Le mythe Néron
|Annexe 4 : Textes antiques
Texte intégral
1Ne sont présentés ici que les extraits ayant, au sein de l’étude, fait l’objet d’une traduction sans que le texte original pût être cité ; ils sont classés par ordre alphabétique d’auteur.
Aug., Civ. V 229 :
2Sed huius uitii summitatem et quasi arcem quandam Nero Caesar primus obtinuit cuius fuit tanta luxuries, ut nihil ab eo putaretur uirile metuendum ; tanta crudelitas, ut nihil molle habere crederetur, si nesciretur.
Aug., Civ. XVIII 339 :
3Cur ergo eis a Nerone uidetur ordiendum, cum ad Neronis tempora inter atrocissimas persecutiones, de quibus nimis longum est cuncta dicere, ecclesia crescendo peruenerit ?
Aug., Civ. XX 450 :
4[…] nonnulli ipsum resurrecturum et futurum Antichristum suspicantur ; alii uero nec occisum putant, sed subtractum potius, ut putaretur occisum, et uiuum occultari in uigore ipsius aetatis, in qua fuit, cum crederetur extinctus, donec suo tempore reueletur et restituatur in regnum. Sed multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumptio.
Aug., Petil. II 202 :
5Vt relinquam Neronem, qui primus persecutus est christianos, Domitianum similiter Neronis maximam partem, Traianum Getam Decium Valerianum Diocletianum, perit etiam Maximianus.
Aug., Serm. 296, 6 :
6Sicut habet historia eorum, sicut habent litterae ipsorum, incendium Romanae urbis, quod modo contigit, tertium est. Quae modo semel arsit inter sacrificia christianorum, iam bis arserat inter sacrificia paganorum. Semel a Gallis sic incensa est, ut solus collis Capitolinus remaneret ; secundo a Nerone, nescio utrum dicam saeuiente an fluente, secundo igne Roma flagrauit. Iussit Nero imperator ipsius Romae, seruus idolorum, interfector apostolorum, iussit, et incensa est Roma. Quare, putatis, qua causa ? Homo elatus, superbus et fluidus delectatus est Romano incendio. Videre uolo, dixit, quomodo arsit Troia.
Aur.-Vict., 4, 15 :
7Custodes aegrum simulant, atque ab eo mandatam interim priuigno, quem paulo ante in liberos asciuerat, curam rei publicae.
Aur.-Vict., 5, 2 :
8Quinquennium tamen tantus fuit, augenda urbe maxime, uti merito Traianus saepe testaretur procul differre cunctos principes Neronis quinquennio ; quo etiam Pontum in ius provinciae, Polemonis permissu, redegit, cuius gratia Polemoniacus Pontus appellatur, itemque Cottias Alpes, Cottio rege mortuo.
Aur.-Vict., 5, 3 :
9Quare satis compertum est neque aeuum impedimento uirtuti esse ; eam facile mutari, corrupto per licentiam ingenio, omissamque adolescentiae quasi legem perniciosius repeti.
Aur.-Vict., 5, 4 :
10Eo dedecore reliquum uitae egit, uti pigeat pudeatque memorare huiuscemodi quempiam, nedum rectorem gentium, fuisse.
Aur.-Vict., 5, 8-11 :
11Atque inter haec matrem etiam contaminauisse plures habent, dum ea quoque, ardore dominandi, scelere quolibet subici filium cupit. Id ego, quanquam scriptoribus diuersa firmantibus, uerum puto. Namque ubi mentem inuaserint uitia, nequaquam uerecundiae externis societate humana ius datur ; peccandi consuetudo, noua et eo dulciora affectans, ad extremum in suos agit. Quod his proditum magis, dum, quasi quodam progressu, illa per alteros ad patrui nuptias atque alienorum cruciatibus mariti exitium, hic paulatim ad sacerdotem Vestae, deinde se, postremo uterque in sui scelus processerint.
Aur.-Vict., 5, 14 :
12Vrbem incendio, plebem feris uulgo missis, senatum pari morte tollere decreuerat, noua sede regno quaesita, maximeque incitante legato Parthorum, qui forte inter epulas, aulicis, uti mos est, canentibus, cum sibi citharistam poposcisset, responso dato liberum esse, adiecerat sumeret ipse quem uellet e suis, ostentans, qui conuiuio aderant, quod liber sub imperio nullus haberetur.
Aur.-Vict., 5, 16-17 :
13Verum eius aduentu desertus undique nisi ab spadone, quem quondam exsectum formare in mulierem tentauerat, semet ictu transegit, cum implorans percussorem diu, ne ad mortem quidem meruisset cuiusquam officium. Hic finis Caesarum genti fuit […].
Aus., Caes., Mon. 35 :
14Matricida Nero proprii uim pertulit ensis.
Aus., Caes., Tetr. 25-28 :
15Aeneadum generis qui sextus et ultimus heres,
16polluit et clausit Iulia sacra Nero.
17Nomina quot pietas, tot habet quoque crimina uitae.
18Disce ex Tranquillo : set meminisse piget.
Chrys., Oppug. monas. vit. I 3-4 :
19Τί οὖν ἀπὸ τούτου γέγονε βλάβος τῷ παθόντι κακῶς ; Τί δὲ ὄφελος τῷ δράσαντι κακῶς ; Τί μὲν οὐκ ὄφελος τῷ τότε ἀναιρεθέντι Παύλῳ ; Τί δὲ οὐ βλάβος τῷ ἀνελόντι Νέρωνι ; Οὺχ ὁ μὲν ὥσπερ ἄγγελος πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης ᾄδεται (τὰ γὰρ παρόντα τέως ἐρῶ) · ὁ δὲ, ὥσπερ ὄντως λυμεὼν καὶ δαίμων ἄγριος πρὸς πάντας διαβέβληται ;
Chrys., Hom. 2 ep. Thess. IV 1 :
20εἰ γὰρ πρὸ τοῦ χρόνου ἐκείνου ἀνευρέθη, φησὶν, ὃς οὐ πολὺ τοῦ ἀντιχρίστου ἐλείπετο κατὰ τὴν κακίαν, τί θαυμαστὸν, εἰ ἤδη ἔσται.
Claud., IV Cons. Hon. 311-315 :
21Annales ueterum delicta loquuntur :
22haerebunt maculae. Quis non per saecula damnat
23Caesareae portenta domus ? Quem dira Neronis
24funera, quem rupes Caprearum taetra latebit
25incesto possessa seni ?
Claud., Eutr. II 58-63 :
26[…] Exquirite retro
27crimina continui lectis annalibus aeui,
28prisca recensitis euoluite saecula fastis :
29quid senis infandi Capreae, quid scaena Neronis
30tale ferunt ? Spado Romuleo succinctus amictu
31sedit in Augustis laribus.
Commod., Apol. 827-830 :
32Dicimus hunc autem Neronem esse uetustum,
33Qui Petrum et Paulum prius puniuit in urbem.
34Ipse redit iterum sub ipso saeculi fine
35Ex locis apocryphis, qui fuit reseruatus in ista.
Commod., Apol. 871-873 :
36Participes autem duo<s> sibi Caesares addit,
37cum quibus hunc populum persequatur diro furore.
