewonnen met sinen goude | |
| die hem te hulpen commen soude, | ||
| Alse die zomer quame int lant | ||
| keerde mijn vader daer hi vant | ||
| Brune entie ghesellen zine. | ||
| 2450 | Doe teldi die groete pine | |
| ende die menichfoudeghe zorghe | ||
| die hi voer de hoghe borghe | ||
| int lant van Sassen hadde leden203. | ||
| daer die jagheren hadden gheleden | ||
| 2455 | alle daghe met haren honden, | |
| die hem vervaerden te meneghen stonden. | ||
| Dit telde hi te spele al gader. | ||
| Daer na so toghede mijn vader | ||
| 207rb | brieve die Brunen wel bequamen, | |
| 2460 | daer xiic al bi namen | |
| sheere Ysingrijns maghe in stonden | ||
| met scerpen claeuwen, met diepen monden, | ||
| sonder die catren ende die baren, | ||
| die alle in Bruuns souden waren, | ||
| 2465 | ende die vosse metten dassen | |
| van Doringhen ende van Sassen. | ||
| Dese hadden alle ghezworen, | ||
| indien datmen hem te voren | ||
| van XX daghen ghave haer sout, | ||
| 2470 | sie souden Brunen met ghewout204 | |
| seker wesen tsinen ghebode. | ||
| Dit benam ic al, danct gode! | ||
| Doe mijn vader hadde ghedaen | ||
| sine bodscap, hi soude gaen | ||
| 2475 | ende scauwen zinen scat. | |
| Ende als hi quam ter selver stat | ||
| daer hine ghelaten hadde te voren, | ||
| was die scat al verloren | ||
| ende sijn hol was up te broken. | ||
| 2480 | Wat holpe vele hier af ghesproken? | |
| Doe mijn vader dat vernam, | ||
| wart hi zeerich ende gram, | ||
| dat hi van torne hem selven hinc. | ||
| Dus bleef achter Brunen dinc | ||
| 2485 | bi miere behendichede al205. | |
| Nu meerct hier mijn ongheval: | ||
| Heere Ysingrine ende Brune de vraet | ||
| hebben nu den nauwen raet | ||
| metten coninc openbare | ||
| 2490 | ende arem man Reynaerd es die blare.” | |
| Die coninc entie coninghinne, | ||
| die beede hopeden ten ghewinne. | ||
| Si leedden Reynaerde buten te rade | ||
| ende baden hem dat hi wel dade | ||
| 2495 | ende hi hem wijsde sinen scat. | |
| Ende alse Reynaerd horde dat, | ||
| sprac hi: “Soudic hu wijsen mijn goet, | ||
| heere coninc, die mi hanghen doet, | ||
| so waer ic huut minen zinne!” | ||
| 2500 | “Neen, Reynaert”, sprac die coninghinne, | |
| 207va | “mine heere sal hu laten leven | |
| ende sal hu vriendelike vergheven | ||
| alle gader sinen evelen moet, | ||
| ende ghi sult voert meer sijn vroet | ||
| 2505 | ende goet ende ghetrauwe.” | |
| Reynaerd sprac: “Dit doe ic, vrauwe, | ||
| in dien dat mi de coninc nu | ||
| vaste ghelove hier voer hu | ||
| dat hi mi gheve sine hulde | ||
| 2510 | ende hi al mine sculde206 | |
| wille vergheven, en omme dat | ||
| so willic hem wijzen den scat, | ||
| den coninc, aldaer hi leget.” | ||
| Die coninc sprac: “Ic ware ontweghet, | ||
| 2515 | wildic Reynaerde vele gheloven. | |
| Hem es dat stelen ende dat roven | ||
| ende dat lieghen gheboren int been.” | ||
| Die coninghinne sprac: “Heere, nee! | ||
| Ghi moghet Reynaerde gheloven wel. | ||
| 2520 | Al was hi hier te voren fel, | |
| hi nes nu niet dat hi was. | ||
| Ghi hebt ghehoert hoe hi den das | ||
| ende sinen vader hevet bedreghen207 | ||
| met morde, die hi wel beteghen208 | ||
| 2525 | mochte hebben andren dieren, | |
| wildi meer zijn argertieren209 | ||
| ofte fel ofte onghetrauwe.” | ||
| Doe sprac die coninc: “Gentel vrauwe210, | ||
| al waendic dat mi soude scaden, | ||
| 2530 | eist dat ghijt mi dorret raden, | |
| so willict laten up hu ghenent211 | ||
| dese vorworde en dit covent | ||
| up Reynaerts trauwe staen. | ||
| Ne waer ic segghe hem sonder waen: | ||
| 2535 | Doet hi meer eerchede, | |
| alle die hem ten tienden lede | ||
| sijn belanc sullent becoepen.” | ||
| Reynaert sach den coninc beloepen212 | ||
| ende wart blide in sinen moet | ||
| 2540 | ende sprac: “Heere, ic ware onvroet, | |
| ne gheloofdic hu niet also.” | ||
| Doe nam die coninc een stro | ||
| 207vb | ende vergaf Reynaerde al gader | |
| die wanconst van sinen vader | ||
| 2545 | ende zijns selves mesdaet toe. | |
| Al was Reynaert blide doe, | ||
| dat en dinct mi gheen wonder wesen. | ||
| Iane was hi van der doot ghenesen? | ||
| Doe Reynaert quite was ghelaten, | ||
| 2550 | was hi blide utermaten | |
| ende sprac: “Coninc, edel heere, | ||
| god moege hu loenen al die eere | ||
| die ghi mi doet ende mijn vrauwe. | ||
| Ic secht hu wel bi miere trauwe | ||
| 2555 | dat ghi mi vele eeren doet, | |
| so groet eere ende so groet goet | ||
| dat niemen nes onder die zonne | ||
| dien ic also wal jonne | ||
| mijns scats ende miere trauwen | ||
| 2560 | als ich hu doe ende miere vrauwen.” | |
| Reynaert nam een stro voer hem | ||
| ende sprac: “Heere coninc, nem! | ||
| Hier gheve ic di up den scat | ||
| die wijlen Ermelinc besat.” | ||
| 2565 | Die coninc ontfinc dat stroe | |
| ende dancte Reynaerde zoe | ||
| als quansijs: “dese maect mi heere.” | ||
| Reynaerts herte louch so sere | ||
| dat ment wel na an hem vernam, | ||
| 2570 | doe die coninc so gheorsam | |
| algader was te sinen wille. | ||
| Reynaert sprac: “Heere, zwighet stille, | ||
| merket waer mine redene gaet. | ||
| Int oest hende van Vlaendren staet | ||
| 2575 | een bosch ende heet Hulsterloe. | |
| Coninc, ghi moget wesen vroe, | ||
| mochti onthouden dit: | ||
| een borne heet Kriekepit, | ||
| gaet zuut west niet verre danen. | ||
| 2580 | Heere coninc, ghine dorst niet wanen | |
| dat ic hu de waerheit yet messe213. | ||
| Dats een de meeste wildernesse | ||
| diemen hevet in eenich rike. | ||
| Ic segghe hu oec ghewaerlike | ||
| 208ra | 2585 | dat somwijlen es een half jaer |
| dat toten borne commet daer | ||
| no weder man no wijf | ||
| no creature die heveet lijf, | ||
| sonder die hule enti scuvuut | ||
| 2590 | die daer nestelen in dat cruut, | |
| of eenich ander voghelijn | ||
| dat dar waert gherne wilde zijn | ||
| ende daer hi auontuere lijdet214. | ||
| Ende daer in leghet mijn scat ghehidet215. | ||
| 2595 | Verstaet wel ditte, ditte es hu nutte: | |
| die stede heetet Kriekeputte. | ||
| Ghi sult daer gaen ende mijn vrauwe. | ||
| Ne wetet oec niemene so ghetrauwe216 | ||
| die ghi sult laten wesen hu bode. | ||
| 2600 | Verstaet me wel, coninc, dor gode, | |
| maar gaet daer selve ende alse ghi | ||
| den selve putte commet bi, | ||
| ghi sult vinden jonghe baerken. | ||
| Heere coninc, dit suldi maerken: | ||
| 2605 | Die alre naest den putte state, | |
| coninc, toe dier baerken gaet. | ||
| Dar leghet die scat onder begraven. | ||
| Daer suldi delven ende scraven | ||
| een lettel mos in deene zijde. | ||
| 2610 | Daer suldi vinden menich ghesmide | |
| van goude rijkelic ende scone. | ||
| Daer suldi vinden die crone | ||
| die Ermelijnc die coninc drough | ||
| ende ander chierheit ghenouch217. | ||
| 2615 | edele steene, guldin waerc, | |
| men cocht niet omme dusent maerc. | ||
| Ay, coninc, als ghi hebt dat goet, | ||
| hoe dicken suldi peinsen in huwen moet: | ||
| Ay, Reynaert, ghetrauwe vos, | ||
| 2620 | die hier grouves in dit mos218 | |
| desen scat bi dijnre lust, | ||
| god gheve di goet waer du best!” | ||
| Doe andwoerde die coninc saen: | ||
| “Reynaert, sal ic die vaert bestaan, | ||
| 2625 | ghi moet zijn mede in die vaert, | |
| ende ghi moet ons, Reynaert, | ||
| 208rb | helpen den scat ontdelven. | |
| Ic ne wane bi mi selven219 | ||
| al daer nemmermeer gheraken. | ||
| 2630 | Ic hebbe ghehoort nomen Aken | |
| ende Parijs. Eist daer yet na? | ||
| Ende also als ic versta, | ||
| so smeekedi, Reynaert, ende roomt. | ||
| Kriekeputte, dat ghi hier noomt, | ||
| 2635 | wanic, es een gheveinsde name.” | |
| Dit was Reynaert ombequame220 | ||
| ende verbalch hem en seide: “Ja, ja221, | ||
| coninc, ghi zijter also na222 | ||
| alse van Colne tote meye. | ||
| 2640 | Waendi dat ic u die Leye | |
| wille wijsen in die flume Jordane? | ||
| Ic sal u wel toeghen, dat ic wane, | ||
| orconde ghenouch al openbare.” | ||
| Lude riep hi: “Cuwaert, comt hare, | ||
| 2645 | comet voer den coninc, Cuwaert!” | |
| Die diere saghen dese vaert. | ||
| Hem allen wonderde wat daer ware. | ||
| Cuwaert, die ghinc met vare, | ||
| hem wonderde wat die coninc woude. | ||
| 2650 | Reynaert sprac: “Cuwaert, hebdi coude? | |
| Ghi bevet. Zijt blide al sonder vaer | ||
| ende secht minen heere, den coninc, waer. | ||
| Dies maent hi hu bi der trauwen | ||
| die ghi zijt sculdich miere vrauwen | ||
| 2655 | ende die ic den coninc sculdich bem223.” | |
| Doe sprac Reynaert: “So secht hem: | ||
| Weetstu waer Kriekeputte steet?” | ||
| Cuwaert sprac: “Of ict weet? | ||
| Ja ic, hoe sout wesen soe? | ||
| 2660 | Ne staet hi niet bi Hulsterloe224 | |
| up dien moer in die wostine? | ||
| Ic hebber ghedoghet groete pine | ||
| ende meneghen hongher ende menigh coude | ||
| ende aermoede so menichfoude | ||
| 2665 | up Kriekenputte someneghen dach | |
| dat ics vergheten niet ne mach. | ||
| Hoe mochte ic vergheten dies | ||
| dat al daer Reynout de ries225 | ||
| 208va | die valsche penninghe slouch | |
| 2670 | daer hi hem mede bedrouch226 | |
| entie ghesellen sine. | ||
| Dat was te voren eer ic met Rijne | ||
| mijn ghezelschap makede vast, | ||
| die mi ghequijtte meneghen past.” | ||
| 2675 | “O wy, sprac Reynaert, soete Rijn, | |
| lieve gheselle, scone hondekijn, | ||
| vergave God, waerdi nu hier! | ||
| Ghi sout toeghen vor desen dier | ||
| met sconen worden, waers te doene, | ||
| 2680 | dat ic noint wart so coene | |
| dat ic eeneghe saken dede | ||
| daer ic den coninc mochte mede | ||
| te mi waert belghen doen met rechte. | ||
| Gaet weder onder ghene knechte”, | ||
| 2685 | sprac Reynaert, “haestelic, Cuwaert! | |
| Mijn heere de coninc ne heeft thuwaert | ||
| gheene sake te sprekene meer.” | ||
| Cuwaert dede eenen wederkeer | ||
| ende ghinc van sconinx rade daer. | ||
| 2690 | Reynaert sprac: “Coninc, eist waer | |
| dat ic seide?” “Reynaert, jaet. | ||
| Verghevet mi, ic dede quaet | ||
| dat ic hu mestroude yet. | ||
| Reynaert, goede vrient, nu siet | ||
| 2695 | den raet dat ghi met ons gaet | |
| ten putte al daer die berke staet227 | ||
| daer die scat leghet begraven onder.” | ||
| Reynaert sprac: “ghi secht wonder. | ||
| Waendi, in waers arde vro, | ||
| 2700 | coninc, oft mi stonde also228 | |
| dat ic met hu wandelen mochte | ||
| also als ons beeden dochte | ||
| ende ghi, heere, waert al sonder zonde? | ||
| Neent, het es also ic hu orconde229 | ||
| 2705 | ende ict hu segge, al eist scame: | |
| Doe Ysingrin in sduvels name | ||
| in de ordine ghinc hier te voren230 | ||
| ende hi te moonke was bescoren, | ||
| doe ne conste hem de provende niet ghenoughen231 | ||
| 2710 | daer VI moonke hem bi bedroughen, | |
| 208vb | hi claghede van honghere ende carmede232 | |
| so zeere dats mi ontfaermede. | ||
| Doe hi carmede ende wart traech233, | ||
| doe haddics rauwe als een zijn maech | ||
| 2715 | en gaf hem raet dat hi ontran. | |
| Daer omme bem ic in spaeus ban234. | ||
| Maerghin, als die zonne up gaet, | ||
| willic te Roeme om aflaet. | ||
| Van Roeme willic over zee. | ||
| 2720 | Danen ne keeric nemmermee | |
| eer ic so vele hebbe ghedaen, | ||
| coninc, dat ic met u mach gaen | ||
| thuwer eeren ende thuwer vrome, | ||
| of ic te lande weder come. | ||
| 2725 | Het ware een onscone dinc, | |
| souddi, heere coninc, | ||
| maken huwe wandelinghe | ||
| met eenen verwatenen ballinghe235 | ||
| als ic nu bem, god betere mi!” | ||
| 2730 | Die coninc sprac: “Reynaert, zidi | |
| yet langhe verbannen?” Doe sprac Reynaert: | ||
| “Ja ic, hets III jaer dat ic wart | ||
| voer den deken Hermanne | ||
| in vullen zeinde gedaen te bannen.” | ||
| 2735 | Die coninc sprac: “Reynaert, na dat ghi zijt | |
| te bannen, men souts mi doen verwijt, | ||
