1 Thierry de Nieheim, De Vita ac fatis Constantientibus Johannis Papae XXIII usque ad fugam et carcerem ejus, éd. H. von der Hardt, Magnum oecumenicum constantiense concilium de universali Ecclesiae reformatione, unione et fide, t. I-IV, Francfort/Leipzig, 1697-1700, t. II, p. 296-335.
2 Ibid., p. 303.
3 Ibid., p. 305-310.
4 Ulrich von Richental, Chronik des Constanzer Concils, 1414 bis 1418, éd. R. Buck, Tübingen, 1882, p. 24-25 : « Ich lig hie in dem namen des tüfels ».
5 Ibid., p. 25 : « Also werdent die füchs gefangen ! »
6 Guillaume Fillastre, Journal, éd. H. Finke, dans Acta concilii Constantiensis, t. II, Münster, 1923, p. 13-170, ici p. 24-25 : Et quia opiniones ambaxiatorum et universitatum predictorum fuerunt, quod papa faceret procuratores in forma, quos vellet concilium, et senciebatur, quod idem diceret maior pars, papa hoc senciens nocte inter mercurii et iovis post mediam noctem, videlicet XXI. Marcii, recessit per aquam, duce Austrie Frederico illum conaduci faciente, et ivit Scafusiam super Reniim, opidiim dicti ducis.
7 Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, éd. L. Bellaguet, réimp. Paris, 1994, t. 3, 1413-1422, p. 480 : Quo firmato, in festo sancti Benedicti clandestine hora suspecta et in dissimulato habitu locum peciit destinatum.
8 Jacobus Cerretanus, Der liber gestorum des Cerretanus, éd. H. Finke, dans Acta concilii Constantiensis, t. II, Münster, 1923, p. 171-348, aux p. 223-224 : nichilominus tamen prefatus d. noster papa in noctis sequentis tenebris portam exiens in habitu transformato subductu d. Frederici ducis Austrie, qui in quodam monasterio extra portam morabatur, et qui secum illa nocte hora satis tarda in colloquio fuerat, Schafhusam dicto duci subiectam et per quatuor miliaria theutonica de Constancia distantem porrexit.
9 Thierry de Nieheim, De vita, op. cit., col. 398 : Die XXI. mensis Martis, proxime praeteriti, in septimana de passione domini, dictus Balthazar, habitu mutato, sero, in forma laici indutus, mettertius, in crepusculo, ordinante dicto Duce, de Constantia equitando recessit ad castrum Schafhusen, distans per quatuor milliaria Alamanica ab ipsa Constantia, super flumine Rheni.
10 H. Von der Hardt, Magnum oecumenicum constantiense concilium de universali Ecclesiae reformatione, unione et fide, t. I-VI, Francfort/Leipzig, 1697-1700, t. II, p. 253.
11 Jacobus Cerretanus, Der liber gestorum, op. cit., p. 224.
12 Guillaume Fillastre, Journal, op. cit., p. 25 : Ex tali recessu die iovis predicta publice scito turbatus plurimum fuit rex et totum concilium pluresque secuti sunt dictum d. papam.
13 Guillaume de la Tour, Journal, éd. H. Finke, dans Acta concilii Constantiensis, Münster, 1923, t. II, p. 349-365, à la p. 359.
14 Ibid.
15 Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., p. 481.
16 Thierry de Nieheim, De vita, op. cit., p. 312 : Dum scilicet ad cedendum papatui, verbis et scriptis ac jurejurando in cordis falsitate spoponderas, ac pacem promittendo gladium mittere in terram subtiliter molitus es. Vir pessime, et Judae Iscarioth discipule, qui ut Christum traderet, osculum pacis audacter obtulit, quod tamen in pectore non habebat.
17 G. D. Mansi, Sacrum conciliorum nova et amplissima collectio, t. XXVIII, Venise, 1784, p. 12, Lettre du 23 mars 1415 adressée au duc de Berry : … ipsoque concilio omni libertate privato, contra nostra personam conspirati sunt indecenter.