38Mittunt et edicta per iudices omnes ubique.
Commod., Apol. 880 :
39Sed cruor ubique manat, quem describere uincor.
Commod., Apol. 883-884 :
40Per mare, per terras, per insulas atque latebras
41scrutaturque diu. […]
- 1 Le texte de l’Histoire romaine de Dion Cassius utilisé dans cette étude est celui de l’édition d’E. (...)
DC., LX 33, 2, d’après Xiphilin1 :
42Ὁπότε δὲ ὀ Κλαύδιος τὸν Νέρωνα τὸν υἱὸν αὐτῆς ἐσεποιήσατό τε καἰ γαμβρὸν ἐποιήσατο, τὴν θυγατέρα ἐς ἕτερόν τι γένος ἐκποιήσας ἵνα μὴ ἀδελφοὺς συνοικίζειν δοκῇ, τέρας οὐ μικρὸν ἐγένετο · καίεσθαι γὰρ ὁ οὐρανὸς τὴν ἡμἐραν ἐκείνην ἔδοξεν.
DC., LX 33, 2, d’après Zonaras :
43Tὸν υἱὸν αὐτῆς εἰσποιησάμενος μετωνόμασε Τιβέριον Κλαύδιον Νέρωνα Δροῦσον Γερμανικὸν Καίσαρα, μηδὲν φροντίσας ὅτι καίεσθαι ὁ οὐρανὸς τὴν ἡμἐραν ἐκείνην ἔδοξε. Καἰ μετὰ τοῦτο τὴν θυγατέρα τὴν Ὀκταβίαν εἰς ἕτερόν τι γένος εἰσαγαγών, ἵνα μὴ ἀδελφοὺς συνοικίζειν δοκῇ, ἐνηγγύησεν αὐτῷ.
DC., LXI 5, 1 :
44Τέλος ἀπηρυθρίασε, καὶ πάντα τὰ παραγγέλματα αὐτῶν συγχέας καὶ καταπατήσας πρὸς τὸν Γάιον ἔτεινεν. Ὡς δ’ ἅπαξ ζηλῶσαι αὐτὸν ἐπεθύμησε, καὶ ὑπερεβάλετο, νομίζων τῆς αὐτοκρατορικῆς καὶ τοῦτ’ ἰσχύος ἔργον εἶναι, τὸ μηδὲ ἐν τοῖς κακίστοις μηδενὸς ὑστερίζειν.
DC., LXI 5, 2 :
45Tὸ μὲν πρῶτον οἴκοι καὶ παρὰ τοῖς συνοῦσίν οἱ ἐχειρούργησεν αὐτά, ἔπειτα καὶ ἐδημοσίευσεν, ὥστε πολλὴν μὲν αἰσχύνην παντὶ τῷ Ῥωμαίων γένει προσθεῖναι, πολλὰ δὲ καὶ δεινὰ αὐτοὺς ἐργάσασθαι.
DC., LXΙ 8, 1 et 9, 2 :
46Καὶ πολλὰ μὲν οἴκοι πολλὰ δὲ καὶ ἐν τῇ πόλει, νύκτωρ καὶ μεθ’ ἡμέραν, ἐπικρυπτόμενός πῃ ἠσέλγαινεν, καὶ ἔς τε καπηλεῖα ἐσῄει [...]. Κρύφα δὲ νύκτωρ ἐκώμαζε κατὰ πᾶσαν τὴν πόλιν, ὑβρίζων ἐς τὰς γυναῖκας καὶ ἀσελγαίνων ἐς τὰ μειράκια, ἀποδύων τε τοὺς ἀπαντῶντας, παίων τιτρώσκων φονεύων. Καὶ ἐδόκει μέν πως λανθάνειν (καὶ γὰρ ἐσθῆσι ποικίλαις καὶ κόμαις περιθέτοις ἄλλοτε ἄλλαις ἐχρῆτο), ἠλέγχετο δὲ ἔκ τε τῆς ἀκολουθίας καὶ ἐκ τῶν ἔργων.
DC., LXI 11, 4 :
47Ἀλλ´ ἐκεῖνο μὲν εἴτ´ ἀληθῶς ἐγένετο εἴτε πρὸς τὸν τρόπον αὐτῶν ἐπλάσθη οὐκ οἶδα.
DC., LXI 17, 4-5 :
48[…] εἶδον οἱ τότε ἄνθρωποι τὰ γένη τὰ μεγάλα, τοὺς Φουρίους τοὺς Ὀρατίους τοὺς Φαβίους τοὺς Πορκίους τοὺς Οὐαλερίους, τἆλλα πάντα ὧν τὰ τρόπαια ὧν οἱ ναοὶ ἑωρῶντο, κάτω τε ἑστηκότας καὶ τοιαῦτα δρῶντας ὧν ἔνια οὐδ´ ὑπ´ ἄλλων γινόμενα ἐθεώρουν. Καὶ ἐδακτυλοδείκτουν γε αὐτοὺς ἀλλήλοις, καὶ ἐπέλεγον Μακεδόνες μέν « οὗτός ἐστιν ὁ τοῦ Παύλου ἔκγονος », Ἕλληνες δὲ « οὗτος τοῦ Μομμίου », Σικελιῶται « ἴδετε τὸν Κλαύδιον », Ἠπειρῶται « ἴδετε τὸν Ἄππιον », Ἀσιανοὶ τὸν Λούκιον, Ἴβηρες τὸν Πούπλιον, Καρχηδόνιοι Ἀφρικανόν, Ῥωμαῖοι δὲ πάντας.
DC., LXI 20, 2 :
49[...] ἐκιθαρῴδησέ τε Ἄττιν τινὰ ἢ Βάκχας ὁ Αὔγουστος, πολλῶν μὲν στρατιωτῶν παρεστηκότων, παντὸς δὲ τοῦ δήμου, ὅσον αἱ ἕδραι ἐχώρησαν, καθημένου, καίτοι καὶ βραχὺ καὶ μέλαν, ὥς γε παραδέδοται, φώνημα ἔχων, ὥστε καὶ γέλωτα ἅμα καὶ δάκρυα πᾶσι κινῆσαι.
DC., LXII 6, 3-5 :
50Ὄνομα μὲν γὰρ ἀνδρὸς ἔχει, ἔργῳ δὲ γυνή ἐστι· σημεῖον δέ, ᾄδει καὶ κιθαρίζει καὶ καλλωπίζεται. […] Μὴ γάρ τοι μήτ´ ἐμοῦ μήθ´ ὑμῶν ἔτι βασιλεύσειεν ἡ Νερωνὶς ἡ Δομιτία, ἀλλ´ ἐκείνη μὲν Ῥωμαίων ᾄδουσα δεσποζέτω (καὶ γὰρ ἄξιοι τοιαύτῃ γυναικὶ δουλεύειν, ἧς τοσοῦτον ἤδη χρόνον ἀνέχονται τυραννούσης), ἡμῶν δὲ σὺ ὦ δέσποινα ἀεὶ μόνη προστατοίης.