| Reynaert, lietic hu met mi wandelen. | ||
| Ic sal Cuwaerde ofte eenen andren | ||
| toten scatte doen gaen met mi. | ||
| 2740 | Ende ic rade hu, Reynaert, dat ghi | |
| niet ne laet, ghine vaert, | ||
| dat ghi hu van den banne claert.” | ||
| “Sone doe ic”, sprac Reynaert. | ||
| “Ic ga morghin te Rome waert, | ||
| 2745 | gaet na den wille mijn.” | |
| Die coninc sprac: “Ghi dinct mi zijn | ||
| bevaen in arde goeden dinghen. | ||
| God jonne hu dat ghijt moet vulbringhen, | ||
| Reynaert, alse hu ende mi | ||
| 2750 | ende ons allen nutte zi.” | |
| Doe dese tale was ghedaen, | ||
| doe ghinc Nobel die coninc staen | ||
| 209ra | up eene hoghe stage van steene236 | |
| daer hi up plach te stane alleene | ||
| 2755 | als hi sat in zijn hof te dinghe. | |
| Die dieren saten teenen ringhe | ||
| al omme ende omme in dat gras | ||
| na dien dat elc gheboren was. | ||
| Reynaerd stont bi de coninghinne. | ||
| 2760 | “Bidt voer mi, edele vrauwe, | |
| dat ic hu met lieve weder scauwe.” | ||
| Soe sprac: “Die heere, daert al an staet, | ||
| doe hu van zonden vul aflaet.” | ||
| Die coninc entie coninghinne | ||
| 2765 | ghinghen met eenen bliden zinne | |
| voor haer diere, aerme ende rike. | ||
| Die koninc, die sprac vriendelike: | ||
| “Reynaert es hier commen te hove | ||
| ende wille, dies ic gode love, | ||
| 2770 | hem betren met al zinen zinnen. | |
| Ende mijn vrauwe de coninghinne | ||
| hevet so vele ghebeden voer hem | ||
| dat ic zijn vrient worden bem | ||
| ende hi versoent es jeghen mi, | ||
| 2775 | ende ic hem hebbe ghegheven vry | |
| beede lijf ende lede. | ||
| Reynaerde ghebiedic vullen vrede, | ||
| anderwaerf ghebiedic hem vrede237 | ||
| ende derde waerven mede, | ||
| 2780 | ende gebiede hu allen bi huwen live | |
| dat ghi Reynaerde ende zinen wive | ||
| ende zinen kindren eere doet, | ||
| waer si commen in hu gemoet | ||
| sijt bi nachte zijt bi daghe. | ||
| 2785 | In wille meer gheene claghe | |
| van Reynaerts dinghen horen. | ||
| Al was hi rouckeloes hier voren, | ||
| hi wille hem betren, ic segghe hu hoe: | ||
| Reynaert wille maerghin vroe | ||
| 2790 | palster ende scerpe ontfaen | |
| ende wille te Roeme gaen, | ||
| ende van Rome danen wille hi over zee | ||
| ende dan commen nemmermee | ||
| eer hi heeft vul aflaet | ||
| 209rb | 2795 | van alre zondeliker daet.” |
| Dese tale hevet Tiecelin vernomen238 | ||
| ende vloech danen dat hi es comen | ||
| ende hi vant die III gesellen. | ||
| Nu hoert wat hi hem sal tellen. | ||
| 2800 | Hi sprac: “Keytive, was doedi hier? | |
| Reynaert es meester bottelgier239 | ||
| int hof ende moghende utermaten. | ||
| Die coninc heeftene quite ghelaten | ||
| van alle sinen mesdaden | ||
| 2805 | ende ghi zijt alle III verraden!” | |
| ¶ | Isingrijn began andwoerden | |
| te Tieceline met corten woerden: | ||
| “Ic wane ghi lieghet, heere raven.” | ||
| Mettien woerde began hi scaven240 | ||
| 2810 | ende Brune, die volchde mede. | |
| Si ghinghen recken hare leden | ||
| loepende des coninx waert. | ||
| Tybeert bleef zeere vervaert | ||
| ende hi bleef sittende up die galghe. | ||
| 2815 | Hi was van sinen ruwen balghe241 | |
| in zorghen so groet utermaten | ||
| dat hi gherne wilde laten | ||
| sine oeghe varen over niet242 | ||
| die hi in spapen scuere liet | ||
| 2820 | in dien dat hi verzoent ware. | |
| Hine wiste wat doen van vare | ||
| dan hi ghinc sitten up die micke | ||
| Hi claechde vele ende arde dicke | ||
| dat hi Reynaerde ye bekinde. | ||
| 2825 | Isingrijn quam met groeten gheninde | |
| ghedrongen voer de coninghinne | ||
| ende sprac met eenen fellen zinne | ||
| te Reynaert waert so verre | ||
| dat die coninc wart al erre | ||
| 2830 | ende hiet Ysingrine vaen | |
| ende Brune. Alsoe saen | ||
| worden si ghevanghen ende ghebonden. | ||
| Ghine saghet nye verwoedde honden | ||
| doen meer lachters dan men hem dede | ||
| 2835 | Ysingrine ende Brunen mede. | |
| Men vuorese als leede gaste. | ||
| 209va | Men bantse beede daer so vaste | |
| datsi binnen eere nacht | ||
| met gheenrande cracht243 | ||
| 2840 | een let niet en mochten roeren. | |
| Nu hoert hoe hise voert sal voeren | ||
| Reynaert, die hem was te wreet. | ||
| Hi dede datmen Brunen sneet | ||
| van sinen rugghe een velspot af244 | ||
| 2845 | datmen hem teere scerpen gaf, | |
| voets lanc ende voets breet. | ||
| Nu ware Reynaert al ghereet, | ||
| Haddi IIII verssche scoen. | ||
| Nu hoert wat hi sal doen, | ||
| 2850 | hoe hi sal IIII scoen ghewinnen. | |
| Hi ruunde toter koninghinnen: | ||
| “Vrauwe, ic bem hu peelgrijn. | ||
| Hier es mijn oem Ysingrijn. | ||
| Hi hevet IIII vaste scoen, | ||
| 2855 | helpt mi dat icse an mach doen | |
| Ic neme hu ziele in mine plecht245, | ||
| het is peelgrins recht | ||
| dat hi gedincket in sine ghebeden | ||
| al tgoet datmen hem noyt dede. | ||
| 2860 | Ghi moghet hu ziele an mi scoyen. | |
| Doet Haersenden miere moyen | ||
| gheven twee van haren schoen. | ||
| Dit moghedi wel met eeren doen: | ||
| so blivet thuus in haer ghemac.” | ||
| 2865 | Gherne die coninghinne sprac: | |
| “Reynaert, ghine mochtes niet onbaren246, | ||
| ghine hebt scoen, ghi moetet varen | ||
| huten lande in des godes ghewout | ||
| over berghe ende int wout | ||
| 2870 | ende terden struke ende steene. | |
| Dinen aerbeit wert niet cleene. | ||
| Hets dijn noet dattu hebs scoen. | ||
| Ic wilre gherne mijn macht toe doen. | ||
| Die Ysingrins waren hu wel ghemicke. | ||
| 2875 | Sie zijn so vaste ende so dicke, | |
| die Ysingrijn draghet ende zijn wijf! | ||
| Al sout hem gaen an haer lijf, | ||
| elkerlijc moet hu gheven twee scoen | ||
| 209vb | daer ghi hu vaert mede moet doen.” | |
| 2880 | Dus hevet die valsche peelgrijn | |
| beworven dat dher Ysingrijn | ||
| al toten knien hevet verloren | ||
| ende beede sine voeten voren | ||
| dat vel algader toten claeuwen. | ||
| 2885 | Ghine saecht noint voghel braeuwen247 | |
| die stilre hilt al sine leden | ||
| dan Ysingrijn die zine dede | ||
| doemen so jammerlijke ontscoyde248 | ||
| dat hem dat bloet ten teen af vloyde. | ||
| 2890 | Doe Ysingrijn ontscoyt was, | |
| moeste gaen ligghen up dat gras | ||
| vrauwe Hersvint die wulfinne | ||
| met eenen wel drouven zinne | ||
| ende liet haer af doen dat vel | ||
| 2895 | ende die claeuwen also wel | |
| bachten van beede haren voeten. | ||
| Dese daet dede wel soeten | ||
| Reynaerde sinen drouven moet. | ||
| Nu hoert wat claghen hi noch doet: | ||
| 2900 | “Moye”, seit hi, “moye, | |
| in hoe meneghen vernoye | ||
| hebdi dor minen wille ghewesen! | ||
| Dats mi al leet, sonder van desen249 | ||
| eist mi lief, ic segge hu twi: | ||
| 2905 | Ghi zijt, des ghelovet mi, | |
| een die liefste van minen maghen. | ||
| Bedi sal ic hu scoen an draghen. | ||
| Godweet dats al huwe bate. | ||
| Ghi sult an hoghen aflate | ||
| 2910 | deelen ende an al dat pardoen, | |
| lieve moye, dat ic in hu scoen | ||
| sal bejaghen over zee.” | ||
| Vrawe Hersvinden was so wee | ||
| datso cume mochte spreken: | ||
| 2915 | “Ay Reynaert, god moete mi wreken | |
| dat ghi over ons siet huwen wille.” | ||
| Ysingrijn balch ende zweech stille | ||
| ende zijn geselle Brune, ne ware | ||
| hem was te moede arde zware. | ||
| 2920 | Si laghen ghebonden ende ghewont. | |
| 210ra | Hadde oec doe ter selver stont | |
| Tybeert die cater ghewesen daer, | ||
| ic dar wel segghen over waer: | ||
| hi hadde so vele ghedaen te voren, | ||
| 2925 | hine waers niet bleven sonder toren. | |
| Wat helpt dat ict hu maecte lanc? | ||
| Des ander daghes voer de zonne up ganc | ||
| dede Reynaert zijn scoen snoeren250 | ||
| die Ysingrins waren te voren | ||
| 2930 | ende zijns wijfs vrauwe Hersenden, | |
| ende hadse vaste ghedaen benden251 | ||
| om zine voeten ende ghinc | ||
| daer hi vant den coninc | ||
| ende zijn wijf die coninghinne. | ||
| 2935 | Hi sprac met eenen soeten zinne: | |
| ‘Heere, god gheve u goeden dach | ||
| ende mier vrauwen, die ich mach | ||
| prijs gheven met rechte! | ||
| Nu doet Reynaert gheven, huwen knechte, | ||
| 2940 | palster ende scerpe ende laet mi gaen. | |
| Doe dede die coninc haesten saen | ||
| den capelaen, Belin de ram, | ||
| ende als hi bi den coninc quam, | ||
| sprac die coninc: “Hier es | ||
| 2945 | dese peelgrijn. Leest hem een gheles252 | |
| ende ghevet hem scaerpe ende staf.” | ||
| Belin den coninc andwoerde gaf: | ||
| “Heere, in dar des doen niet. | ||
| Reynaert hevet selve beghiet253 | ||
| 2950 | dat hi es in spaeus ban.” | |
| Die coninc sprac: “Belin, wats dan? | ||
| Meester Jufroet doet ons verstaen, | ||
| hadde een man alleene ghedaen | ||
| alse vele zonden als alle die leven | ||
| 2955 | ende wildi aercheit al begheven | |
| ende te biechten gaen | ||
| ende penitentie daer af ontfaen | ||
| dat hi over zee wille varen, | ||
| hi mochte hem wel selve claren.” | ||
| 2960 | Belin sprac ten coninc echt254: | |
| “ic en doere toe crom no recht | ||
| van gheesteliker dinc altoes, | ||
| 210rb | ghijne wilt mi quiten scadeloes | |
| tegen bisscop ende jeghen den deken.” | ||
| 2965 | Die coninc sprac: “In VIII weken | |
| sone wane ic hu bidden so vele. | ||
| Oec haddic liever dat huwe kele | ||
| hinghe dan ich hu heden bat. | ||
| Ende alse Belin hoerde dat | ||
| 2970 | dat die coninc balch te hem waert, | |
| wart Belin so vervaert | ||
| dat hi beefde van vare | ||
| ende ghinc ghereeden zine autare255 | ||
| ende began zinghen ende lesen | ||
| 2975 | al dat hem goet dochte wesen. | |
| Doe Belin die capelaen | ||
| oemoedelike hadde ghedaen256 | ||
| dat ghetijde van den daghe, | ||
| doe hinc hi an zine craghe | ||
| 2980 | eene scaerpe van Bruuns velle. | |
| Oec gaf hi den fellen gheselle | ||
| den palster in de hant daer bi | ||
| te zinen ghevoughe. Doe was hi | ||
| al ghereet te ziere vaert. | ||
| 2985 | Doe sach hi ten coninc waert. | |
| Hem liepen die gheveinsde tranen | ||
| neder neven zine granen | ||
| alse oft hi jammerlike in sine herte | ||
| van rauwen hadde grote smerte. | ||
| 2990 | Dit was bedi ende anders niet | |
| dat hi hem allen die hi dar liet | ||
| niet hadde beraden al sulke pine | ||
| alse Brunen ende Ysingrine | ||
| haddet moghen gevallen. | ||
| 2995 | Nochtan stont hi ende bat hem allen | |
| datsi over hem bidden souden | ||
| also ghetrauwelike als si wouden257 | ||
| dat hi over hem allen bade. | ||
| Dat orlof nemen dochte hem spade, | ||
| 3000 | want hi gherne danen ware. | |
| Hi was altoes zeere in vare | ||
| als die hem selven sculdich weet. | ||
| Doe sprac die coninc: “mi es leet | ||
| Reynaert, dat ghi dus haestich zijt.” | ||
| 210va | 3005 | “Neen, heere, het es tijt. |
| Men sal gheene weldaet sparen. | ||
| Huwen orlof ic wille varen.” | ||
| Die coninc sprac: “gods orlof!258” | ||
| Doe gebot die coninc al dat hof | ||
| 3010 | met Reynaerde huut waert te ghane | |
| sonder alleene die ghevane. | ||
| Nu wart Reynaert peelgrijn, | ||
| ende zijn oem Ysingrijn | ||
| ende Brune die ligghen ghebonden | ||
| 3015 | ende ziec van zeeren wonden. | |
| Mi dinct ende ic wane des | ||
| dat niement so onspellic es259 | ||
| tusschen Pollanen ende Scouden | ||
| die hem van lachene hadde onthouden | ||
| 3020 | die rauwe die hem mochte ghescien, | |
| hadde hi Reynaerde doe ghesien, | ||
| hoe wonderlic hi henen ghinc | ||
| ende hoe ghemackelic dat hem hinc | ||
| scaerpe ende palster omme den hals | ||
| 3025 | ende die scoen als ende als260 | |
| die hi drouch an zine been | ||
| ghebonden, so dat hi sceen | ||
| een peelgrijn licht ghenouch. | ||
| Reynaerts herte binnen louch | ||
| 3030 | dor datsi alle met hem ghinghen | |
| met so groter zameninghen | ||
| die hem te voren waren wreet. | ||