18 Ibid., t. 27, p. 578-579.
19 Ibid., t. 27, p. 578-579 : … portas ejusdem Constantiae civitatis per diem integrum, ne aliquis praelatus vel clericus exire posset, claudi fecerunt : et demum contra libertatem salutemque propriam conspirare sunt.
20 Ibid., t. 27, p. 578-579 : Quem inter catholicos Christianorum reges, qui etiam ipsam ecclesiam erigere & manutenere tenentur, mentis benevolentia amplectimur speciali.
21 Thierry de Nieheim, De vita, op. cit., col. 398 : In Dominica vero Ramis palmarum, summo mane, duo Cardinales, sc. Pisanus et Placentinus, recedentes secrete de Constantia ipsum Balthasarem secuti fuerunt. Et eadem die post prandium, etiam de Chalancho et de Brancacio, nec non Barensis, et successive quidam alii Cardinalem, etiam de Constantia recedentes, dictum Balthasarem sequebantur. Similiter multi officiales et Curiales eos de Schafhusen, pro tunc etiam de Constantia secuti fuerunt.
22 Guillaume Fillastre, Journal, éd. H. Finke, Forschungen zur Geschichte des Konstanzer Konzils, Paderborn, 1889, p. 163-242, ici p. 171 : fecerunt, quod etiam interfuerunt, ambaxiatores regis Francorum, cum quibus cardinales se coniunxerant et illi cum cardinalibus.
23 G.-D., Mansi, Sacrum conciliorum nova, op. cit., t. 27, p. 584-586 ; Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., p. 486-490.
24 Ibid., p. 590-592.
25 N. Valois, La France et le Grand Schisme d’Occident, Paris, 1896-1902, t. IV, p. 307, n. 4.
26 G.-D., Mansi, Sacrum conciliorum nova, op. cit., t. 27, p. 619. Tunc ambaxiatores gaudentes illa nocte quieverunt in pace. Sed eorum gaudium non multum duravit (…). Sed praefati ambaxiatores postquam sciverunt ejus recessum, videntes se esse frustratos, volentes reverti ad concilium…
27 Ibid., p. 642 : Quorum quilibet unus post alium in dictis et extra valvis tribus vicibus vocarunt Joannem Papam XXIII. et suos sequaces alta et intelligibili, ac clamorosa voce, videlicet in hunc modum : auctoritate sanctae synodi Constantiensis requirimus Joannem Papam vicesimumtertium citatum et suos sequaces et fautores : si sint hic, veniant coram dicta sancta synodo, responsuri super contentia in citatorio. Quibus inquisitionibus factis successive, nullus comparuit, neque respondit.
28 Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., p. 681 et 687.
29 Ibid., p. 461-463 : « Or, comme dans une affaire de cette importance, il ne faut point trop présumer de ses propres forces, mais plutôt mettre toute sa confiance en l’assistance divine, nous devons commencer par adorer Dieu. En conséquence, nous avons ordonné, avec l’assentiment du sacré concile, que ce jour-là même il serait dit une messe spéciale [entendons une messe du Saint-Esprit] composée à cette intention, laquelle messe, par la grâce de Dieu, a déjà été célébrée. Nous décidons en outre que, pendant la durée de ce sacré concile, ladite messe sera célébrée collégialement une fois par semaine, le jeudi, dans cette église et dans toutes les autres églises collégiales, séculière et régulières de la ville. Et pour que les fidèles assistent à la célébration de cet office avec d’autant plus de ferveur qu’ils ressentiront plus fortement les effets de la grâce, nus remettons, au nom du Seigneur, pour toutes ces messes à toutes personnes vraiment pénitentes et bien confessées, savoir, aux prêtres qui officieront, une année, et aux fidèles qui assisteront auxdits offices, quarante jours des pénitences qui leur auront été imposées. Nous exhortons aussi nos vénérables frères les cardinaux de la sainte Église romaine, les patriarches, archevêques et évêques, et nos chers fils les élus, abbés et autres élevés au sacerdoce, à célébrer aussi ladite messe avec dévotion une fois par semaine, pour obtenir l’assistance divine ; et nous accordons les mêmes indulgences auxdits célébrants et à ceux qui assisteront à ces offices. Item, nous exhortons en Notre Seigneur tous et chacun de ceux qui se glorifient du nom de chrétiens à prier avec ferveur, à s’imposer des jeûnes, des aumônes et d’autres œuvres pieuses, afin de contribuer au succès d’une si grande affaire et d’obtenir que Dieu, désarmé par leur humilité et la nôtre, daigne mener à bonne fin cette sainte réunion ».