DC., LXII 16, 1-2 :
51Μετὰ δὲ ταῦτα ἐπεθύμησεν ὅπερ που ἀεὶ ηὔχετο, τήν τε πόλιν ὅλην καὶ τὴν βασιλείαν ζῶν ἀναλῶσαι· τὸν γοῦν Πρίαμον καὶ αὐτὸς θαυμαστῶς ἐμακάριζεν ὅτι καὶ τὴν πατρίδα ἅμα καὶ τὴν ἀρχὴν ἀπολομένας εἶδεν.
DC., LXII 16, 7 :
52Καὶ συχνοὶ μὲν ἀπεπνίγοντο, συχνοὶ δὲ συνετρίβοντο, ὥστε σφίσι μηδὲν ὅ τι τῶν δυναμένων ἀνθρώποις ἐν τῷ τοιούτῳ πάθει κακῶν συμβῆναι μὴ συνενεχθῆναι. Οὐδὲ γὰρ οὐδ’ ἀποφυγεῖν που ῥᾳδίως ἐδύναντο · κἂν ἐκ τοῦ παρόντος τις περιεσώθη, ἐς ἕτερον ἐμπεσὼν ἐφθείρετο.
DC., LXII 17, 3 :
53[…] πάντας δὲ τοὺς λοιποὺς ἑστῶτάς που ἐν ἀσφαλεῖ τινι ὁρᾶν ὥσπερ νήσους τινὰς καὶ πόλεις ἅμα πολλὰς φλεγομένας, καὶ ἐπὶ μὲν τοῖς σφετέροις μηδὲν ἔτι λυπεῖσθαι, τὸ δὲ δημόσιον ὀδυρομένους ἀναμιμνήσκεσθαι ὅτι καὶ πρότερόν ποτε οὕτως ὑπὸ τῶν Γαλατῶν τὸ πλεῖον τῆς πόλεως διεφθάρη.
DC., LXII 18, 1 :
54Πάντων δὲ δὴ τῶν ἄλλων οὕτω διακειμένων, καὶ πολλῶν καὶ ἐς αὐτὸ τὸ πῦρ ὑπὸ τοῦ πάθους ἐμπηδώντων, ὁ Νέρων ἔς τε τὸ ἄκρον τοῦ παλατίου, ὅθεν μάλιστα σύνοπτα τὰ πολλὰ τῶν καιομένων ἦν, ἀνῆλθε, καὶ τὴν σκευὴν τὴν κιθαρῳδικὴν λαβὼν ᾖσεν ἅλωσιν, ὡς μὲν αὐτὸς ἔλεγεν, Ἰλίου, ὡς δὲ ἑωρᾶτο, Ῥώμης.
DC., LXII 18, 3 :
55Aὐτοὺς ἡ μνήμη τοῦ λογίου τοῦ κατὰ τὸν Τιβέριόν ποτε ᾀσθέντος ἐθορύβει. Ἦν δὲ τοῦτο « τρὶς δὲ τριηκοσίων περιτελλομένων ἐνιαυτῶν Ῥωμαίους ἔμφυλος ὀλεῖ στάσις ».
DC., LXII 18, 4-5 :
56Καὶ ἔσχεν οὕτως, εἴτε καὶ ὡς ἀληθῶς θεομαντείᾳ τινὶ προλεχθέν, εἴτε καὶ τότε ὑπὸ τοῦ ὁμίλου πρὸς τὰ παρόντα θειασθέν · τελευταῖος γὰρ τῶν Ἰουλίων τῶν ἀπὸ Αἰνείου γενομένων ἐμονάρχησε.
DC., LXII 27, 1 :
57Καὶ τί ἄν τις θαυμάσειεν εἰ τοιαῦτα … ἐπήχθη, ὁπότε τις, ὅτι πρὸς τῇ ἀγορᾷ ᾤκει καὶ ἐργαστήρια ἐξεμίσθου ἢ καὶ φίλους τινὰς εἰς αὐτὰ ὑπεδέχετο, καὶ ἄλλος, ὅτι τοῦ Κασσίου τοῦ τὸν Καίσαρα ἀποκτείναντος εἰκόνα εἶχε, καὶ ἐκρίθησαν καὶ ἐφονεύθησαν.
DC., LXII 27, 4 :
58Καὶ ἡ Σαϐῖνα ὑπὸ τοῦ Νέρωνος τότε ἀπέθανε · κυούσῃ γὰρ αὐτῇ λάξ, εἴτε ἑκὼν εἴτε καὶ ἄκων, ἐνέθορεν.
DC., LXIII 1, 1-2 :
59Ἐπὶ δὲ Γαίου Τελεσίνου καὶ ἐπὶ Σουητωνίου Παυλίνου ὑπάτων εὐδοξότατόν τε ἅμα ἔργον καὶ ἕτερον αἴσχιστον ἐγένετο. Ὅ τε γὰρ Νέρων ἐν τοῖς κιθαρῳδοῖς ἠγωνίσατο, καὶ νικητήρια αὐτῷ Μενεκράτους τοῦ τῆς κιθαρῳδίας διδασκάλου ἐν τῷ ἱπποδρόμῳ ποιήσαντος ἡνιόχησε · καὶ ὁ Τιριδάτης ἐς τὴν Ῥώμην, οὐχ ὅτι τοὺς ἑαυτοῦ παῖδας ἀλλὰ καὶ τοὺς τοῦ Οὐολογαίσου τοῦ τε Πακόρου καὶ τοῦ Μονοβάζου ἄγων, ἀνήχθη, καὶ ἐγένετο αὐτῶν πομπὴ διὰ πάσης τῆς ἀπὸ τοῦ Εὐφράτου γῆς ὥσπερ ἐν ἐπινικίοις.
DC., LXIII 8, 2-4 :
60Ἐς δὲ δὴ τὴν Ἑλλάδα ἐπεραιώθη, οὔτι γε ὡς Φλαμινῖνος οὐδʹ ὡς Μόμμιος ἢ καὶ Ἀγρίππας καὶ Αὔγουστος οἱ πρόγονοι αὐτοῦ, ἀλλʹ ἐπί τε ἡνιοχήσει καὶ κιθαρῳδήσει κηρύξει τε καὶ τραγῳδίας ὑποκρίσει. […] Τοσοῦτόν γε πλῆθος οὐχ ὅτι τῶν Αὐγουστείων ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων ἐπηγάγετο ὅσον, εἴπερ ἐμπολέμιον ἦν, καὶ Πάρθους ἂν καὶ τὰ ἄλλα ἔθνη ἐχειρώσατο. Ἀλλ´ ἦσαν οἷοι Νερώνειοι ἂν στρατιῶται γένοιντο, καὶ ὅπλα κιθάρας τε καὶ πλῆκτρα προσωπεῖά τε καὶ ἐμβάτας ἔφερον. Καὶ ἐνίκησε νίκας οἵας στρατοπέδῳ τοιούτῳ ἔπρεπε, καὶ κατέλυσε Τέρπνον καὶ Διόδωρον καὶ Παμμένην ὡς Φίλιππον ἢ Περσέα ἢ Ἀντίοχον.