| Doe sprac hi: “coninc, mi es leet | ||
| dat ghi so verre met mi gaet. | ||
| 3035 | Ic vruchte het mach hu wesen quaet. | |
| Ghi hebt ghevaen II mordenaren. | ||
| Ghevalt datsi hu ontvaren, | ||
| ghi hebt hu te wachtene meer | ||
| dan ghi noint hadt eer. | ||
| 3040 | Blijft ghesont ende laet mi gaen.” | |
| Na dese tale ghinc hi staen | ||
| up sine II achterste voeten | ||
| ende maende die diere cleene ende grote | ||
| datsi alle voer hem baden | ||
| 3045 | of si alle an sine weldaden | |
| recht deel nemen wouden. | ||
| 210vb | Si seiden alle datsi souden | |
| sijns ghedincken in haer ghebede. | ||
| Nu hoert voert wat Reynaert dede | ||
| 3050 | daer hi van den coninc sciet. | |
| So drouvelic hi hem gheliet | ||
| dat hem somen zeere ontfaremde261. | ||
| Cuwaert den haze hi becaremde. | ||
| “Owy, Cuwaert, sullen wi sceeden? | ||
| 3055 | Of god wilt, ghi sult mi gheleeden | |
| ende mijn vrient, Belin de ram. | ||
| Ghi twee ghine daedt mi noint gram. | ||
| Ghi moet mi bet voert bringhen.262 | ||
| Ghi zijt van soeter wandelinghen | ||
| 3060 | ende onberoupen ende goedertieren263 | |
| ende ombeclaghet van allen dieren. | ||
| Ghestade es huwer beeder zede,264 | ||
| als ic doe ten tijden dede | ||
| als ic clusenare was. | ||
| 3065 | Hebdi lovere ende gras, | |
| ghine doet ne gheenen heesch265 | ||
| noch om broet no om vleesch | ||
| noch om sonderlinghe spijse.” | ||
| Met aldus ghedanen prijse | ||
| 3070 | hevet Reynaert dese II verdoort, | |
| datsi met hem ghinghen voort | ||
| tote dat hi quam voer zijn huus | ||
| ende voer de porte van Manpertuus. | ||
| Alse Reynaert voer de porte quam, | ||
| 3075 | doe sprac hi: “Belin, neve ram, | |
| ghi moet alleene buten staen. | ||
| Ic moet in mine veste gaen, | ||
| Cuaert sal in gaen met mi. | ||
| Heere Belin, bidt hem dat hi | ||
| 3080 | troeste wel vrauwe Hermelinen | |
| met haren cleenen welpkinen | ||
| als ic orlof an hem neme.” | ||
| Belin sprac: “Ic bids heme | ||
| dat hise alleene troeste wale.” | ||
| 3085 | Reynaert ghinc met scoenre tale | |
| so smeeken ende losengieren | ||
| in so menegher manieren | ||
| dat hi bi barate brochte | ||
| 211ra | Cuwaerde in sine haghedochte. | |
| 3090 | Als si in dat hol quamen, | |
| Cuaert ende Reynaert tsamen, | ||
| doe vonden si vrauwe Hermelinen | ||
| met haren cleenen welpkinen. | ||
| Die was in zorghen ende in vare, | ||
| 3095 | want so waent dat Reynaert ware | |
| verhanghen, ende als si vernam266 | ||
| dat hi weder thuus waert quam | ||
| ende palster ende scerpe drouch, | ||
| dit dochte haer wonders ghenouch. | ||
| 3100 | So was blide ende sprac saen: | |
| “Reynaert, hoe sidi ontgaen?” | ||
| “Ic bem worden peelgrijn267. | ||
| Heere Brune ende heere Ysengrijn | ||
| sijn worden ghisele over mi. | ||
| 3105 | Die coninc hevet, danc hebbe hi, | |
| Cuaerde ghegheven in rechter zoene | ||
| al onsen wille mede te doene. | ||
| Die coninc die lyede das, | ||
| dat Cuaert die eerste was | ||
| 3110 | die ons verriet jeghen hem, | |
| ende bi der trauwen die ic bem | ||
| sculdich hu, vrauwe Hermeline, | ||
| Cuaerde naket een groete pine. | ||
| Ic bem up hem met rechte gram.” | ||
| 3115 | Ende alse dat Cuaert vernam, | |
| keerdi hi omme ende waende vlien. | ||
| Maer dat ne conste hem niet ghescien, | ||
| want Reynaert hadde hem ondergaen | ||
| die porte ende ghegreepene saen | ||
| 3120 | bi der kelen mordadelike. | |
| Ende Cuart riep ghenadelike: | ||
| “Helpt mi, Belin, waer sidi? | ||
| Dese peelgrijn verbijt mi.” | ||
| Dat roupen was sciere ghedaen268 | ||
| 3125 | bedi Reynaert hadde saen | |
| sine kele ontwee ghebeten. | ||
| Doe sprac Reynaert: “nu gaen wi heten | ||
| desen goeden vetten hase.” | ||
| Die welpine liepen ten ase269 | ||
| 3130 | ende ghinghen heten al ghemeene. | |
| 211rb | Haren rauwe was wel cleene | |
| dat Cuaert hadde verloren tlijf. | ||
| Ermeline, Reynaerts wijf, | ||
| hat dat vleesch ende dranc dat bloet. | ||
| 3135 | Ay hoe dicke bat so goets270 | |
| den coninc, die dor sine doghet | ||
| die cleene welpine hadde verhoghet271 | ||
| so wel met eenen goeden male! | ||
| Reynaert sprac: “hi jans u wale. | ||
| 3140 | Ic weet wel, moet die coninc leben, | |
| hi soude ons gherne ghiften gheven | ||
| die hi selve niet ne woude | ||
| hebben om VII maerc van goude.” | ||
| “Wat ghiften es dat?”, sprac Hermeline. | ||
| 3145 | Reynaert sprac: “Hets eene lijne | |
| ende eene vorst ende twee micken.272 | ||
| Maar maghic, ic sal hem ontscricken,273 | ||
| hopic, eer lijden daghen twee274 | ||
| dat ic omme zijn daghen mee | ||
| 3150 | ne gave dan hi omme tmijn.” | |
| Soe sprac: “Reynaert, wat mach dat sijn?” | ||
| Reynaert sprac: “Vrauwe, ic secht hu. | ||
| Ic weet een wildernesse nu275 | ||
| van langen haghen ende van heede | ||
| 3155 | ende die so nes niet onghereede | |
| van goeden ligghene ende van spijsen. | ||
| Daer wonen hoenre ende pertrijsen | ||
| ende menegherande vogheline. | ||
| Wildi doen, vrauwe Ermeline, | ||
| 3160 | dat ghi gaen wilt met mi daer, | |
| wi moghen daer wonen VII jaer, | ||
| willen wi wandelen onder die scade | ||
| ende hebben daer groete ghenade | ||
| eer wi worden daer bespiet. | ||
| 3165 | Al seidic meeer, in loghe nit.” | |
| “Ay, Reynaert”, sprac vrauwe Hermeline, | ||
| “dit dinct mi wesen eene pine | ||
| die algader ware verloren. | ||
| Nu hebdi dit lant verzworen | ||
| 3170 | in te wonen nemmermee | |
| eer ghi comt over zee | ||
| ende hebt palster ende scerpe ontfaen.” | ||
| 211va | Reynaert andwoerde vele saen: | |
| “So meer ghezworen, so meer verloren”. | ||
| 3175 | Mi seide een goet man hier te voren | |
| in rade dat hi mi riet: | ||
| “bedwonghen eet ne diedet niet.” | ||
| Al vuldade ic dese vaert, | ||
| en holpe mi niet“, sprac Reynaert. | ||
| 3180 | “In waers een ey niet te bat. | |
| Ic hebbe den coninc eenen scat | ||
| beloved die mi es onghereet, | ||
| ende als hi des de waerheit weet | ||
| dat ic hem al hebbe ghelogen, | ||
| ende hi bi mi es bedroghen, | ||
| 3185 | so sal hi mi haten vele meere | |
| dan hi noint dede eere. | ||
| Daer bi peinsic in minen moet: | ||
| dat varen es mi also goet | ||
| 3190 | alse dit bliven”, sprac Reynaert. | |
| “Ende godsat hebbe mijn rode baert, | ||
| ghedoe hoe ic ghedoe, | ||
| of mi troestet mee daer toe | ||
| no die cater no die das, | ||
| 3195 | no Bruun, die na mijn oem was, | |
| no dor ghewin no dor schade, | ||
| dat ic in sconinx ghenade | ||
| ne comme, dat ic leve langst! | ||
| Ic hebe leden so maneghen anxt!” | ||
| 3200 | So zeere balch die ram Belijn | |
| dat Cuaert die gheselle zijn | ||
| in dat hol so langhe merrede. | ||
| Hij riep als die hem zeere errede: | ||
| “Cuaert, lates den duvel wouden! | ||
| 3205 | Hoe langhe sal hu daer Reynaert houden? | |
| Twine comdi huut ende laet ons gaen?” | ||
| Alse Reynaert dit hatte verstaen, | ||
| doe ghinc hi hute tote Beline | ||
| ende sprac al stillekine: | ||
| 3210 | “Ay, heere, twi so belgedi? | |
| Al sprac Cuwaert jeghen mi | ||
| ende jeghen ziere moyen, | ||
| waer omme mach hu dus vernoyen? | ||
| Cuaert dede mi verstaen | ||
| 211vb | 3215 | ghi moghet wel sachte voeren gaen, |
| ne wildi hier niet langher zijn. | ||
| Hi moet hier merren een lettelkijn | ||
| met siere moyen Hermelinen | ||
| ende met haren welpkinen, | ||
| 3220 | die seere weenen ende mesbaren276 | |
| om dat ic hem sal ontfaren.” | ||
| Belin sprac: “nu secht mi, | ||
| heere Reynaert, wat hebdi | ||
| Cuaerde te leede ghedaen? | ||
| 3225 | Also als ic conste verstaen, | |
| so riep hi arde hulpe up mi.” | ||
| Reynaert sprac: “Wat sechdi, | ||
| Belin? God moete hu beraden! | ||
| Ic segge hu wat wi doe daden. | ||
| 3230 | Doe ic in huus gheganghen quam | |
| ende Ermeline an mi vernam | ||
| dat ic wilde varen over zee, | ||
| ten eersten wart haer so wee | ||
| datso langhe in ommacht lach. | ||
| 3235 | Ende alse Cuaert dat ghesach, | |
| doe riep hi lude: ‘Helet vry, | ||
| comt hare ende helpt mi277 | ||
| miere moyen laven, so es in ommacht! | ||
| Dat riep hi meet groeter cracht. | ||
| 3240 | Dit waren die woerde ende niet hel278.” | |
| “En trauwen ic verstont oec wel | ||
| dat Cuart dreef groet mesbare. | ||
| Ic waende hem yet mesvallen ware.” | ||
| Reynaert sprac: “Belin, neent niet! | ||
| 3245 | Mi ware liever mesquame hem yet | |
| minen kindren of minen wife279 | ||
| dan mijns neven cuwaerts live.” | ||
| Reynaert sprac: “Vernaemdi yet | ||
| dat mi de coninc ghistren hiet | ||
| 3250 | voer arde vele hoeghe liede, | |
| als ic huten lande sciede, | ||
| dat ic hem een paer lettren screve? | ||
| Suldijt hem draghen, Belin neve? | ||
| Het is ghescreven ende al gereet.” | ||
| 3255 | Belin sprac: “Ende ic ne weet, | |
| Reynaert. Wistic hu ghedichte | ||
| 212ra | dat ghetrauwe ware, ghi mochtet lichte | |
| ghebidden dat ict den koninc | ||
| droughe, haddic eeneghe dinc | ||
| 3260 | daer icse mochte in steken.” | |
| Reynaert sprac: “Hu ne sal niet gebreken. | ||
| Eer des coninx lettren hier bleven | ||
| ic soude hu dese scerpe eer gheven, | ||
| heere Belin, die ich draghe | ||
| 3265 | ende hanghense an huwe craghe | |
| ende des conincs lettren daer in. | ||
| Ghi sulter af hebben groet ghewin, | ||
| des conincs danc ende groet eere. | ||
| Ghi sult den coninc, minen heere, | ||
| 3270 | harde willecomme zijn.” | |
| Dit loofde mijn heere Belijn. | ||
| Reynaert ghinc in die aghedochte | ||
| ende keerde weder ende brochte | ||
| sinen vrient Beline jeghen | ||
| 3275 | dat hoeft van Cuaerde ghedreghen, | |
| in die scerpe ghesteken, | ||
| ende hinc bi sinen quaden treken | ||
| die scerpe Belin an den hals | ||
| ende beval hem als ende hals280 | ||
| 3280 | dat hi die lettren niet ne soude | |
| besien, of hi gherne woude | ||
| den coninc teenen vrienden maken, | ||
| ende seide hem dat die lettren staken | ||
| in die scerpe verholenlike | ||
| 3285 | ende of hi wesen wilde rike | |
| ende sinen heere den coninc hadde lief, | ||
| dat hi seide dat desen brief | ||
| bi hem alleene ware ghescreven, | ||
| en hiere raet toe hadde ghegheven. | ||
| 3290 | Die coninc souts hem weten danc. | |
| Dat hoerde Belin ende spranc | ||
| van der stede daer hi up stoet | ||
| meer dan eenen halven voet, | ||
| so blide was hi van der dinc | ||
| 3295 | die hem te toerne sint verghinc281. | |
| DOe sprac Reynaert: “Belin, heere282, | ||
| nu weetic wel dat ghi doet eere | ||
| hu selven ende die zijn int hof. | ||
| 212rb | Men saels hu spreken groeten lof | |
| 3300 | alsmen weet dat ghi coont dichten | |
| met sconen woorden ende met lichten, | ||
| alsi dat ics niet ne can. | ||
| Men seit dicken, hets menich man | ||
| groete eere gesciet dat hem god jonste | ||
| 3305 | van dinghen die hi lettel conste.” | |
| Hier na sprac Belin: “Reynaert, | ||
| wats hu raet? Wille Cuwaert | ||
| met mi weder ze hove gaen?” | ||
| “Neen hi”, sprac Reynaert, “hi sal u saen | ||
| 3310 | volghen bi desen selven pade. | |
| Hine hevet noch ne gheene stade. | ||
| Nu gaet voren met ghemake. | ||
| Ic sal Cuarde sulke sake | ||
| ontdecken, die noch es verholen.“ | ||
| 3315 | “Reynaert, so blivet gode volen”283, | |
| sprac Belin ende dede hem up de vaert. | ||
| Nu hoert wat hi doet, Reynaert. | ||
| Hi keerde in sine haghedochte | ||
| ende sprac: “hier naect ons gherochte, | ||
| 3320 | bliven wi hier, ende grote pine. | |
| Gheeret hu, vrauwe Hermeline, | ||
| ende min kindre also al gader. | ||
| Volghet mi, ic bem hu vader, | ||
| ende pinen wi ons dat wi ontfaren.” | ||
| 3325 | Doene was daer toe gheen langher sparen. | |
| Si daden hem alle up die vaert, | ||
| Ermeline ende heere Reynaert | ||
| ende hare jonghe welpkine. | ||