30 J. Lenfant, Histoire du concile de Constance, tirée principalement d’auteurs qui ont assisté au concile, nouvelle éd. rev. corr. et augm. considérablement, Amsterdam, 1727, t. ***, p. 34.
31 Géraud du Puy, sermon édité par H. Finke, dans Acta concilii Constantiensis, t. II, Münster, 1923, p. 408 : Adest enim, adfuit et aderit huius congregacionis in medio spiritus domini eam dirigens (Math. 18).
32 Notamment à l’ouverture des quatrième et cinquième sessions : voir Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., p. 489.
33 Jacobus Cerretanus, Der liber gestorum, op. cit., p. 224 : Die itaque sabbati XXIII. mensis Marcii cum dicti tres cardinales legati ad iter se pararent, fuit intimatum d. cardinalibus pro parte regis Romanorum et nacionum, quod placeret eis interesse misse sancti spiritus celebrande pro sancta unione et extirpacione presentis scismatis.
34 Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., p. 489.
35 G.-D. Mansi, Sacrum conciliorum nova, op. cit., t. 27, p. 681 : Papa coepit amarissime flere.
36 Ibid., p. 682.
37 H. von der Hardt, Magnum oecumenicum constantiense concilium de universali Ecclesiae reformatione, unione et fide, Francfort/Leipzig, 1697-1700, t. II, col. 333-334.
38 Ulrich von Richental, Chronik, op. cit., p. 122 : « Nun hattend die andern, der patriarch, die ertzbischoff, bischoff und och alle pfaffhait, all tag ain crützgang von dem münster biss an den fischmarkt für das rauthus gen dem kofhus. Und wenn sy also koment für das kofhus, und gieng allweg damit unser herr der küng, all fürsten und heffen und prelate, gaistlich und weltlich und knüwotend vor dem kofhus all nider und vieng der patriarch gmach an ze singen, das man inn nit wol hören mocht, die antiphon : Veni sancte spiritus und ain collect daruff und am zinstag und an Mittwochen, do giengend sy die mur umbhin zu den predigern und darnach in das münster ».
39 Michel Pintoin, Chronique du Religieux de Saint-Denys, op. cit., t. VI, p. 179.
40 Chronique d’Enguerrand de Monstrelet, éd. L. Douët-d’Arcq, Paris, 1857-1862, t. III, p. 189.
41 Ulrich von Richental, Chronik, op. cit., p. 123 : « Und nach der mess, do sungend sy och gmach die antiphonen : Veni sancte spiritus und och die collect daruff. Darnach do wurdent sy clich ains und in der ailften stund, an sant Martis tag, ee das crütze wider in das münster kam, do schray man und fuft user dem convlavi : “Wir habend ainen baupst : Ottonem de Columpna !” Und luff menglich für das kofhus, wol ob lxxx tusend personen, frowen und man ».
42 Ibid., p. 123 : « Do beschach ain grosses zaichen von den vogeln. Vorhin, ee das die herren in das kofhus komend, do was des kofhus tach allnacht mit rappen besetzt und mit tulen, mit krayen, mit ruchen und mit andern sölichen vogeln. Und alsbald die herren hin in komend, do kam derselben vogel kainer mer. Daruf und alsbald der paupst erwelt was worden, do lag ain nebel, der gieng uff ze mittag, do komend so vil klainer vogel von maisen, zinslin, buchfinken, distelvogel, bläweli, rötelin und allerlay clainer vogel ye ain schar nach der andern by zwayn tusenden. Und di flugend uff des kofhus tach, das das tach glich beckt ward mit klanien vögelin, das menglich sach und gross wonder darab nam. Und also hiss man menglich haim gan und enbissen. Und nach dem imbiss solt menglich in das münster komen und dan ain stund nachmittag, do soltend sich samlen all fürsten und herren und all prelaten, gaistlich und weltlich und menglich ».