DC., LXIII 9, 1-3 :
61Καίτοι πῶς ἂν τις καὶ ἀκοῦσαι, μὴ ὅτι ἰδεῖν, ὑπομείνειεν ἄνδρα Ῥωμαῖον βουλευτὴν εὐπατρίδην ἀρχιερέα Καίσαρα αὐτοκράτορα Αὔγουστον ἔς τε τὸ λεύκωμα ἐν τοῖς ἀγωνισταῖς ἐγγραφόμενον καὶ τὴν φωνὴν ἀσκοῦντα [...], καὶ ταῦτα μέντοι πάντα ποιοῦντα ἵνα τὸν τῶν κιθαρῳδῶν καὶ τῶν τραγῳδῶν καὶ τῶν κηρύκων ἀγῶνα νικήσας ἡττηθῇ τὸν τῶν Καισάρων ; [...] Τίς δὲ νίκη ἀτοπωτέρα, ἐν ᾗ τὸν κότινον, ἢ τὴν δάφνην ἢ τὸ σέλινον ἢ τὴν πίτυν λαϐὼν ἀπώλεσε τὸν πολιτικόν ;
DC., LXIII 9, 4 :
62[...] ἐπὶ τοὺς ἐμβάτας ἀναϐαίνων κατέπιπτεν ἀπὸ τοῦ κράτους, καὶ τὸ προσωπεῖον ὑποδύνων ἀπέβαλλε τὸ τῆς ἡγεμονίας ἀξίωμα, ἐδεῖτο ὡς δραπέτης, ἐποδηγεῖτο ὡς τυφλός, ἐκύει ἔτικτεν ἐμαίνετο ἠλᾶτο, τόν τε Οἰδίποδα καὶ τὸν Θυέστην τόν τε Ἡρακλέα καὶ τὸν Ἀλκμέωνα τόν τε Ὀρέστην ὡς πλήθει ὑποκρινόμενος.
DC., LXIII 16, 1-2 :
63Ἤρξατο τοῦ ἔργου καίπερ τῶν ἀνθρώπων ὀκνούντων· αἷμα τε γὰρ τοῖς πρώτοις ἁψαμένοις τῆς γῆς ἀνέβλυσεν, καὶ οἰμωγαὶ μυκηθμοί τέ τινες ἐξηκούοντο, καὶ εἴδωλα πολλὰ ἐφαντάζετο. Λαβὼν δὲ αὐτὸς δίκελλαν καί τι καὶ ἀνασκάψας ἔπεισε καὶ τοὺς ἄλλους ἀνάγκῃ αὐτὸν μιμήσασθαι.
DC., LXIII 19, 4-6 :
64Ἐς τὸ Καπιτώλιον ἀνέβη […], πάντων δὲ τῶν ἀνθρώπων, καὶ αὐτῶν τῶν βουλευτῶν ὅτι μάλιστα, συμβοώντων « Ὀλυμπιονῖκα οὐᾶ, Πυθιονῖκα οὐᾶ […] ». Τί γὰρ δεῖ περιπλέκειν καὶ οὐκ αὐτὰ τὰ λεχθέντα δηλοῦν ; οὐδὲ γὰρ οὐδ´ αἰσχύνην τινὰ τῇ συγγραφῇ τὰ ῥηθέντα, ἀλλὰ καὶ κόσμον τὸ μηδὲν αὐτῶν ἀποκρυφθῆναι φέρει ;
Cf. DC., LXXII 18, 2-3 : […] καὶ ὁ δῆμος καὶ ἡμεῖς παραχρῆμα πάντες τοῦτο δὴ τὸ ἐν τοῖς συμποσίοις εἰωθὸς λέγεσθαι ἐξεβοήσαμεν, « ζήσειας ». Καὶ μή μέ τις κηλιδοῦν τὸν τῆς ἱστορίας ὄγκον, ὅτι καὶ τὰ τοιαῦτα συγγράφω, νομίσῃ. […] Δίκαιον ἡγησάμην μηδὲν αὐτῶν ἀποκρύψασθαι.
DC., LXIII 22, 4 :
65Σφαγαὶ μὲν γὰρ καὶ ἁρπαγαὶ καὶ ὕβρεις καὶ ὑπ´ ἄλλων πολλαὶ πολλάκις ἐγένοντο · τὰ δὲ δὴ λοιπὰ πῶς ἄν τις κατ´ ἀξίαν εἰπεῖν δυνηθείη ;
DC., LXIII 22, 5-6 :
66Εἶτα τις τὸν τοιοῦτον Καίσαρα καὶ αὐτοκράτορα καὶ Αὔγουστον ὀνομάσει ; Μηδαμῶς· μηδεὶς ὑβριζέτω τὰ ἱερὰ ἐκεῖνα ὀνόματα. Ταῦτα μὲν γὰρ Αὔγουστος καὶ Κλαύδιος ἔσχον· οὗτος δὲ δή, Θυέστης τε καὶ Οἰδίπους, Ἀλκμαίων τε καὶ Ὀρέστης δικαιότατ’ ἂν καλοῖτο.
DC., LXIII 26, 4 :
67Νύκτωρ ποτὲ τοὺς πρώτους τῶν βουλευτῶν καὶ τῶν ἱππέων ἐξαπίνης σπουδῇ, ὡς καὶ περὶ τῶν παρόντων τι κοινώσων σφίσι, μεταπέμψας « ἐξεύρηκα » ἔφη « πῶς ἡ ὕδραυλις » (αὐτὸ γὰρ τὸ ῥηθὲν γραφήσεται) « καὶ μεῖζον καὶ ἐμμελέστερον φθέγξεται ».
DC., LXIII 27, 2 :
68Ὑπὸ πάντων δὲ ὁμοίως ἐγκαταλειφθεὶς ἐβουλεύσατο μὲν τούς τε βουλευτὰς ἀποκτεῖναι καὶ τὴν πόλιν καταπρῆσαι ἔς τε τὴν Ἀλεξάνδρειαν πλεῦσαι, ὑπειπὼν ὅτι « ἂν καὶ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἐκπέσωμεν, ἀλλὰ τό γε τέχνιον ἡμᾶς ἐκεῖ διαθρέψει » · ἐς τοῦτο γὰρ ἀνοίας ἐληλύθει ὥστε καὶ πιστεῦσαι ὅτι ἄλλως τε ἰδιωτεῦσαι καὶ προσέτι καὶ κιθαρῳδεῖν δυνήσεται.
D. Chr., XXI 6 :
69Ἐν δὲ τοῖς ἀνθρώποις καὶ ἡ ἐξουσία παράνομόν τί ἐστι. Νέρωνα γοῦν πάντες ἐπιστάμεθα ἐφ´ ἡμῶν ὅτι οὐ μόνον ἐξέτεμε τὸν ἐρώμενον, ἀλλὰ καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ μετωνόμασε γυναικεῖον, τῆς αὑτοῦ ἐρωμένης καὶ γυναικός, ἧς ἐκεῖνος ἐπιθυμήσας ἔγημεν, ἀναφανδὸν εἴρξας τὴν πρόσθεν, ἐφ´ ᾗ τὴν βασιλείαν εἰλήφει.