| Dese ane vaerden die woestine. | ||
| 3330 | Nu hevet Belin die ram | |
| so geloepen dat hi quam | ||
| te hove een lettel na middach. | ||
| Als die coninc Belin gesach, | ||
| die de scerpe weder brochte | ||
| 3335 | die Brune die beere so onsochte | |
| te voren omme was ghedaen, | ||
| doe sprac hi te Belin saen: | ||
| “Heere Belin, wanen comedi? | ||
| Waer es Reynaert? Hoe comt dat hi | ||
| 3340 | dese scerpe niet met hem draghet?” | |
| 212va | Belin sprac: “Coninc, ic maghet | |
| hu segghen also ict weet. | ||
| Doe Reynaert al was ghereet | ||
| ende hi den casteel rumen soude, | ||
| 3345 | doe seide hi mi dat hi hu woude | |
| een paer lettren, coninc vry, | ||
| senden ende doe bat hi mi | ||
| dat icse droughe dor huwe lieve. | ||
| Ic seide: meer dan VII brieve | ||
| 3350 | soude ic dor huwen wille draghen. | |
| Doe ne conste Reynaert niet bejaghen | ||
| daer ic de brieve in draghen mochte. | ||
| Dese scerpe hi mi brochte | ||
| ende die lettren daer in ghesteken. | ||
| 3355 | Coninc, ghine horet noint spreken | |
| van betren dichtre dan ic bem. | ||
| Dese lettren dichte ic hem. | ||
| Gaet mi te goet of te quade, | ||
| dese lettren dichte ic bi minen rade, | ||
| 3360 | aldus ghemaect ende ghescreven.” | |
| Doe hiet hem die coninc gheven | ||
| den brief Botsaerde sinen clerc. | ||
| Dat was hi die ant werc284 | ||
| bet conste dan yement die daer was. | ||
| 3365 | Botsaert plach emmer dat hi las | |
| die lettren die te hove quamen. | ||
| Bruneel ende hi namen | ||
| die scerpe van den halse Belijns, | ||
| die bei der dompheit zins285 | ||
| 3370 | hier toe hadde gheseit so verre | |
| dat hi snieme sal werden erre. | ||
| Die scerpe ontfinc Botsaert de clerc. | ||
| Doe moeste bliken Reynaerts werc. | ||
| Alse hi dat hoeft voert trac, | ||
| 3375 | Botsaert, ende sach dat286 | |
| “Helpe wat lettren zijn dit, | ||
| heere coninc, bi miere wit, | ||
| dit es dat hoeft van Cuaerde! | ||
| O wach, dat ghi noint Reynaerde, | ||
| 3380 | coninc, ghetrauwet so verre!” | |
| Doe mochtemen drouve sien ende erre287 | ||
| dien coninc entie coninghinne. | ||
| 212vb | Die coninc stont in drouven zinne | |
| ende slouch zijn hoeft neder. | ||
| 3385 | Over lanc hief hijt weder | |
| up ende begonste werpen huut | ||
| een dat vreeselicste gheluut | ||
| dat noint van diere ghehoort waert. | ||
| Ghene dieren waren vervaert. | ||
| 3390 ¶ | Doe spranc voert Fyrapeel | |
| die lubaert. Hi was een deel | ||
| des coninx maech. Hi mocht wel doen. | ||
| Hi sprac: “Heere coninc Lyoen, | ||
| twi drijfdi dus groet onghevouch? | ||
| 3395 | Ghi mesliet hu ghenouch, | |
| al ware de coninghinne doot. | ||
| Doet wel ende wijsheit groet | ||
| ende slaect huwen rauwe een deel!” | ||
| Die coninc sprac: “Heere Fyrapeel288, | ||
| 3400 | mi hevet een quaet wicht so verre | |
| bedroghen dat ics bem erre | ||
| ende int strec gheleet bi barate, | ||
| dat ic recht mi selven hate | ||
| ende ic mine eere hebbe verloren. | ||
| 3405 | Die mine vriende waren te voren, | |
| die stoute heere Brune ende heere Ysingrijn, | ||
| die rovet mi een valsch peelgrijn. | ||
| Dat gaet miere herten na so zeere | ||
| dat het gaen sal an mine eere | ||
| 3410 | ende an mijn leven, het es recht!” | |
| Doe sprac Fyrapeel echt: | ||
| “Es ghedaen mesdaet, men saelt zoenen. | ||
| Men sal den wulf enten beere doen comen | ||
| ende vrauwe Hersenden also wel | ||
| 3415 | ende betren hem hare mesdaen snel | |
| ende over haren toren ende over hare pine | ||
| versoenen metten ram Beline | ||
| nadat hi selve heft ghelyet | ||
| dat hi Cuaerde verriet. | ||
| 3420 | Hi heeft mesdaen, hi moet bekoopen | |
| ende daer na sullen wi alle loepen289 | ||
| na Reynaert ende sulne vanghen | ||
| ende sullen sine kele hanghen290 | ||
| sonder vonnesse, hets recht!” | ||
| 213ra | 3425 | Doe andwoerde die coninc hecht: |
| “Owy, heere Fyrapeel, | ||
| mochte dit ghescien, so ware een deel | ||
| ghesocht den rauwe die mi slaet.” | ||
| Fyrapeel sprac: “heere, jaet. | ||
| 3430 | Ic wille gaen maken die zoene.” | |
| Doe ghinc Fyrapeel die coene | ||
| daer hi die ghevanghene vant. | ||
| Ic wane dat hise teerst ontbant. | ||
| Ende daer na sprac hi: “Ghi heeren beede, | ||
| 3435 | ic bringhe hu vrede ende gheleede. | |
| Mine here de coninc groet hu | ||
| ende hem berauwet zeere nu | ||
| dat hi jeghen hu heeft mesdaen. | ||
| Hi biet hu zoene, wildjt ontfaen. | ||
| 3440 | Wie so blide si oft gram, | |
| hi wille hu gheven Belin den ram | ||
| ende alle sheere Belins maghe | ||
| van nu toten domsdaghe. | ||
| Eist int velt eist int wout, | ||
| 3445 | hebse alle in hu ghewout291 | |
| ende ghise ghewilleghelike verbit. | ||
| Die coninc ontbiet hu voer al dit | ||
| dat ghi sonder eeneghe mesdaet | ||
| Reynaerde moghet toren ende quaet | ||
| 3450 | doen ende alle zine maghen, | |
| waer so ghise moghet belaghen. | ||
| Dese twee groete vriheden292 | ||
| wille hu die coninc gheven beden | ||
| te vryen leene eewelike, | ||
| 3455 | ende hier binnen wilt die coninc rike | |
| dat ghi hem zweert vaste hulde. | ||
| Hine wille oec bi sinen sculde | ||
| nemmermeer jeghen hu mesdoen. | ||
| Dit biedt hu de coninc Lyoen. | ||
| 3460 | Dit neemt ende leeft met ghenaden. | |
| Bi gode, ic dart hu wel raden.” | ||
| Isingrijn sprac toten beere: | ||
| “Wat sechdire toe, Brune heere?” | ||
| Brune sprac: “ic hebbe liever in de rijsere293 | ||
| 3465 | dan hier te liggene int ysere. | |
| Laet ons toten coninc gaen | ||
| 213rb | ende sinen pays daer ontfaen.” | |
| Met Fyrapeel datsi ghingen | ||
| ende maecten pays van allen dinghen. |
Notes de bas de page
1 Titre du récit dans le manuscrit A, en rouge : van den vos reynaerde.
2 Initiale peinte pour moitié (‘le premier <v>’), sur trois hauteurs, en rouge. Agencement analogue dans le ms. de Dyck (F), mais sur quatre hauteurs et en bleu. F lit : Willam die madocke makede – vele bouke écrit après grattage à l’intérieur d’un espace du coup suroccupé (il n’y a pas d’espace intermédiaire entre les deux mots ; nous avons séparé ceux-ci pour la commodité de la lecture). Dans leur édition diplomatique, H. Brinkman et J. Schenkel (1997) considèrent (t. II, p. 859) que le <e> de bouke est de la main du copiste ‘régulier’ de A (copiste ‘E’) et que la modification ou correction opérée pourrait être due à un copiste (‘I’) pour sa part principalement à l’œuvre dans une autre partie du codex (la 6e), composante où l’on peut reconnaître inversement par endroits la ‘patte’ de ‘E’). Ce qui suggère une collaboration dans le cadre d’un atelier et aide à la datation du codex puisque la 6e partie est approximativement datable (première décennie du xve s., voir Introduction, p. 48-49).
3 « dietsch » (ou « duutsch » leçon du manuscrit B [Reynaerts historie ou Reynaert II, v. 9]) désigne la langue parlée dans le peuple (diet) entendu au sens large. C’est donc la langue commune, le vulgaire. Le terme s’oppose à latijn, mais aussi à walsch (cf. v. 8), qui désigne un autre vernaculaire, celui du voisin roman. – « onghemaket » : non pas exactement : ‘non fait’, mais : ‘non terminé’. Presque tous les verbes se présentaient sous deux formes, l’une ‘simple’, l’autre avec un préfixe g(h) e- souvent doté (de façon plus ou moins nette, vu d’aujourd’hui) d’une valeur perfectivante. Le v. 6 vaut à cet égard tous les commentaires. Ledit aspect perfectivant est exprimé de façon on ne peut plus claire par le préfixe verbal vul (niet… vulscreven), cf. angl. full, all. voll. – On notera qu’au même v. 6 F lit Arnout et non Willem.
4 dede ajouté à partir de F, qui lit : Dat hi die vite dede soeken.
5 « noint » : variante de nooit. F 76 : no min no meer ne saghen.
6 « tlaken » (proclise) = het laken ; laken : la toile, le drap.
7 « zwijghics » : double enclise = zwijghe + ic + s (s =des).
8 « neware » ne ware : négation + subjonctif prét. de sijn (‘être’, expression figée fonctionnant comme conjonction introduisant une proposition conditionnelle, une formation devenue ensuite adverbe adversatif.
9 V. 97 La leçon de A : (niet)... onversweghen », soit littéralement, « non non-passé sous silence », donc révélé, est en contradiction avec ce que vient de dire Ysengrijn. Lapsus révélateur de la part d’Ysengrijn ? F 97 : ne verswegen est en revanche dans le droit fil de l’accusation portée. Nous gardons le texte de A, mais nous traduirons celui de F au bénéfice du doute concernant la bénévolence du narrateur. Voir note 11, p. 63 Trad.
10 F : een hond en hiet : hiet est le prétérit indicatif sing. 3e de heten ‘avoir pour nom’.
11 V. 110-113 onhout zijn + datif : être mal disposé, hostile à (mha. unholt sîn) –V. 113 te wroughene hebben : gérondif (te + infinitif wroeghen ‘accuser’), parallèle à angl. to have to / allemand haben zu + inf. à ceci près que la substantivisation du verbe est encore apparente (le e final est une marque de datif sing.).
12 V. 124 recht / omberecht : couleur de rhétorique. Littéralement : « en bonne règle de droit, (la plainte) doit être considérée comme non recevable en droit ».
13 V. 133 « mochtire ». F 129 mochte hire. hire = hi er ; er est issu de daer, adverbe à valeur spatiale marquant l’existence d’un périmètre de référence ; er peut souvent être rendu par ‘y’ ou ‘en’.
14 « te leerne » : leren est employé ici au sens d’‘enseigner’. Le verbe peut signifier aussi ‘apprendre’. – « crede » : le Credo. La formulation équivoque est commentée dans Muller, Exegetische commentaar, p. 27 et suiv. à partir d’exemples plus tardifs. L’expression capelaen maken au vers suivant contient certainement aussi un sous-entendu scabreux, mais son emploi paraît être moins bien documenté.
15 « arde » = harde, adverbe, ‘très’ ; vaerde : datif singulier de vaert (ici ‘allure’).
16 « versch » : ‘frais’ (angl. fresh).
17 « verde » = vrede (métathèse) ‘la paix’.
18 « wreken » : ‘venger’ ou ‘punir’ (bisémie intéressante) ; wijsen : ‘indiquer’, dans le contexte : ‘conseiller’.
19 « goem nemen » : ‘prendre en considération’.
20 V. 199 et suiv. « bleves ». Morphologiquement, le verbe bliven (« rester ») conjugué à la 2e personne du prétérit du subjonctif ; il se trouve cependant que le sujet de ce verbe, un pronom personnel (ghi), est à la 2e personne du plur. (marque de vouvoiement). Distorsion ironique ? Copie fautive ? Ou faut-il détecter une clise ? (décryptage de Lulofs : bleves = blevet + (de) s (génitif sing. de dat). Nous préférons faire directement un emprunt à F 191 : Ende gine blevets huden onbegrepen). – « unbegrepen » espace (begrepen : part. passé de begripen ‘saisir’) : ‘impuni’. – « ghenepen » : part. passé de nipen ‘pincer’ (cf. nl. knijpen et angl. to nip).
21 « bet » est en soi un comparatif (de wel ou de goet), devenu archaïque ; nl. beter, cf. mha. baz, all. besser.
22 A « makedent » ; le -t final semble être ici une anticipation prématurée du -t de zijt (zij, pronom personnel sujet, plur. 2e + clise, la clise étant ici régulière ; le -t est la forme contractée du pronom neutre het).
23 « Om dat » : ‘concernant le fait que’ – A haer sint. La leçon de F « En oftie scone vrouwe » F (« et si la belle dame ») se combine de façon plus fluide avec l’interrogation wattan (= wat dan ‘Et après ?’).
24 F Dur minne ende dur hoveschede (« par amour et par courtoisie »).
25 V. 247. Deux segmentations du vers possibles. 1) Nu maket heere Cuwaert, die hase (« Et voici que le seigneur Cuwaert le lièvre, [construit une plainte], etc. »). Le titre de heere pourrait être ironique. 2) Grimbeert s’adresse en fait au lion, comme c’est déjà le cas au v. 86. Nous optons pour cette lecture. – F 235 lit : Nu maket hier (‘ici’) cuwart de hase / Ene clage van ener blase (B 255 quasiment identique).