D. Chr., XXXI 148 :
70Ὅπου καὶ Νέρων, τοσαύτην ἐπιθυμίαν καὶ σπουδὴν περὶ τοῦτο ἔχων, ὥστε μηδὲ τῶν ἐξ Ὀλυμπίας ἀποσχέσθαι μηδὲ τῶν ἐκ Δελφῶν, καίτοι πάντων μάλιστα τιμήσας ταῦτα τὰ ἱερά, ἔτι δὲ τοὺς πλείστους τῶν ἐκ τῆς ἀκροπόλεως Ἀθήνηθεν μετενεγκεῖν καὶ τῶν ἐκ Περγάμου πολλούς, αὐτῷ προσήκοντος ἐκείνου τοῦ τεμένους · περὶ μὲν γὰρ τῶν παρ’ ἄλλοις τί δεῖ λέγειν ; Τοὺς παρὰ μόνοις ὑμῖν εἴασε, καὶ τοσαύτην ἐπεδείξατο εὔνοιαν καὶ τιμὴν ἅμα πρὸς ὑμᾶς, ὥστε τὴν πόλιν ἅπασαν ἱερωτέραν κρῖναι τῶν πρώτων ἱερῶν ;
D. Chr., XXXII 60 :
71Ἢ βούλεσθε, ἐπειδὴ τοῖς βασιλεῦσι τοὺς δήμους κἀγὼ παρέβαλον, Νέρωνι φαίνεσθαι τὴν αὐτὴν ἔχοντες νόσον ; Ἀλλ´ οὐδ´ ἐκεῖνον ὤνησεν ἡ λίαν ἐμπειρία περὶ τοῦτο καὶ σπουδή. Καὶ πόσῳ κρεῖττον μιμεῖσθαι τὸν νῦν ἄρχοντα παιδείᾳ καὶ λόγῳ προσέχοντα ;
D. Chr., XLVII 14-15 :
72Τί οὖν βούλεσθε ; Ἐγὼ γὰρ ὄμνυμι τοὺς θεοὺς ὑμῖν ἅπαντας, ἦ μὴν ἀντὶ τοῦ λυπεῖν ὑμᾶς ἤ τινας ὑμῶν ἢ δοκεῖν βαρὺς οὐκ ἂν ἑλοίμην ἴδιά μοι γενέσθαι τὰ Δαρείου βασίλεια ἢ τὰ Κροίσου ἢ τὴν οἰκίαν τὴν πατρῴαν τὴν ἐμὴν χρυσῆν τῷ ὄντι, ἀλλὰ μὴ ὥσπερ ὀνόματι μόνον τὴν τοῦ Νέρωνος καλοῦσιν. Οὐδὲ γὰρ ὄφελος οὐδὲν οἰκίας χρυσῆς, οὐ μᾶλλον ἢ χύτρας χρυσῆς ἢ τῆς πλατάνου τῆς ἐν Πέρσαις. Πόλεως δὲ ὄφελος εὐπρεποῦς γιγνομένης, ἀέρα πλείονα λαμβανούσης, εὐρυχωρίαν, τοῦ μὲν θέρους σκίαν, τοῦ δὲ χειμῶνος ἥλιον ὑπὸ στέγῃ, ἀντὶ φαύλων καὶ ταπεινῶν ἐρειπίων οἰκήματα ὑψηλὰ καὶ μεγάλης πόλεως ἄξια.
D. Chr., LXXI 9 :
73Kαίτοι τῶν νῦν βασιλέων τις ἐπεθύμει σοφὸς εἶναι τὴν τοιαύτην σοφίαν, ὡς πλεῖστα ἐπιστάμενος · οὐ μέντοι τὰ τοιαῦτα, ἃ μὴ θαυμάζεται παρὰ τοῖς ἀνθρώποις, ἀλλὰ ἐφ´ οἷς στεφανωθῆναι ἔστι, κηρύττειν καὶ ᾄδειν πρὸς κιθάραν καὶ τραγῳδεῖν καὶ παλαίειν καὶ παγκρατιάζειν. Φασὶ δὲ καὶ γράφειν καὶ πλάττειν ἱκανὸν αὐτὸν εἶναι · καὶ αὐλεῖν τῷ τε στόματι καὶ ταῖς μασχάλαις ἀσκὸν ὑποβάλλοντα, ὅπως διαπεφευγὼς ᾖ τὸ αἰσχρὸν τὸ τῆς Ἀθηνᾶς. Οὔκουν ὑπῆρχε σοφός ;
Eus., Hist. eccl. II 25, 1-2 :
74Κραταιουμένης δ´ ἤδη τῷ Νέρωνι τῆς ἀρχῆς, εἰς ἀνοσίους ὀκείλας ἐπιτηδεύσεις, κατ´ αὐτῆς ὡπλίζετο τῆς εἰς τὸν τῶν ὅλων θεὸν εὐσεβείας. Γράφειν μὲν οὖν οἷός τις οὗτος γεγένηται τὴν μοχθηρίαν, οὐ τῆς παρούσης γένοιτ’ ἄν σχολῆς · πολλῶν γε μὴν τὰ κατ’ αὐτὸν ἀκριβεστάταις παραδεδωκότων διηγήσεσιν, πάρεστιν ὅτῳ φίλον, ἐξ αὐτῶν τὴν σκαιότητα τῆς τἀνδρὸς ἐκτόcπου καταθεωρῆσαι μανίας, καθ’ ἣν οὺ μετὰ λογισμοῦ μυρίων ὅσων ἀπωλείας διεξελθών, ἐπὶ τοσαύτην ἤλασε μιαιφονίαν, ὡς μηδὲ τῶν οἰκειοτάτων τε καὶ φιλτάτων ἐπισχεῖν, μητέρα δὲ ὁμοίως καὶ ἀδελφοὺς καὶ γυναῖκα σὺν καὶ ἄλλοις μυρίοις τῷ γένει προσήκουσιν τρόπον ἐχθρῶν καὶ πολεμίων ποικίλιαις θανάτων ἰδέαις διαχρήσασθαι.
Eus., Hist. eccl. II 25, 4 :
75Πρῶτον Νέρωνα τοῦτο τὸ δόγμα, ἡνίκα μάλιστα ἐν Ῥώμῃ, τὴν ἀνατολὴν πᾶσαν ὑποτάξας, ὠμὸς ἦν εἰς πάντας, διώξαντα.
Eutr., VII 14, 1 :
76Successit huic Nero, Caligulae auunculo suo simillimus, qui Romanum imperium et deformauit et diminuit, inusitatae luxuriae sumptuumque, ut qui exemplo C. Caligulae in calidis et frigidis lauaret unguentis.
Eutr., VII 14, 2 :
77Ad postremum se tanto dedecore prostituit ut et saltaret et cantaret in scaena citharoedico habitu uel tragico.
Eutr., VII 14, 3 :
78Vrbem Romam incendit, ut spectaculi eius imaginem cerneret quali olim Troia capta arserat.
Eutr., VII 14, 5 :
79Duae tamen sub eo prouinciae factae sunt, Pontus Polemoniacus, concedente rege Polemone, et Alpes Cottiae, Cottio rege defuncto.