26 V. 257-259. 257 : male quesite male perdite. La sentence est-elle, sous la forme présente, du mauvais latin ? C’est ce que dit la note infrapaginale de l’éd. Bouwman / Besamusca / Summerfield : « Garbled Latin for male quaesita, male perdita »). Les finales en -a de quaesita et de perdita correspondent en effet à la formulation ‘canonique’ de la sentence. Celle-ci est encore citée comme étant un « vieux proverbe » dans un ouvrage allemand contenant des recommandations et des mises en garde destinées à des officiers de comptes publics, ouvrage rédigé par Jacob Döpler et paru en 1724 (Neu vermehrter Getreuer und Ungetreuer Rechnungs-Beamter, 3e éd. Frankfurt / Leipzig, p. 488 et suiv.). Selon le glossary de l’éd. du VdvR mentionnée plus haut, quaesita et perdita sont à considérer comme des pluriels de substantifs de genre neutre (procédant d’une substantivisation des part. passés des verbes quaero, quaerere et perdo, perdere), voir les entrées *quaesitum et *perditum. Peut-on envisager aussi qu’il puisse s’agir de part. passés en fonction adjectivale, au féminin plur., avec un res sous-entendu, soit donc [res] quaesitae / perditae ? En ce cas, la finale en -e serait dans les normes en tant que graphie médio-latine du -ae du latin classique. Et quesite a l’avantage de rimer avec quite – mot à la rime que le copiste a pu trouver dans son modèle : il est présent dans le couplet de F 245 et suiv. Male quesijt male perdijt / Mit rechte wert mens qualic quijt (même texte dans B 269 et suiv.). F et B utilisent à la rime la forme quijt ; quijt / quite n’est autre que le quitus latin, sans doute après transit par le français. La lexie apparaît six fois dans le VdvR ms. A, ceci uniquement sous la forme avec finale -e. Quoi qu’il en soit, la signification du v. 257 est claire, et parfaitement rendue dans Plantijn 1566 (qui ne reproduit pas la sentence sous sa forme savante ou pseude-savante) : (et on voit communement que) cela qui mal est acquis, mal se perd derechef, éd. Rijns, p. 29). Si on se représente le latin de Grimbeert comme très approximatif, on peut se demander pourquoi le récit fait ainsi trébucher celui qui se révèle dans cet épisode comme dans d’autres être un excellent avocat. Se moquerait-t-on de son pédantisme ? Un vers ajouté dans B juste avant la sentence, qui est une variante en latin correct de la sentence ‘consacrée’, oriente la lecture dans une autre direction. B 268 Hi en hads geleert in geenre scolen : Cortoys ne le savait pas (= ne connaissait pas la maxime qui suit, à savoir ici « male quesijt, male perdijt »), cela faute d‘avoir fréquenté les écoles. V. 258 « mit rechte » : leçon de F. 246, appuyée par B 270 : Mit recht. – A Onrecht dit le contraire, à tort, semble-t-il ; qualike (forme adverbiale de l’adjectif qualijc ‘mauvais’) est l’équivalent exact du lat. male.
27 F Mapethus ; B Mapertuus. La forme Malcroys n’apparaît qu’à cet endroit dans le VdvR.
28 « Coppe » : Coupee dans le RdR, br. I, 399 et suiv. : dame Coupee / que Renart a devoree. V. 309 et suiv. Renart lui a sectionné la cuisse et arraché l’aile droite. Jeu de mot sur l’adjectif ‘coupé’ (huppé) et le part. passé du verbe coper / couper. Par destin onomastique, la dame était vouée à une mort violente. Le VdvR renforce cette logique, coppe désignant la crête d’un gallinacé, le verbe coppen signifiant ‘couper la tête’.
29 Cf. RdR, br. I, v. 313 et suiv. : ez vos les gelines atant / et Chantecler paumes batant (« voici qu’arrivent les poules et Chantecler, frappant les mains l’une contre l’autre »).
30 V. 301. F 289 : Tusschen bartanghen ende pollanen. Quelle est la bonne échelle ? L’européeenne (Bretagne [au reste : la Grande ou la Petite ?] et Pologne), ou la régionale (anciens Pays-Bas), ou encore les deux (flou ludique et/ou allusif ?). Affaire complexe, abordée par L. Peeters, Historiciteit (voir notamment p. 350).
31 V. 303 « drouch » : prétérit indicatif sing. 3e du verbe fort dragen. A droucht. Corrigé d’après F 291 et B : Droech. – berrend : part. présent de berren, variante de bernen ‘brûler’.
32 V. 304 Daer waren (« il y avait là… ») n’est pas un enchaînement logique, puisqu’il s’agit des deux frères de Coppe dont il vient d’être question. On attend plutôt un démonstratif (« ceux-ci »), que l’on trouve dans F 293 dit, leçon que nous adoptons, et dans B 333 die.
33 A : « mine sustren » (« mes soeurs »). Nous avons adopté la leçon de F (appuyée par B 348).
34 « Roede » : forme déclinée de l’adjectif root : ‘rouge’, ‘roux’. En lecture franco-flamande, la mère, Pinte, fournit la clé du code onomastico-génétique. Dans le RdR, les différentes filles déclinent les couleurs (Rousse, Noire et Blanchete, br. I. 301). Le récit flamand suit : « Roede », mais aussi « Sproete » (cf. 309) « la tachetée ».
35 « ghebuere / gebuur » : au sens de ‘voisin’. A want Reynaert, etc. want est un élément adventice, élagué ici d’après F 331 et B 371.
36 A « quam » se comprend dans le contexte, mais gagne à être complété soit à droite, comme dans F (v. 341 et suiv. : Nochtan quam hi mit baratae / Dane…, soit à gauche, comme dans B (v. 381 et suiv.) : ontquam.
37 « clusenare » (nl. kluizenaar) est dérivé de la même base latine que le fr. reclus ; begheven, part. passé du verbe begeven entendu dans son emploi réfléchi (‘qui a fait l’abandon de soi’), cf. afr. rendu.
38 « palster » : bâton de marche ; « slavine » (mlat. sclavina, sclavinia, afr. esclavine) : manteau fait de laine grossière, équipement standard du pèlerin, avec la besace.
39 « Elmare » : prieuré bénédictin du comté de Flandre, dépendant de l’abbaye gantoise de Saint-Pierre.
40 V. 378 et suiv. 379 smout ‘graisse’ – « stolen » est la leçon de F. A lit bi der scole.
41 V. 402 « hise ». Leçon de F 390 : hire een (-re, en enclise, + een, numéral, mais aussi partitif : « l’un d’eux »).
42 La proximité de « ons » (« nous »), complément d’objet, et de onse (adjectif possessif = « nos » en fonction de sujet) peut d’abord gêner la lecture. F (v. 392) En conde ons wachter no hont.
43 V. 413 et suiv. « ghedegen » est le part. passé de gedïen, qui signifie ‘augmenter’, ‘pousser’, ‘prospérer’ – « dieonghiere » le monstre.
44 F (429) Beginnen lude ende ho.
45 « placebo domino » : premiers mots du verset 9 du psaume 116 (dans la Vulgate, 114 dans la Septuaginta), Placebo domino in regione vivorum (littéralement : « je plairai au Seigneur dans le pays des vivants »), et ‘titre’ de cet élément de l’office des défunts ; en chant grégorien, ce verset est chanté en répons (antiphone), mais peut aussi introduire le chant du psaume.
46 « ne ware » : voir la note 8, v. 95 ; ne ware, expression figée en fonction de conjonction, introduit la conditionnelle dont le verbe se trouve être ware (= serait). Rencontre sans intention stylistique apparente.
47 A « vygelyen ». Au v. 431 le mot était au pluriel ; ici, il est le sujet grammatical du verbe was, qui est une forme de singulier. Cérémonie finalement un peu baclée ? – ghehent : part. passé (comprimé) de enden ‘prendre fin’.
48 « bi engiene ». Calqué sur l’expression afr. : par engin.
49 V. 454-457, texte reconstitué à l’aide de F ; texte ‘brut’ de A : Van maerber steene die slecht was / Die letteren diemen daer an sach / Die sarc die daer up lach / Dede ant graf bekinnen. Les vers 455 et 456 ont été intervertis dans A, ce que confirme F. La leçon die slecht was de A 454 n’est pas en soi fautive (une fois la rétro-interversion effectuée) ; dans le flux d’une récitation ou d’une lecture, was a pu être perçu comme une charnière. Au fond, on a le choix entre la suppression de die (slecht) et l’ajout d’un second was devant die sarc. –V. 457 : la marque de pluriel -n a été ajoutée (A dede).
50 « scraven »‘gratter’, cf. angl. to scrape, skyscraper ‘gratte-ciel’.
51 « verbeet » : prétérit indicatif, sing. 3e de verbiten ‘tuer (par morsure)’. Ce verbe revient souvent dans le récit.
52 « castyen » : infinitif substantivé. Le verbe est emprunté à l’afr. chastiier < lat. castigare.
53 V. 502 F 488 Durt donkerste vanden woude ; B 527 Door dat doncker vanden woude.
54 « wostine ». L 216 ad loca vasta venit. Bruun s’est engagé sur une « terre gaste ».
55 « huten woude » : en dehors de la forêt, à découvert, donc. F 492 hi in dat wout / Plach te lopen
56 « Manpertu (u) s » : le u de « Maupertus » a été lu n. On ne trouve que cette forme dans le manuscrit A du VdvR.
57 « noede » : datif de noot ‘difficulté’, ‘épreuve’. « bevaen » : part. passé de bevaen ‘saisir’, ‘attraper’.
58 Contact étroit avec la source ici, cf. RdR, br. I, 510 : « Je sui Brun mesagier le roi ».
59 recht nemen ende geven : la formule est attestée dans la nomenclature juridique dès 1293 (cf. VMNW, entrée nemen, rubrique 3.2.2) au sens de ‘soumettre son cas au jugement de l’autorité judiciaire compétente’.
60 « bekenden » : bekende hem ; « alte hant » : al te hant ‘aussitôt’.
61 « tart » : métathèse de trat, prétérit de l’indicatif sing. 3e du verbe de mouvement treden (mha. treten).
62 « vruchte » : du verbe vruchten / vrochten : ‘craindre’ ; correspondant mha. : vürhten.
63 couver, coever (entrée VMNW) hebben : avoir des provisions. Produit d’un contact avec le fr. ; cf. mnl. vercoeveeren : ‘récupérer’ et fr. d’aujourd’hui ‘recouvrer’ (rentrer en possession de qqc).
64 V. 627 « peinsen » ou pensen : emprunté tôt au latin ou au fr. (cf. la glose du Glossarium Bernense : meditari : pensen) ; en tant que doublet du denken / dinken indigène, tout désigné pour placer un accent particulier (penser de façon concentrée). Le xénisme semble apporter un surplus dont la fonction est comparable à celle du préfixe dans l’afr. porpenser ‘réfléchir’.
65 Le vers 635 peut être rattaché au vers précédent ou au vers suivant (un cas d’apo koinou) ; saelt = sal het.
66 « keytif » : le chaitif afr. (<lat. captivus), au sens dérivé de ‘malheureux’ (cf. par ex. Le Roman d’Eneas, éd. A. Petit, coll. Lettres gothiques, Paris, 1997, v. 66).
67 V. 646 et suiv. Lamfroyt (ou Lanfreit) est le forestier Lanfroi du RdR. Le -s de A 646 est une sorte de marque de locatif (cf. aussi 879 : « bi Lamfroyts an der heyden ») ; en ce sens, la forme Lamfroits, dans sa sobriété, équivaut à RdR, br I, 574 et suiv. : si con l’en entre elmes [propriété, terrain] Lenfroi (li foretier). L’ajout de la dentale (assourdie en finale) s’explique par le besoin de fournir un support consonantique à la marque de cas obliques. Même adaptation morphosyntaxique dans F (632 Tote lamfreids anden tune). – « tune » : tuun, tuyn : ‘clôture’ (mha. zun, all. mod. Zaun), puis le mot désigne par métonymie l’espace intérieur ainsi délimité (cf. nl. mod. tuin ‘jardin’), l’enclos.
68 A dat waer was eist somen mi seide appelle une émendation. Nous choisissons (après Bouwman / Besamusca / Summerfield) la moins invasive, la permutation de « waer » et de « was ».
69 « temmerman » : ‘charpentier’ ; love : datif sing. de lof ‘réputation’.
70 « eecke » : ‘chêne’. F indique (636) que le tronc a été porté à l’intérieur (binnen sinen houe) de la propriété de Lamfreid (ce qui correspond à ce qu’implique RdR br. I, 574 et suiv (cf. supra, note 78). Le bi sinen hove de A est plus vague.
71 « wegghe » : coin de bûcheron.
72 « prouft » : impératif plur. 2e de prouven, variante de proeven (mha. prüefen) ‘voir si’.
73 « poghede » : de pogen ‘s’efforcer’, ‘faire des efforts pour’.
74 « ghemaex » : gemac (‘aise’, ‘confort’) + s, marque de génitif partitif commandé par lettel, ‘un peu’ ; voir VMNW, entrée ‘luttelI’, rubrique 1, 1.
75 « zeerre » : comparatifdezeer ; « mesrocht » : part.passéduverbeirréguliermesraken.
76 « prochiane » : forme contractée de parochiane. Même forme dans F et B.
77 « quene » : mot de belle antiquité, à la résistance au temps variable selon les différentes aires de l’espace germanique. En mnl. le mot désigne une femme âgée. En mha., c’est le vocable lui-même, kone, qui semble sinon vieilli, du moins fort patiné. Dans le Parzival de Wolfram von Eschenbach (début du xiiie s.), il distingue la femme qui est un fleuron de sa condition.
78 « wachte » : impératif singulier du verbe wachten, ici utilisé en emploi réfléchi : ‘considérer avec attention, bien regarder’ ; en relation étymologique avec l’afr. (d’origine germanique) gaitier et l’anglais to wait.
79 V. 772 willen over enen : ‘prendre pour cible’, voir MNW entrée willen, 1.2. – al au sens de alle ‘tout le monde’.
80 « dreechdem » = dreechde (prétérit indicatif, sing. 3e de dreigen ‘menacer’) hem. vel : ‘peau’, ‘pelage’.
81 F 772 enen verhoernden cloet (verhornt : dont la pointe est en corne, éventuellement coiffée d’une corne évidée) ; B 821 enen verheven cloot (verheven ‘levé’). Nous conservons la leçon de A (voir la note 51 Trad.).
82 « loghe » (entrée MNW ‘logeI’) : nl. mod. loog ; all. mod. Lauge. Solution aqueuse alcaline (lessive, notamment) dans laquelle on trempe un objet donné pour en extraire des éléments destinés à être éloignés, ou produit liquide utilisé pour une décoction. Le mot a un autre emploi, noté dans Kiliaan, Etymologicum 1599 : lotium, urina.
83 « loedwapper » : boule de plomb (loed) munie d’une lanière fixée au bout d’un bâton.
84 « beene » est dans la présente construction un datif singulier ; crom : ‘courbe’.
85 Absdale est la leçon de F ; A « abscale ». Le <d> originel a pu être prononcé comme la sourde correspondante et être graphié en conséquence <t>, graphie facilement confondue avec un <c>.
86 V. 512 « gestichte » : la leçon de F 794, ghedichte, paraît plus évidente et a été retenue par Lulofs et Bouwman / Besamusca. F : Dien pape liet den cruusstaf / Ghedichte gaen in sinen hals offre un texte immédiatement satisfaisant (« avec le bâton de croix, le prêtre faisait tomber une pluie de coups sur sa nuque ». B 838 et suiv. offrent une leçon très proche : Die paep liet den cruus staff/ dicke gaen omtrent sijn hals ; l’adverbe « dicke », de la même famille que ghedichte, formation adverbiale dérivée de l’adjectif dicht, exprime aussi l’idée de fréquence. En revanche, gestichte n’est pas répertorié comme adverbe, mais comme déverbal de stichten ‘fonder, édifier’ (Kiliaan, glose : aedificium), comme un substantif, donc, désignant un bâtiment, notamment ecclésial, ou un espace défini par sa fonction religieuse. Le nœud du problème posé par A gestichte tient en fait à l’existence d’un emploi figuré du part. passé de stichten au sens de ‘instruit dans la foi, édifié’. Le contexte incite fortement à considérer cette dimension. L’éd. Berteloot / Worm conserve A et traduit gestichte par « zur Erbauung ». En maniant le bâton de croix, le prêtre exercerait son sacerdoce. Voir aussi la note 48 p. 107 Trad. portant sur le v. 727.