Eutr., VII 15, 1-3 :
80Per haec Romano orbi execrabilis ab omnibus simul destitutus est et a senatu hostis iudicatus ; cum quaereretur ad poenam, quae poena erat talis ut nudus per publicum ductus, furca capiti eius inserta, uirgis usque ad mortem caederetur atque ita praecipitaretur e saxo, e Palatio fugit et in suburbano liberti sui, quod est inter Salariam et Nomentanam uiam ad quartum Vrbis miliarium, se interfecit. Aedificauit Romae thermas, quae ante Neronianae dictae, nunc Alexandrianae appellantur. Obiit tricesimo et altero aetatis anno, imperii quarto decimo, atque in eo omnis Augusti familia consumpta est.
Eutr., VII 18, 4 :
81Hic cum Neroni similis esse uellet atque id adeo prae se ferret ut etiam exequias Neronis, quae humiliter sepultae fuerant, honoraret, a Vespasiani ducibus occisus est.
HA., Alb. 13, 5 :
82Si senatus p. R. suum illud uetus haberet imperium nec in unius potestate res tanta consisteret, non ad Vitellios neque ad Nerones neque ad Domitianos publica fata uenissent.
HA., Alex. 9, 4 (au sujet d’Élagabal) :
83[…] in turpitudine atque luxurie Nerones, Vitellios, Commodos uinceret.
HA., Aur. 42, 6 :
84At contra quae series malorum ! Vt enim omittamus Vitellios, Caligulas et Nerones, quis ferat Maximinos et Filippos atque illam inconditae multitudinis faecem ?
HA., Avid. 8, 4-5 (citant les paroles de Marc-Aurèle) :
85Enumerauit deinde omnes principes, qui occisi essent, habuisse causas, quibus mererentur occidi nec quemquam facile bonum uel uictum a tyranno uel occisum, dicens meruisse Neronem, debuisse Caligulam, Othonem et Vitellium nec imperare uoluisse. Nam de Pertinace et Galba paria sentiebat, cum diceret in imperatore auaritiam esse acerbissimum malum.
HA., Car. 1, 3 :
86In eam desperationem uotum publicum redegit, ut timerent omnes Domitianos, Vitellios et Nerones.
HA., Car. 3, 1-2 :
87Per Augustum deinde reparata, si reparata dici potest libertate deposita. Tamen utcumque, etiamsi domi tristis fuit, apud exteras gentes effloruit ; passa deinceps tot Nerones, per Vespasianum extulit caput.
HA., Hel. 1, 1 :
88Vitam Heliogabali Antonini, qui Varius etiam dictus est, numquam in litteras misissem, ne quis fuisse Romanorum principem sciret, nisi ante Caligulas et Nerones et Vitellios hoc idem habuisset imperium.
HA., Hel. 18, 4 :
89Ea prodenda censui, quae ad luxuriam pertinebant, quorum aliqua priuatus, aliqua iam imperator fecisse perhibetur, cum ipse priuatus diceret se Apicium, imperatorem uero Neronem, Othonem et Vitellium imitari.
HA., Hel. 31, 5 :
90Imperator uero etiam sescenta uehicula dicitur duxisse, adserens […] Neronem quingentis carrucis iter inisse.
HA., Hel. 33, 1 :
91Libidinum genera quaedam inuenit, […] et omnis apparatus Tiberii et Caligulae et Neronis norat.
HA., Hel. 34, 1 :
92Ita nemo in re p. tum fuit, qui istum a gubernaculis Romanae maiestatis abduceret, cum Neroni, Vitellio, Caligulae ceterisque huius modi numquam tyrannicida defuerit.
HA., M. Aur. 28, 10 :
93Fertur filium mori uoluisse […], ne, ut ipse dicebat, similis Neroni, Caligulae et Domitiano esset.
HA., Tac. 6, 4 :
94Enimuero si recolere uelitis uetusta illa prodigia, Nerones dico et Heliogabalos et Commodos seu potius semper Incommodos, certe non hominum magis uitia illa quam aetatum fuerunt.
HA., Ver. 4, 6 :
95Fertur […] in tantum uitiorum Gaianorum et Neronianorum ac Vitellianorum fuisse aemulum, ut uagaretur nocte per tabernas ac lupanaria obtecto capite cucullione uulgari uiatorio et comisaretur cum triconibus, committeret rixas, dissimulans quis esset, saepeque efflictum liuida facie redisse et in tabernis agnitum, cum sese absconderet.
Hier., Chron., p. 182h :
96Nero tantae luxuriae fuit, ut frigidis et calidis lauaretur unguentis retibusque aureis piscaretur, quae purpureis funibus extrahebat.
Hier., Chron., p. 183g :
97Nero, ut similitudinem Troiae ardentis inspiceret, plurimam partem Romanae urbis incendit.
Hier., Chron., p. 183h :
98In Asia tres urbes terrae motu conciderunt, Laodicia Hierapolis Colossae.
Hier., Chron., p. 185h :
99Nero cum a senatu quaereretur ad poenam, e Palatio fugiens ad quartum urbis miliarium in suburbano liberti sui inter Salariam et Nomentanam uiam semet interficit anno aetatis XXXII atque in eo omnis Augusti familia consumpta est.
Hil., C. Const. 7 :
- 2 Le « Maximianus » désigne sans nul doute ici le César Maximien Galère, et non l’Auguste Maximien He (...)
100Proclamo tibi, Constanti, quod Neroni locuturus fuissem, quod ex me Decius et Maximianus2 audirent : contra Deum pugnas, contra Ecclesiam saeuis, sanctos persequeris, praedicatores Christi odis, religionem tollis, tyrannus non iam humanorum sed diuinorum.
Hil., C. Const. 8 :
101Plus crudelitati uestrae, Nero, Deci, Maximiane, debemus. Diabolum enim per uos uicimus.
Jos., B. J. II 250-251 :
102Ὅσα μὲν οὖν Νέρων δι’ ὑπερβολὴν εὐδαιμονίας τε καὶ πλούτου παραφρονήσας ἐξύβρισεν εἰς τὴν τύχην, ἢ τίνα τρόπον τόν τε ἀδελφὸν καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὴν μητέρα διεξῆλθεν, ἀφ’ ὧν ἐπὶ τοὺς εὐγενεστάτους μετήνεγκεν τὴν ὠμότητα, καὶ ὡς τελευταῖον ὑπὸ φρενοβλαβείας ἐξώκειλεν εἰς σκηνὴν καὶ θέατρον, ἐπειδὴ δι’ ὄχλου πᾶσίν ἐστιν, παραλείψω, τρέψομαι δὲ ἐπὶ τὰ Ἰουδαίοις κατ’ αὐτὸν γενόμενα.
Jos., B. J. IV 496 :
103Πάντα ταῦτα διεξιέναι μὲν ἐπ’ ἀκριβὲς παρῃτησάμην, ἐπειδὴ δι’ ὄχλου πᾶσίν ἐστιν καὶ πολλοῖς Ἑλλήνων τε καὶ Ῥωμαίων ἀναγέγραπται.
Jos., A. J. XX 154 :
104Ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἐῶ πλείω γράφειν · πολλοὶ γὰρ τὴν περὶ Νέρωνα συντετάχασιν ἱστορίαν.
Jul., Caes. 310c-d :
105Ἐπεισέρχεται λέγοντι τῷ Σειληνῷ Νέρων μετὰ τῆς κιθάρας καὶ τῆς δάφνης. Εἶτα ἀποβλέψας ἐκεῖνος πρὸς τὸν Ἀπόλλωνα· « Οὗτος », εἶπεν, « ἐπὶ σὲ παρασκευάζεται ». Καὶ ὁ βασιλεὺς Ἀπόλλων · « Ἀλλ´ ἔγωγε αὐτόν », εἶπεν, « ἀποστεφανώσω ταχέως, ὅτι με μὴ πάντα μιμεῖται μηδὲ ἐν οἷς με μιμεῖται γίγνεταί μου μιμητὴς δίκαιος ». Ἀποστεφανωθέντα δὲ αὐτὸν ὁ Κωκυτὸς εὐθέως ἥρπασεν.
Juv., IV 136-139 :
106[…] Nouerat ille
107luxuriam inperii ueterem noctesque Neronis
108iam medias aliamque famem, cum pulmo Falerno
109arderet. […]
Juv., VIII 213-226 :
110Cuius supplicio non debuit una parari
111simia nec serpens unus nec culleus unus.
112Par Agamemnonidae crimen, sed causa facit rem
113dissimilem ; quippe ille deis auctoribus ultor
114patris erat caesi media inter pocula, sed nec
115Electrae iugulo se polluit aut Spartani
116sanguine coniugii, nullis aconita propinquis
117miscuit, in scaena numquam cantauit Orestes,
118Troica non scripsit. Quid enim Verginius armis
119debuit ulcisci magis aut cum Vindice Galba,
120quod Nero tam saeua crudaque tyrannide fecit ?
121Haec opera atque hae sunt generosi principis artes,
122gaudentis foedo peregrina ad pulpita cantu
123prostitui Graiaeque apium meruisse coronae.
Lact., Mort. 2, 6-7 :
124Primus omnium persecutus dei seruos Petrum cruci adfixit, Paulum interfecit. Nec tamen habuit impune. Respexit enim deus vexationem populi sui. Deiectus itaque fastigio imperii ac deuolutus a summo tyrannus impotens nusquam repente comparuit, ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae appareret.
Lact., Mort. 2, 8-9 :
125Illum quidam deliri credunt esse translatum ac uiuum reseruatum, Sibylla dicente : matricidam profugum a finibus <terrae> esse uenturum, ut quia primus persecutus est, idem etiam nouissimus persequatur et antichristi praecedat aduentum.
Mart., IV 63 :
126Dum petit a Baulis mater Caerellia Baias,
127occidit insani crimine mersa freti.
128Gloria quanta perit uobis ! Haec monstra Neroni
129nec iussae quondam praestiteratis, aquae.
Mart., VII 21, 3-4 :
130Heu ! Nero crudelis nullaque inuisior umbra,
131debuit hoc saltem non licuisse tibi.
Mart., VII 45, 5-11 :
132Hunc tu per Siculas secutus undas,
133o nullis, Ouidi, tacende linguis,
134spreuisti domini furentis iras.
135Miretur Pyladen suum uetustas,
136haesit qui comes exuli parentis.
137Quis discrimina comparet duorum ?
138Haesisti comes exuli Neronis.
Mart., Spect. II :
139Hic ubi sidereus propius uidet astra colossus
140et crescunt media pegmata celsa uia,
141inuidiosa feri radiabant atria regis
142unaque iam tota stabat in urbe domus ;
143hic ubi conspicui uenerabilis Amphitheatri
144erigitur moles, stagna Neronis erant ;
145hic ubi miramur uelocia munera thermas,
146abstulerat miseris tecta superbus ager ;
147Claudia diffusas ubi porticus explicat umbras,
148Ultima pars aulae deficientis erat.
149Reddita Roma sibi est et sunt te praeside, Caesar,
150Deliciae populi, quae fuerant domini.
Oros., Hist. VII 2, 11 :
151Nam septingentesimo conditionis suae anno quattuordecim uicos eius incertum unde consurgens flamma consumpsit, nec umquam, ut ait Liuius, maiore incendio uastata est ; adeo, ut post aliquot annos Caesar Augustus ad reparationem eorum, quae tunc exusta erant, magnam uim pecuniae ex aerario publico largitus sit.
Oros., Hist. VII 7, 1 :
152Gai Caligulae auunculi sui erga omnia uitia ac scelera sectator immo transgressor.
Oros., Hist. VII 7, 2 :
153Libidinibus porro tantis exagitatus est ut ne a matre quidem uel sorore ullaue consanguinitatis reuerentia abstinuisse referatur.
Oros., Hist. VII 7, 3 :
154Luxuriae uero tam effrenatae fuit ut retibus aureis piscaretur quae purpureis funibus extrahebantur ; frigidis et calidis lauaret unguentis. Qui etiam numquam minus mille carrucis confecisse iter traditur.
Oros., Hist. VII 7, 4 :
155Denique urbis Romae incendium uoluptati suae spectaculum fecit : per sex dies septemque noctes ardens ciuitas regios pauit aspectus.
Oros., Hist. VII 7, 5 :
156Horrea quadro structa lapide magnaeque illae ueterum insulae quas discurrens adire flamma non poterat, magnis machinis quondam ad externa bella praeparatis labefactae atque inflammatae sunt.
Oros., Hist. VII 7, 6 :
157Quod ipse ex altissima illa Maecenatiana turre prospectans laetusque flammae, ut aiebat, pulchritudine tragico habitu Iliadam decantabat.
Oros., Hist. VII 7, 7 :
158Auaritiae autem tam praeruptae exstitit ut post hoc incendium Vrbis quam se Augustus ex latericia marmoream reddidisse iactauerat, neminem ad reliquias rerum suarum adire permiserit.
Oros., Hist. VII 7, 9 :
159Crudelitatis autem rabie ita efferatus est, ut plurimam senatus partem interfecerit, equestrem ordinem paene destituerit. Sed ne parricidiis quidem abstinuit : matrem fratrem sororem uxorem ceterosque omnes cognatos et propinquos sine haesitatione prostrauit.
Oros., Hist. VII 7, 10 :
160Primus Romae Christianos supliciis et mortibus affecit ac per omnes prouincias pari persecutione excruciari imperauit, ipsumque nomen exstirpare conatus beatissimos Christi apostolos Petrum cruce, Paulum gladio occidit.
Oros., Hist. VII 7, 11-12 :
161Mox aceruatim miseram ciuitatem obortae undique oppressere clades ; nam subsequente autumno tanta Vrbi pestilentia incubuit ut triginta milia funerum in rationem Libitinae uenirent. Britannica deinde clades e uestigio accidit qua duo praecipua oppida magna ciuium sociorumque clade et caede direpta sunt. Praeterea in Oriente, magnis Armeniae prouinciis amissis, Romanae legiones sub iugum Parthicum missae aegreque Syria retenta est. In Asia tres urbes, hoc est Laodicia, Hierapolis, Colossae, terrae motu conciderunt.