87 « viven » : datif plur. de vijf ‘cinq’.
88 « Upt touver » = up (he) t oever ; clise doublée (en- et proclise) ; F 832 : « Op den oever ».
89 « stupe » : le poteau d’infamie auquel on attachait des condamnés pour les livrer à la honte publique.
90 « verscroven » : de verscruven, ‘repousser’, ‘chasser’. « druut » : ami, et par antiphrase : ‘individu’, ‘type’.
91 A « draghen » ; correction à partir de F 928 Datgi dus draget rode scoen.
92 « na den hore » : A maintient ici le singulier, à la différence de F (930 : na den oren).
93 V. 1004-1007 : La répétition de « doe rieden » (rieden : prét. indicatif plur. 3e de raden ‘conseiller’) peut sembler un peu lourde. Nous conservons cependant le texte de A. F est plus fluide et enchaîne après alle gader an sinen raet : Ende rieden hem hoe dese daet, etc. (F 990 : « et de délibérer pour savoir comment juger l’affaire », rieden étant ici un subjonctif de discours rapporté.) L’éd. Bouwman / Besamusca / Summerfield emprunte la leçon de F.
94 V. 1049-1050 : le deuxième vers du couplet a été sauté dans A ; il peut être reconstitué à partir de F 1036 : Kere harwaert dinen rechteren vlogel (« Tourne ton aile droite par ici ! ») et de B 1072.
95 Alleene (<al een) peut être ici en emploi adjectival (‘tout seul’, voir angl. alone< al (l) one) ou adverbial (‘totalement’) ; verweneendelike (‘sûr de soi’) est dérivé du part. passé d’un verbe absent des registres en néerlandais, mais attesté en mha. sous la forme verwaenen (voir BMZIII, 498), et signifiant ‘croire’, mais aussi ‘avoir une haute opinion de soi-même’.
96 V. 1071-1072 : helet est une entame de mauvais augure pour Tybeert, si on se souvient du heelt mare adressé à Bruun (v. 615).
97 « jan » : indicatif présent sing. 1re du perfecto-présent gonnen / gunnen, forme préfixée de onnen, cf. la leçon de F 1061 : « Bi gode des onnic u wale ». Le verbe peut s’employer dans des situations diverses, mais implique que (sauf ironie…) l’énoncé qu’il introduit ou auquel il se réfère soit ou ait été formulé en bonne part avec bienveillance.
98 « ghetoghet » (et 1089 « toechde ») : du verbe togen ‘montrer, témoigner, manifester’ (mha. zoügen / zougen).
99 V. 1079 et suiv. Leçon de F (1065 et suiv.) Eer die rime wert vollesen / Ten ende tussschen dese twee.
100 « sonder sage » : ‘cela va sans dire’.
101 « vraet », ‘glouton’, est la leçon de F 1075 (et de B 1110). A braet est une erreur de copie ou, en cas de dictée, la conséquence d’une prononciation ou d’une réception déficiente de la bilabiale initiale.
102 « gelaet » : ‘façon dont on apparaît’, ‘mine’ (nl. mod. gelaat ‘visage’).
103 « dageraet » : ‘lever du jour’ ; nl. mod. dageraad.
104 « gemoeten » (aujourd’hui ontmoeten) : ‘rencontrer’ ; « gemoet » 1107 : substantif correspondant.
105 130 « quedden » : ‘parler’, ‘interpeller’ (mha. queden).
106 « mine roukes » : décomposé, cela donne : mi (accusatif de ic) + -ne (particule de négation) + roeke (verbe roeken [mha. ruochen]) ‘considérer, être intéressé par’ + es (génitif d’un indéfini renvoyant à honich). Ce membre de phrase commence comme une construction impersonnelle (sujet en cas oblique), et on attendrait ensuite une forme verbale roek(e) t ou rouk(e) t (indicatif présent sing. 3e) ; roeke (+ -s) est toutefois formellement un optatif sing. 3e. Le MNW (entrée ‘roeken’, II, 4) indique qu’il arrive que l’optatif soit utilisé comme indicatif. Cela doit être le cas ici. Même leçon du reste dans F (1104).
107 V. 1118. Au v. 1117, niet est un adverbe exprimant une négation grammaticale ; c’est le niet d’aujourd’hui. Ici niet est le pendant négatif de iet (‘quelque chose’), terme qui s’écrit aussi yet, comme au v. 1116 (parallèle en mha. : iht /niht). Ce niet est devenu en nl. – différenciation utile – niets ‘rien’. B (1140) Hebdi anders niet in thuus ? porte la marque de l’évolution en cours : la valeur sémantique de niet est prise en charge par anders ‘autre chose’.
108 « toghel » : ‘les rênes’.
109 « in… so… » : variante de ie… so… ; nl. hoe… hoe (all. Je… desto / um so...).
110 spaerde (prét. indicatif de sparen (emploi transitif) ‘épargner’ sing. 3e – ne (enclise) pronom personnel accusatif sing., forme non accentuée (= Tybeert) ; haer pronom personnel génitif plur.
111 V. 1265-1267 « pant doen »‘prélever un gage’ – « burse »‘ bourse’ – « al sonder naet »‘sans aucune couture’. F (1253 et suiv.) a deux vers de plus : (die been) / Ende trac hem wt dat ene dinc / Dat hem tusscen die bene hinc.
112 « Int sleets duvels name » – Transcription ‘aérée’ : In t(e) s leeds duvels name – F 1264 : ins leeds duuels name.
113 A (et F) moete est une forme d’optatif (sing. 3e, cf. 1068) ; B 1296 In des duvels name most dat stric hier sin.
114 « gewant » : l’habillement, mais aussi l’équipement, l’appareil.
115 « bachten » : à l’arrière – « scorde » : du verbe schoren, ici en emploi intransitif, ‘se déchirer, se fendre’.
116 « te scherne » : ‘par moquerie’ (scheren, substantif : ‘plaisanterie’, ‘sarcasme’).
117 « clippelen » : datifplur. de clepel ‘battant de cloche’, ‘grelot de sonnette’.
118 V. 1395-1397 : passage laissé sans ponctuation. On peut supposer une répétition implicite : (*dat ghesinde) dat ic binnen den hove vinde / es up mi verbolghen al) ou considérer avec Lulofs que le v. 1395 est en construction apo koinou. Articulation plus simple dans F (v. 1385 et suiv.) : (te hove vinde) Ets [= het es] op mi so verbolghen al / Quamic daen et waer geval, le so impliquant que la proposition commençant par « Quamic » est une consécutive. Pour le sens global, guère de différence.
119 « gaerdeline » : F (1400 et suiv.) Hem staen die rode granekijn / So om sijn mulekijn over al. B 1454 et suiv. identique à F.
120 V. 1415 Roseel A rollel ende scone dief : corrigé d’après F 1403 Hier es roseel een scone dief. Texte quasiment identique à celui de F dans B.
121 V. 1435-1437 : les v. 1435-1436 ont sans doute été intervertis. – Après A 1434, dans F (1423-1425), on compte trois vers de plus : Ic ga in vresen vander doet / Mijn berouwenisse is so groet / Van sonden die ic hebbe gedaen (« La pensée de la mort me remplit d’angoisse tant je me repens des péchés que j’ai commis »).
122 « vandet » : vanden + infinitif : ‘essayer, tâcher de’.
123 « mire mesdaet » est emprunté à F (1441), le verstaet du v. 1452 restant sinon sans rime ; mesdaet est à comprendre comme un singulier collectif. A mine mesdaden.
124 « net » : le copiste de A a dû se représenter ici non un collet, mais un filet en forme de poche (cf. les ‘bourses’ utilisées dans la chasse au lapin menée avec l’aide d’un furet) ; F (1457) conserve le collet (« int strec »), et du même coup la rime.
125 « toren » (mha. zorn) : ‘colère’ et/ou ‘douleur/dommage subi’ ; même bivalence que afr. ire.
126 « tonneeren » : te oneeren ([tourna] à sa honte).
127 V. 1508-1509 leeddickene (clise) : leedde (prét. de leiden ‘conduire’ + ic + ene. « Boloys » est emprunté à F 1499. A : v… bloys ; après un <v> bien identifiable et avant un <bloys> parfaitement lisible, on rencontre quatre jambages indifférenciés. Un problème analogue de décryptage graphique se pose aux v. 2011 et 2156 (voir infra les notes 202 et 223). Les quatre jambages peuvent se lire comme diverses combinaisons de i, u, n, et m. Brinkman / Schenkel, transcription, note p. 894, proposent de lire vuubloys. B 1545 : vyanoys), Reynardus vulpes 697 : Amplosis ; D (Fragments Culemann, édités en annexe dans Reinke de vos, p. 259-266), v. 29 : Oec leyd e icken tot spapen van bloys.
128 « ghevreescheden » : prét. indicatif plur. 3e du verbe gevreeschen / gevreischen, ‘apprendre’.
129 « dien », A « diene » : la construction exige pour l‘article un datif, soit den ou dien.
130 « stoven » : prét. indicatif plur. 3e de stuven, stieven, mha. stieben : voler de tous côtés ; se dit notamment de la poussière.
131 « hine », v. 1729. Le -ne est une ‘négation-écho’, appelée par le « -ne… niet » du vers précédent.
132 verstorberen est calqué sur l’afr. estorber (‘troubler’), avec substitution du préfixe germanique ver- au préfixe roman. Le vers reste orphelin. Il ne l’est pas dans le texte de l’un des « nouveaux fragments de Bruxelles » où le v. 1738 se lit (éd. Lulofs, p. 306) : dat ghy miin herte dus verseert (« que vous blessiez ainsi mon cœur »).
133 V. 1743 « die ic » est repris de F (v. 1731) ; A dien desen. Le <n> de A « dien » a été considéré comme le produit d’une mauvaise lecture du <ic> du vers précédent. Berteloot / Worm et Bouwman / Besamusca corrigent simplement dien en die ic. Nous les suivons.
134 « ne waer » : F 1733 mar ; mer / mar (nl. mod. maar) est une forme dérivée de ne waer.
135 Leçon empruntée à F 1736, identique dans B. Texte de A pour les v. 1748-1754 : 1748 Doe began hem drouue ghelaten / 1749 ende arde seere beefde reynaert / 1750 Daer keerde si te hove waert / 1751 Doe he began den houe naken / 1752 Daer hi waende seere mesraken / 1753 Doe in sconinx hof was vernomen / 1754 Dat reynaert ware te houe comen /, etc. Le v. 1748 de A n’est pas incompréhensible : « [Il] commençaà faire triste mine ». Maisla phrase commençant dans A aux vers 1751-1752 reste en l’air. Elle est clairement incomplète, et l’initiale peinte marque de façon encore plus évidente le début d’une nouvelle phrase au vers 1753. On aboutit cependant dans les deux situations à une solution à peu près satisfaisante si (à l’instar des éditions Lulofs, Berteloot / Worm, Bouwman / Besamusca) on adopte la leçon de F (et de B) pour le vers 1748 et l’ordre de succession des vers dans F (et B) pour les vers 1749-1752.
136 A « die niet ter rechter hant » : « niet » peut avoir une valeur substantivale et être employé comme niets (voir MNW, lemme ‘NietI’, I.a). L’éd. Berteloot / Worm lui donne cette valeur. Lulofs et Bouwman / Besamusca estiment en revanche que le « niet » de A est une mauvaise lecture d’un nu présent dans F 1776 : Die nv der vroederhant hebben gewonnen et soutenu par L 823 hodie ainsi que par B 1804-1806.
137 V. 1796 « O » de taille intermédiaire entre le o minuscule et le O initiale de vers (ms. O), cf. au v. suivant O wy, mis en relief par un trait vertical rouge qui le traverse. Segmentation assez discrète. À l’usage d’un récitant ?
138 « caf » au sens propre : enveloppe entourant le grain de céréale, la balle (cf. angl. chaff).
139 V. 1818-1825. V. 1818 ic waent = ic waen het ; ic waen devrait suffire. Il se pourrait que A ait réorganisé une phrase comparable à celle de F 1806 : Reynaert et sal uwe kele ontgeldent. – V. 1821-1823 F a quatre vers en plus (1809-1812) : Her Coninc wat bestaet mi dat / Of hi lamfreits honich at / Ende hem die dorper laster dede / Noch heft brune so grote lede [was hi te blouwen of versproken, etc.]. Ces vers sont intégrés au texte courant (dans les éd. Lulofs, Berthelot / Worm et Bouwman / Besamusca / Summerfield. Les deux premiers ont l’intérêt particulier de présenter un point de contact étroit avec RdR, br. I, 1270-1272 (ms. B, éd. Champion) : Se Bruns menja le miel Lanfroi / et li vilains le ledanja, por coi donc ne se revenja ? (formulation très proche dans H, éd. Pléiade Ia, br. 1255-1257, et C, Lettres gothiques, 10, 1232-1234.
140 « Bander zijde » = bi ander zijde, ‘de l’autre côté’.
141 V. 1833-1834. V. 1833 Le roi Lyon. L’association coninc / lyoen apparaît encore deux fois dans le récit (3393, 3459), dans la bouche de Firapeel. – V. 1834 : « wien » est une forme oblique de wie (le pronom interrogatif = ‘qui’) ; le verbe twifeln est en construction dite ‘impersonnelle’ ; ghine : le ne enclitique est explétif.
142 V. 1836 A saken. Dans A, sake – à entendre ici au sens juridique de ‘cas’ – est grammaticalement au pluriel, mais est le sujet de zi (= si), qui est la troisième pers. du sing. du présent du subjonctif du verbe sijn. F 1826 : Hoe groet mine misdaed si satisfait au principe de l’accord du sujet et du verbe dans le champ du nombre. Corrigé donc, mais le défaut grammatical de A n’est toutefois pas inintéressant, le « cas » Reynaert présentant effectivement de nombreux volets.
143 V. 1847-1849. 1847 « Doe » – Située au beau milieu du développement de la phrase, l’initiale peinte peut faire l’effet d’être une transposition graphique de l’impulsion donnée dans le récit par l’initiative prise par Belin (cas le plus immédiatement comparable : v. 282 et suiv.). Cela pourrait être aussi (cf. supra, note 137 portant sur le v. 1796) une ‘indication de régie’ destinée à un récitant. – 1849 « Hawy » : ms. ha wy. F 1839 : darme awi.
144 V. 1850-1864. Le passage du RdR qui s’offre à la comparaison est celui où, à l’appel du roi, des membres de la cour se lancent à la poursuite de Renart, qui tente de s’enfuir (br. I, 1611-1628.). Dans ce groupe, le mouton sire Belin (1612) ne joue pas un rôle moteur, mais il est en seconde position, derrière Isangrin. Dans le RdR, le sanglier s’appelle Bauçant (li sanglés as aguees danz, 1623 et suiv.). Forcondet n’est pas à première vue un nom parlant. La leçon de F (1845) : Foret a dent dat euerswijn est un peu plus suggestive. Des reconstructions du nouveau nom ont été tentées à partir des éléments ‘dent’ (extrait de F et en accord avec la source), -forc (extrait de A) ou for+t (extraits de A et de F), d’où les propositions ‘Forcadent’ (soit : ‘dent de fourche’) et ‘Fortedent’ ou encore ‘Fortadent’ (soit : ‘fort pour ce qui est de la dent’). L’éd. Bouwman / Besamusca / Summerfield retient la troisième proposition (mais s’agissant de défenses de sanglier, la première n’est pas la moins parlante). Ajoutons qu’au cours du processus d’adaptation le mot ‘danz’ pourrait avoir servi de point d’appui au-delà d’une utilisation du matériau verbal d’origine. Toutes les bêtes qui, outre les protagonistes en vue que sont Belin, Bruun, Tybeert et Ysengrijn, veulent ‘procéder’ ont la dent acérée : castor, furet, belette, loutre, écureuil.
145 « eencoren » ms. een coren. Le mot désigne l’écureuil (nl. mod. eekhoorn, all. Eichhorn, Eichhörnchen).
146 A « weline » : aucun animal de ce nom n’a été répertorié à ce jour. Lulofs, éd. p. 307, estime que cette forme procède d’une mauvaise transcription de *weseline, qui serait un diminutifde wesel (‘belette’), wesel qui est la leçon de F (1853 : Die wesel mijn vrouwe fine).
147 Les vers 1871 a et b sont repris de F (v. 1865 et suiv.). L’articulation des éléments du texte de A est défaillante à cet endroit.
148 uten spele gaen : se dit quand ‘la partie tourne mal’ (spel : ‘le jeu’). Formulation proche dans le RdR, br. I, 1362 et suiv., au niveau de l’articulation correspondante : Mes or es Renart pris au laz / et set bien ce n’est mie a gas.
149 « versuchte » : prét. du verbe versuchten (dentale de prét. fondue avec la dentale du radical), dérivé de suchten (le ver- pouvant apporter un accent d’intensité supplémentaire), ‘soupirer’ (mha. : siuften, siufzen).
150 « der Bruun » : der est une contraction de de her. Leçon de F, v. 1960 : « Ende her brune ».
151 Arsenden leçon de F, v. 1969 : Vrouwen erswinen.
152 V. 1979 et suiv. : so, soe = si, pronom féminin sing. 3e ; « soene » : = soe in (Reynaert).
153 « ontliven » dans son emploi transitif : ‘prendre la vie’.
154 À segmenter : dat so wie ou dat sowie ? sowie : ‘quiconque’. Mais wie peut à lui seul avoir ce sens. F 1991 Dat so wie so mi genaket.
155 « haest » : de haesten ‘se hâter’ ; dentale du présent indicatif plur. 2e confondue avec la dentale du radical.
156 « twint » : variante de twinc (cf. angl. in a twinkling of an eye) ; signification de départ : le temps d’un battement de paupière, équivalent du nl. ogenblik, de l’all. Augenblick. – sparen est-il employé comme au v. 2016, c.-à-d. de façon intransitive, au sens de ‘tarder’ ? Si oui, on peut tabler sur une erreur de lecture et remplacer mi par nu, comme cela a été fait dans l’éd. Bouwman / Besamusca / Summerfield (cf. dans cet ouvrage la note portant sur ce vers, p. 254). Mais voir B 2009 : Ghi fluect ons, off wi u langer sparen : « Vous nous maudirez si nous vous ménageons plus longtemps ». C’est Ysegrim le loup, qui parle, prenant au mot le propos que tient Reynaert… dans A. Cette reformulation avec changement de locuteur plaide en faveur de l’idée selon laquelle le rédacteur de B aurait lu un « mi » dans les quatre jambages solidaires que l’on voit dans A entre twint et langher
157 « inderwaert » ou hinderwaert (cf. v. 2015) varen : littéralement (aller en arrière), mais employé généralement dans le sens de ‘partir dans le mauvais sens’ et par métaphore ‘aller à sa perte’, voire ‘être damné’.
158 « prouven » : variante de proeven, mha. prüeven ; emprunté à l’afr. prover, prouver <lat. probare.
159 « horen » : variante de horn, hoorn, ‘corne’.
160 Ellipse du pronom se référant aux personnes interpellées dans A. F 2053 : Laet v wisen ende leren.
161 « spaende » : prét. indicatif de spanen ‘sevrer’. « mammen » : emprunt à F 2058 ; leçon de A : mannen.
162 « ontgan » : prétérit sing. 1re du verbe ontginnen ‘commencer’.
163 « leckernie » : gamme sémantique large, du goût de la bonne chère à la goinfrerie.
164 « gheeten » (plur. de) gheet, geit : ‘chèvre’ ; mha. geiz.
165 « hoekin » : ‘chevreau’.
166 « zuver » ou suver (nl. zuiver) : s’agissant d’une modalité d’action : en faisant les choses à fond.
167 F 2078 « quam ic an ysegrime » (« je rencontrai Ysegrim, etc. »).
168 « rijm » est déjà attesté dans le Glossarium Bernense au sens de ‘gelée’ ; var. rijp (mha. rife).
169 V. 2125-2126 « deene » : de eene (ribbe) van ‘l’une parmi… ’ – 2126 « mintsten » : troisième niveau, portant les marques du superlatif, d’une échelle dont le premier degré a déjà une valeur comparative et se présente sous la forme minder ou min, apparentée au lat. minus (cf. en mnl. l’expression me of min ‘plus ou moins’). La première dentale est épenthétique – rebbe, ribbe, nl. mod. rib : la côte (angl. rib).
170 « bewerben » : ‘acquérir’ (la forme est également attestée en mha.) ; nl. mod. verwerven (c’est du reste également la leçon de F 2148 et de B 2186), all. erwerben.
171 « vrienscap » : ‘amitié’, nl. vriendscap. La graphie vrienscap (également F 2149) est bien attestée en mnl. (voir VMNW, entrée ‘vrientscap’), et la dentale est parfaitement organique ; elle provient du part. présent du verbe vriën ‘aimer’, substantivé à date ancienne. Le VMNW explique la graphie sans -t par l’assimilation de la dentale au -s subséquent.
172 « up hief » : prétérit indicatif sing. 3e du verbe op/up heffen ‘lever’. – « onghereede » ‘ennuis, difficultés’.
173 vete, veete : lemmatisé sous la forme vete dans le VMNW, qui indique les significations ‘hostilité’ et ‘acte hostile’ (nl. vijand ‘ennemi’ a la même origine). C’est la faide de l’afr.
174 « mede » : ‘hydromel’ (mha. mede / met) ; blanden (mha. id.) ‘mélanger’, cf. angl. to blend.
175 V. 2194-2195 « noede » : ‘nécessairement’ – bedraghen : ici au sens d’‘accuser’ – ne daet : ne dade het.
176 V. 2226-2230. 2228 : sinen erdschen vader : littéralement « son père terrestre ». – 2229-2230 : Nous suivons, après d’autres (graphie du g de la syllabe finale alignée sur la ‘norme’ de A), le texte de F 2193 et suiv. (appuyé par B 2250 et suiv.) ; Mit verradenisse sal bedragen / Ende een van sinen liefsten magen. Texte de A : met verradenesse sal bedrieghen / ende eenen van sinen liefsten maghen lieghen. A 2230 est en effet hypermétrope et les deux verbes à la rime, bedrieghen (‘tromper’) et lieghen (‘mentir’), semblent mal accordés au contexte. Reynaert va accuser (bedraghen, même sens qu’au v. 2194) son père et son cousin, non les tromper.
177 V. 2241 « Hermerikes » : leçon de F 2205 ; A heymeliken (heymelijk : ‘caché, secret’ – appliqué au trésor, ou à un roi, non défini, qui ne peut être Nobel ?). L 1069 Ermericus.
178 V. 2240-2245. Dans A : Hadde min heere mijn vader vonden / Des coninx heymeliken scat / In eene verholnen stat / Die mijn vader hatte vonden / Den scat wart hi in corten stonden / so overdadich, etc. ; la construction de phrase n’est guère compréhensible, du fait, semble-t-il d’une dittographie portant sur les éléments hadde / vonden / den scat). F offre ici le même texte. B, en revanche, propose un couplet sans embrouillamini, v. 2264 et suiv : Ende doe hi had aldus groot goet, / wart hi so fier, so hooch gemoet, / etc. (« Et après avoir accumulé autant de richesses il devint si altier, si hautain que... »). Il a été proposé de substituer le doe de B au die initial de A 2243, émendation que nous adoptons.
179 « veronweerde » : prétérit indicatif, sing. 3e de veronwerden ‘mépriser’.
180 « of » est emprunté à F 2217. Leçon de A : ende.
181 F 2221 Ende quam in waerts int suetelant (« et entra à l’intérieur de ce doux pays »).
182 « ontboet » : du verbe ontbieden : faire savoir, transmettre. Correspond à lat. mandare et à afr. mander.
183 « beloken », part. passé de beluken, signifie, au sens propre, ‘fermé, clos’ (cf. v. 335, 1165).
184 F et B offrent après la mention de la ‘merveille’ (wonder) un détail absent de A, mais certainement non moins étonnant que celui qui est rapporté dans A. Texte de F (v. 2235-2238) : Si swoeren op ysegrims crune / Alle vive dat si brune / Souden bringe op den stoel taken [= te Aken] / Ende souden geweldich coninc maken. Cet élément figure également dans le Reynaerdus vulpes, v. 1089 et suiv.
185 « wederseggen » : la gamme sémantique est étendue : de ‘contredire’ à ‘s’opposer’.
186 « achtersteken » : repousser, contrer.
187 « lyet » : prétérit indicatif, sing. 3e de liën ‘confier’ + (he) t.
188 « lijcteekin » : lemmatisé dans le MNW sous la forme lijcteken, ‘signe, caractère distinctif, cicatrice’.
189 V. 2298 et suiv. Le v. 2298 se comprend au premier abord comme une formule insistant sur la véridicité du propos tenu (« Soyez-en convaincus », voir par ex. Walewein, v. 711), non comme l’annonce d’une explication de l’épouvante qui se serait saisie de Reynaert. Pourtant, la fable qui suit sans transition aucune ne peut avoir qu’une telle fonction explicative. C’est à elle que se rapporte donc probablement le démonstratif « dies » ; dans la formule binaire, wys, qui implique un processus d’intellection, prendrait ainsi le pas sur seker. Ceci est explicité dans le vers correspondant de B (Ic sels u maken merkelic wyss, v. 2327, « je vais vous en donner l’explication ») et dans le Reynaerdus vulpes (v. 1106 et suiv.). – « pude » : pluriel de puut, ‘grenouille’.
190 « gemanc » : réunion, assemblée.
191 « verslanc » : la rime imposerait un <t> en finale, soit une forme verslant, prétérit de verslinden ‘avaler’, ‘dévorer’. Il y a eu confusion entre le c et le t. C’est aussi le cas dans A aux v. 378, 1540 (voir Lulofs, éd., p. 299, note sur le v. 378). Le verbe correspondant en mha. se présente également sous la forme verslinden. Le passage à la forme allemande verschlingen n’est pas attesté avant le xve siècle.
192 A : Ic kennen so wel geboren. Le n final de kennen (clise, = en) ne peut représenter que le roi Nobel. Texte complété à partir de F 2302, ms. den .co. (avec barre de nasalisation).
193 « goedertiere » : équivalent de afr. debonaire au sens de « de bonne nature » (cf. DFMMatsumura).
194 « mangelinghe » : échange.
195 « ghetelen » : mettre en oeuvre, exécuter.
196 V. 2381-2383 : Empruntés à F 2345-2347, à la suite de l’éd. Berteloot / Worm. Texte de A : Want hi huten holle quam, Sach ic wel ende vernam Dat hi omme sach ende merke di. La conjonction want a une valeur causale, comme le mha. wande / want (Plantjin 1573 donne pour équivalents : car, nam, nim, etenim). L’annonce d’une explication ne surprend pas, et la relation entre ce qu’expriment respectivement le v. 2381 et le v. 2388 serait transposable en bande dessinée – le père sort de la fosse, Reynaert voit ce qu’il fait alors. Mais, en texte, il manque une expression de la dimension temporelle. B 2404 et suiv. fournit une telle connexion (doe) : want ic aen hem dit vernam / doe hi utten hole quam (« car je m’aperçus de ceci en le voyant lorsqu’il sortit de la fosse »).
197 « queddi » : quedde hi (leçon de F 2350) ; quedden (cf. mha. queden) ‘dire, parler, s’adresser à, saluer’.
198 « stoppen » : ‘remplir’, ‘combler’ ; mha. stopfen.
199 « steert » ou stert : la queue, F 2355 start ; nl. start.
200 « voete hadden » : leçon de F 2356. A : vore hadde.
201 V. 2400 -2402 « baren »‘rendre visible, montrer’ – « in dole zijn »‘être dans l’incertitude’.
202 « ontgonnen » : « entamé », mais ce stade est, au moment où le mot apparaît, ironiquement dépassé.
203 V. 2453 et suiv. : la rime est quelque peu embarrassée. « leden » est le part. passé de liden au sens de ‘souffrir’ (lidenII dans le VMNW) ; gheleden : part. passé de liden au sens (disparu, à part quelques traces fossiles) de ‘passer, traverser’ (lidenIII dans le même dictionnaire). Nous conservons cette leçon. F 2417 Dar die iagers an reden (reden : prét. indicatif plur. 3e de riden ‘chevaucher’). Voir la note 151 p. 217 Trad.
204 « gewout » implique la capacité de faire ce dont il est question, le pouvoir effectif (mha. gewalt).
205 « behendichede » : forme de datif de behendicheit ‘adresse, habileté’.
206 V. 2510. Vers emprunté à F 2473 ; A Ende bruun alle mine onsculde. Leçon sculde de F appuyée par B et L ; le on- de sculde est ici un lapsus, et non une façon de dire la non-mesurabilité pour cause de pléthore des méfaits commis (une possibilité en soi, cf. MNHW, entrée ‘onschout’). Voir Muller, Critische commentaar, p. 305.
207 « bedregen » ou bedragen : accuser.
208 « beteghen » : sens très proche de celui de bedregen. F lit du reste les deux fois bedragen (2486, 2488). Le verbe figure dans le MNW sous l’entrée ‘betiën’, voir la rubrique iet enen betien (imputer qqc à qqn).
209 A « argentiere ». La graphie -r s’impose dans la deuxième syllabe, cf. la famille des vocables à suffixe -tiere (tiere : la façon d’être) : « quadertiere » (à cet endroit même, dans B, v. 2551), « goedertiere », voir A, supra, v. 2335. Base du composé : arch, adjectif, ‘mal, mauvais’ ; mha. arc.
210 « gentel » : dérivé de l’afr. gentil (cf. angl. gentle).
211 V. 2531 et suiv. « dorret » : présent indicatif plur. 2e de dorren ‘prendre une initiative’, ‘oser’ (cf. angl. to dare). – genent, genende (entrée MNW : ‘genendeI’) ; sens général : le courage, l’ardeur dans l’engagement.
212 « beloepen » : le verbe a entre autres sens celui de ‘capturer’, ‘prendre dans ses filets’.
213 messen, misse (forme du lemme dans le VMNW et le MNW) dans un emploi transitif : ‘ne pas donner’.
214 V. 2592 et suiv. Texte de F : 2555 et suiv. : De elwaer gherne wilt sin / Ende daer bi aventure lidet. Nous conservons A, voir la note 161, p. 229 Trad.
215 « ghehidet ». A : ghehidelt, corrigé en fonction de la rime de F 2557 ainsi que de E gehidet. hiden : ‘cacher’, cf. angl. to hide.
216 « Ne wetet » : F 2560 En weet est repris dans l’éd. Lulofs avec cette analyse : « en variante pour in = ic ne ». Un garant : B 2611, avec la leçon Ic en weet. Le fragment E est en revanche du côté de A : En wetti.
217 « chierheit » : lemme VMNW, MNW : siereit. L’essentiel est dit, d’un mot dans le Glossarium Bernense : ornamentum : cierheit. – nl. sieraad, all. Zierat.
218 « grouves » : indicatif prétérit sing. 2e du verbe graven, ici ‘enterrer’. Reynaert fait donc comme si le roi le tutoyait.
219 A « wanen ». Rectifié d’après F, qui a la forme normale du présent indicatif sing. 1re personne, wane.
220 « ombequame » : lemme VMNW et MNW onbequame : ‘désagréable’.
221 « verbalch » : de verbelgen ‘mettre en colère’.
222 « Colne » : la ville de Cologne ; « meye » : mois de mai.
223 V. 2653-2655 : la fidélité / loyauté (fides), que Cuwaert doit à la reine et celle que Reynaert doit au roi seraient-elles de nature différente ? F a huit vers de plus (2618-2625) ; peut-être faudrait-il dire plutôt que dans A huit vers ont été perdus en route du fait d’un ‘saut de même au même’, le même étant le point repère qu’est la rime, en l’occurrence la rime trauwen : vrauwen, répétée dans F, la deuxième fois par Cuwaert. Celui-ci dit obéir à Reynaert want gi mi manet bider trouwen / Die ic mire liever vrouwen / Enten coninc sculdich ben. Pour retrouver le pas, A a gardé le ic à cause du mot à la rime, ben, qui est un présent indicatif sing. 1re (et qui peut se présenter sous la forme bem, cf. par ex. v. 2716).
224 « hi » pronom personnel masculin (certes compatible pour le genre avec borne, pit, put, putte) peut étonner. On attend pour un nom de lieu plutôt un article, au neutre, c.-à-d. het, comme dans B 2677 het staet int bosch van Hulsterlo et Leeu 1479, p. 128 (seul témoin édité par H. Rijns contenant ce passage).
225 « ries » : forme substantivée d’un adjectif signifiant : dépourvu de bon sens, voire de raison ou encore, comme ici sans doute, vu le contexte, de conscience. F symon die sies (sies : <afr. seüz, ‘limier’).
226 « bedrouch » : du verbe bedragen, ici en emploi réfléchi : ‘assurer sa subsistance’.
227 « die berke » : leçon empruntée à E. C’est également la leçon de B 2713 : « die berck ». A dien burne.
228 « of tmi stonde dat… ». oft = of het (leçon de E : of et mi stonde so / dat…) : « si j’étais en mesure de… ».
229 « neent » : neen het.
230 « ordine » ou ordene : l’ordre, les ordres.
231 « provende » ou prevende : la prébende.
232 « carmede » : prét. indicatif sing. 3e de carmen ‘gémir’.
233 « traech » : faible, sans ressort ; mha. traege.
234 « spaeus » : des paeus ; proclise donc, mais enclise dans F 2687 : « ins pawes ban » ; paeus (aujourd’hui paus) était à l’époque sans doute encore bisyllabique. Voir EWN, entrée ‘paus’.
235 « verwaten » : verbe fort, ‘excommunier’. « ballinghe » : issu par assimilation de banlinc, dérivé de ban.
236 « stage » (cf. angl. stage) : emplacement surélevé où l’on est bien en vue.
237 « anderwaerf » : ‘une deuxième fois’. waerf ou werf (retenu comme lemme dans le VMNW) est un déverbal de werven ‘tourner’.
238 « Tiecelin » : forme ajustée à partir de v. 2807. A cirlin ; F necelijn ; B Tyeselin ; L 1391 Tiselinus.
239 « bottelgier » : <afr. boteillier.
240 « scaven » : (lemme MNW schaven) ‘gratter’, ‘polir’, au sens figuré et en emploi intransitif : ‘se déplacer rapidement’ (au départ sans doute l’idée d’une friction sur le sol).
241 V. 2815 : « balch » évoque un contenant formant enveloppe : la peau, le sac – « ruwe » : (lemme ru dans le VMNW et le MNW) ‘recouvert de poil’ ou ‘hirsute’. Ici dans le premier sens.
242 « over niet » : ‘pour rien’ (F2786 et B : « om niet »), c.-à-d. sansla compensation qu’aurait constitué la vengeance.
243 « gheenrande » = gheenerhande ‘d’aucune sorte’.
244 « velspot » : spot (même leçon dans F 2812), lemme VMNW et MNW : spotte ‘morceau’, ‘pièce’ de fourrure.
245 in sine pflecht nemen (lemme MNW ‘pflicht’) : prendre en charge.
246 « onbaren » ; emprunté à F 2834 gine moget niet onbaren, pour la justesse de la rime. A « ombeeren ».
247 brauwen, braeuwen : coudre les paupières (d’un jeune faucon dans la phase de dressage).
248 « ontscoyde » : prét. indicatif de ontscoyen ‘déchausser’.
249 V. 2903 et suiv. « sonder van desen » : « mais compte tenu des circonstances » ; « eist (<es/is het) mi lief ».
250 F 2894 et suiv. : Dede Reynaert sine scoen smaren [smaren : ‘graisser’, Plantijn 1566 : fist oindre ses souliers, éd. Rijns, p. 141] / Die ysegrims te uoren waren.
251 « benden » : (entrée MNW ‘binden’) ‘attacher’, ici ‘lacer’ ; mha. binden.
252 « gheles » : texte (passage de l’Évangile ou prière) choisi pour la lecture publique.
253 « beghiet » : du verbe begien ‘déclarer’, ’reconnaître’, verbe faible (à la différence de mha. bejehen).
254 « echt » : le echt adverbe de temps ‘ensuite’, var. echter (adverbe apparenté : angl. after).
255 autaer, outaer : ‘autel’.
256 « oemoedelike » : (entrée VMNW, MNW : ootmoedichlike). Glossarium Bernense : humiliter : omudeleke. La forme ot- contient une notion de simplicité, de docilité. Elle s’est imposée en nl. (cf. ootmoed, ootmoedig).
257 « wouden » : emprunté à F 2963 (B 2995 a également wouden) – A als hi woude.
258 « gods orlof » : en contexte (voir le vers précédent) : mieux donc encore que le simple soutien du roi !
259 « onspellic » : spellic est un adjectif dérivé de spel (le jeu) ; onspellic ‘grave’, ‘peu porté à rire’.
260 « als ende als » : locution d’emploi courant, exprimant par la symétrie des éléments du signifiant l’idée de totalité. Dans le contexte du double ‘déchaussement’, une perfidie du narrateur.
261 V. 3052 et suiv. « ontfaremde », « becaremde » : formes de prétérit indicatifsing. 3e (avec voyelle épenthétique [svarabhakti] entre le r et le m) des verbes ontfarmen ‘avoir pitié’, impersonnel – de là le cas oblique som-en –, et réfléchi, et becarmen : ‘se plaindre’. – « som » : emploi voisin de angl. some : ‘certains’, ‘d’aucuns’.
262 « bet » : ‘mieux’, ‘plus’.
263 « onberoupen » : dérivé du part. passé de beroepen ‘mettre en cause’, ‘accuser’.
264 « gestade » : ‘stable’ ; « zede » : comportement habituel, mode de de vie, mha. site.
265 « heesch » ou eisch : ‘demande’, ‘requête’. Forme verbale également avec h aspiré ou non aspiré : heischen / eischen. Même dualité en mha.
266 « als si » emprunté à F 3062. A ende so vernam .
267 E 3070 : Ic muet werden pelegrim – Leçon de F 3068 : Ic moetwerden pelgrim .
268 “roupen” ou roepen : crier (mha. ruofen).
269 « ase » : emprunté à F, datif de aes, ‘nourriture’, plus particulièrement ‘viande’. A base (pour hase ?).
270 V. 3135 et suiv. Texte en partie (« bat ») emprunté à F 3101 et suiv. avec à l’appui B 3135, qui oriente le décodage de façon claire : Den koninc bad sy dicke goet, et E, qui fournit une garantie matérielle de cohérence pour l’ensemble de la phrase : ay hoe dicke bat si godis Den coninc die dor sine doget Hare clene kindre hadde verhoget . – A 3135 dancte so goets / den coninc est bien elliptique. Comprendre sans doute : « remercia le roi en formulant de bons vœux à son égard, lui qui (… par un aussi bon repas).
271 Il y a en mnl. deux verbes verhogen homographes : l’un (nnl. verhogen), dérivé de l’adjectif hooch, hoge, a le sens de : ‘élever’, ‘honorer’, l’autre, (nnl. verheugen), est dérivé de hoge, hueghe ‘plaisir, joie’. La première signification n’est pas à exclure – Lulofs a opté pour elle (le ‘cadeau’ royal honore la famille, et donc aussi les renardeaux) –, mais la seconde est bien adaptée au contexte immédiat : la mère est ravie, les petits se sont régalés.
272 « vorst » : un élément du gibet, la traverse qui réunit les deux poteaux.
273 « ontscricken » : ‘échapper’.
274 « lijden » ou liden : ‘passer’ (ici à propos du temps).
275 « nu ». F 3119 lit ru (au sens de ‘hirsute’, cf. supra, note 327 sur le v. 2815), tout comme E (et, peut-être, G) ; ru est entendu ici au sens de ‘resté dans son état premier’.
276 V. 3220 « mesbaren » ou misbaren : avoir un comportement désordonné ; dans le contexte : être agité.
277 V. 3226 et suiv. « comt », emprunté à F 3205 : Comt ende helpt mi. A com impliquerait un tutoiement non confirmé par le verbe suivant, helpt (impératif plur. 2e), contextuellement peu cohérent après un helet vry ! (voir v. 615 et 1071). Cf. aussi B 3122 Help ! (substantif, ‘à l’aide !’), Bellijn, wair si di ? (« où êtes-vous ?).
278 V. 3239 et suiv. 3239 : « dat » est emprunté à F 3207. A doe. – hel : comme l’afr. el (‘autre chose’), avec un ‘h flamand’.
279 V. 3245 et suiv. : « liever » : emprunté à F 3213. A « leet ». – A mesquame hem : corrigé, hem supprimé.
280 « als ende hals » : deux fois le même mot (« als »), mais deux graphies différentes. Illustration frappante du caractère non phonologique que peut avoir la graphie d’un <h> initial. Comparer par ex. avec v. 3025.
281 Graphie plus habituelle dans F 3263 : te torne.
282 V. 3296-3302. Dans F 3264, mais aussi dans B 3316, Leeu 1479, éd. Rijns, p. 156, ainsi que L 1688, Reinke de vos et le Reineke Fuchs de Goethe, c’est Belin qui s’adresse à Reinaert. –V. 3302 « alsi dat ». B 3322 al ist dat.
283 « volen » : part. passé de velen (la forme non figée étant [aan] bevelen) ‘recommander’).
284 « ant werc » : an het werc (c’est-à-dire « pour ce qui est de cette tâche », à savoir la lecture) ; F 3331 Die was die in dat werc Meer conste.
285 « dompheit » : abstrait (dérivé de l’adjectif dom, domp) ‘irréflexion’ (mha. tumpheit).
286 V. 3375 et suiv. : plus de liant, … et le respect du principe de la rime, dans F 3343 Bockart besaget [= besagete het « regarda la chose »] ende sprac Helpe. L’éd. Lulofs emprunte ende sprac à ce ms. Cela donne un couplet aux normes. Mais se pourrait-t-il que A ait voulu mimer la surprise du clerc par un hoquet ?
287 « erre » : ici au sens de ‘en colère’.
288 V. 3399 A « syrapeel » ; voir la note 195 p. 277 Trad. F 3358 et suiv. : Doe spranc vort har Firapeel Die lupart, L 1745 Fyrapellis […] leopardus.
289 « daer na » : « en conséquence de cela » (mais compris dans d’autres traductions comme adverbe temporel).
290 V. 3427. Le vers correspondant de F (3393) est le dernier vers figurant dans le manuscrit Dyck. Vient ensuite ce qui est sans doute à comprendre comme une marque de fin : Nota.
291 V. 3445. B 3451 et suiv. est plus direct : so wair dat gi se vinden selt / dat gi se verbit ende et (« afin que partout où vous les trouviez vous les tuiez et vous les mangiez »).
292 V. 3452 A « vreden », clairement un pluriel (‘les deux paix’). Il était question plus haut de paix (vrede, v. 3435), mais au singulier, et au sens général d’état d’équilibre résultant d’un accord global. Ici, il s’agit de deux mesures ; elles concernent l’octroi de deux droits particuliers. B (3258 et suiv. : Dese schoon vriheden / wil u die coninc geven heden) les désigne par le terme de vriheden, pluriel de vriheid, notion dérivée de l’adjectif vri, ‘libre’ au sens de non soumis à une astreinte commune ; vriheden se retrouve dans Leeu 1479, éd. Rijns, p. 162 : Dese scone grote vriheden. Plantjin 1564 et Plantijn 1566 mnl. (Rijns, ibid.) disent pour nommer les mêmes dispositions : privilegie (pour l’aura juridique du latin ?). Plantijn 1566 français n’a qu’à transposer : privilege (ibid., p. 163). Nous empruntons après d’autres vriheden à B pour le v. 3452, et, pour ce qui est de la traduction, ‘privilège’ à maître Florianus.
293 « rijzere » : pluriel de rijs ‘rameau’, ‘branche’, ici feuillage sans doute compris (voir MNW, entrée ‘rijs’). Ce qu’évoque Bruun au terme de son parcours éprouvant peut rappeler le premier décor de l’histoire : bos ende haghe meet groenen lovere […] bevaen (v. 41-43).
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Arthur, Gauvain et Mériadoc
Récits arthuriens latins du xiiie siècle
Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Martine Furno, Claudine Marc et al. (trad.)
2007
La Quête du Saint Graal et la mort d'Arthur
Version castillane
Juan Vivas Vincent Serverat et Philippe Walter (trad.)
2006
Histoire d'Arthur et de Merlin
Roman moyen-anglais du xive siècle
Anne Berthelot (éd.) Anne Berthelot (trad.)
2013
La pourpre et la glèbe
Rhétorique des états de la société dans l'Espagne médiévale
Vincent Serverat
1997
Le devin maudit
Merlin, Lailoken, Suibhne — Textes et études
Philippe Walter (dir.) Jean-Charles Berthet, Nathalie Stalmans, Philippe Walter et al. (trad.)
1999
La Chanson de Walther
Waltharii poesis
Sophie Albert, Silvère Menegaldo et Francine Mora (dir.)
2009
Wigalois, le chevalier à la roue
Roman allemand du xiiie siècle de Wirnt de Grafenberg
Wirnt de Grafenberg Claude Lecouteux et Véronique Lévy (trad.)
2001