Oros., Hist. VII 7, 13 :
162At uero Nero postquam Galbam in Hispania imperatorem creatum ab exercitu cognouit, totus animo ac spe concidit. Cumque incredibilia perturbandae, immo ! subruendae reipublicae mala moliretur, hostis a senatu pronuntiatus et ignominiosissime fugiens, ad quartum ab Vrbe lapidem sese ipse interfecit, atque in eo omnis Caesarum familia consumpta est.
Oros., Hist. VII 12, 4 :
163Verumtamen continuo Romae aurea domus, a Nerone totis priuatis publicisque rebus inpensis condita, repentino conflagrauit incendio, ut intellegeretur missa etiam ab alio persecutio in ipsius potissime monumentis, a quo primum exorta est, atque in ipso auctore puniri.
Oros., Hist. VII 26, 9 :
164Decem persecutiones a Nerone usque ad Maximianum Ecclesia Christi passa est : nouem, ut ego dixi, ultiones, ut ipsi non negant, calamitates e uestigiis consecutae sunt.
Oros., Hist. VII 27, 4 :
165Hic prima sub Nerone exegit plaga ut ubique morientium sanguis esset, uel morbis in Vrbe corruptus, uel bellis in Orbe profusus.
Oros., Hist. VII 39, 16-17 :
166Nam si exhibitam Neronis imperatoris sui spectaculis inflammationem recenseam, procul dubio nulla comparatione aequiperabitur secundum id quod excitauerat lasciuia principis, hoc quod nunc intulit ira uictoris. Neque uero Gallorum meminisse in huiusmodi conlatione debeo, qui continuo paene anni spatio incensae euersaeque Vrbis adtritos cineres possederunt.
Or. sib. 5, 363-364 :
167Ἥξει δ’ἐκ περάτων γαίης μητροκτόνος ἀνὴρ
168φεύγων […].
Or. sib. 8, 70-71 :
169[…] Ἐπανέλθῃ
170ἐκ περάτων γαίης ὁ φυγὰς μητροκτόνος αἴθων.
Paus., VII 17, 3 :
171Χρόνῳ δὲ ὕστερον ἐς Νέρωνα ἡ βασιλεία περιῆλθεν ἡ Ῥωμαίων, καὶ ἐλεύθερον ὁ Νέρων ἀφίησιν ἁπάντων […]. Ἀπιδόντι οὖν ἐς τοῦτό μοι τοῦ Νέρωνος τὸ ἔργον ὀρθότατα εἰρηκέναι Πλάτων ἐφαίνετο ὁ Ἀρίστωνος, ὁπόσα ἀδικήματα μεγέθει καὶ τολμήματί ἐστιν ὑπερηρκότα, οὐ τῶν ἐπιτυχόντων εἶναι ταῦτα ἀνθρώπων, ψυχῆς δὲ γενναίας ὑπὸ ἀτόπου παιδείας διεφθαρμένης.
Paus., IX 27, 3-4 :
172Πρῶτον δὲ τὸ ἄγαλμα κινῆσαι τοῦ Ἔρωτος λέγουσι Γάιον δυναστεύσαντα ἐν Ῥώμῃ, Κλαυδίου δὲ ὀπίσω Θεσπιεῦσιν ἀποπέπψαντος Νέρωνα αὖθις δεύτερα ἀνάσπαστον ποιῆσαι. [...] Τῶν δὲ ἀσεβησάντων ἐς τὸν θεὸν ὁ μὲν ἀνθρώπῳ στρατιώτῃ διδοὺς ἀεὶ τὸ αὐτὸ σύνθημα μετὰ ὑπούλου χλευασίας ἐς τοσοῦτο προήγαγε θυμοῦ τὸν ἄνθρωπον ὥστε σύνθημα διδόντα αὐτὸν διεργάζεται, Νέρωνι δὲ παρὲξ ἢ τὰ ἐς τὴν μητέρα ἐστὶ καὶ ἐς γυναῖκας γαμετὰς ἐναγῆ τε καὶ ἀνέραστα τολμήματα.
Petr., 120, 87-89 :
173Aedificant auro sedesque ad sidera mittunt,
174Expelluntur aquae saxis, mare nascitur aruis,
175Et permutata rerum statione rebellant.
Philstr., V. Ap. IV 36, 2 :
176« Ἡνιοχεῖ » ἔφη « δημοσίᾳ, καὶ ᾄδει παριὼν ἐς τὰ Ῥωμαίων θέατρα καὶ μετὰ τῶν μονομαχούντων ζῇ, μονομαχεῖ δὲ καὶ αὐτὸς καὶ ἀποσφάττει. »
Philst., V. Ap. IV 36, 3 :
177Εἰ δὲ ἀπόλοιο ἀναχθεὶς καὶ Νέρων σε ὠμὸν φάγοι μηδὲν ἰδόντα ὧν πράττει, ἐπὶ πολλῷ ἔσται σοι τὸ ἐντυχεῖν αὐτῷ καὶ ἐπὶ πλείονι ἢ τῷ Ὀδυσσεῖ ἐγένετο, ὁπότε παρὰ τὸν Κύκλωπα ἦλθεν. Ἀπώλεσε γὰρ πολλοὺς τῶν ἑταίρων ποθήσας ἰδεῖν αὐτὸν καὶ ἡττηθεὶς ἀτόπου καὶ ὠμοῦ θεάματος.
Philstr., V. Ap. IV 38, 3 :
178Tὸ δὲ θηρίον τοῦτο, ὃ καλοῦσιν οἱ πολλοὶ τύραννον, οὔτε ὁπόσαι κεφαλαὶ αὐτῷ οἶδα, οὔτε εἰ γαμψώνυχόν τε καὶ καρχαρόδουν ἐστί. Καίτοι πολιτικὸν μὲν εἴναι τὸ θηρίον τοῦτο λέγεται καὶ τὰ μέσα τῶν πόλεων οἰκεῖν, τοσούτῳ δὲ ἀγριώτερον διάκειται τῶν ὀρεινῶν τε καὶ ὑλαίων, ὅσῳ λέοντες μὲν καὶ παρδάλεις ἐνίοτε κολακευόμενοι ἡμεροῦνται καὶ μεταβάλλουσι τοῦ ἤθους. Τουτὶ δὲ ὑπὸ τῶν καταψηχόντων ἐπαιρόμενον ἀγριώτερον αὑτοῦ γίγνεται καὶ λαφύσσει πάντα. Περὶ μέν γε θηρίων οὐκ ἂν εἴποις, ὅτι τὰς μητέρας ποτὲ τὰς αὑτῶν ἐδαισαντο, Νέρων δὲ ἐμπεφόρηται τῆς βορᾶς ταύτης. Εἰ δὲ καὶ ταῦτα γέγονεν ἐπ’ Ὀρέστῃ καὶ Ἀλκμαίωνι, ἀλλ’ ἑκείνοις σχῆμα τοῦ ἔργου πατέρες ἦσαν ὁ μὲν ἀποθανὼν ὑπὸ τῆς ἑαυτοῦ γυναικός, ὁ δὲ ὅρμου πραθείς.
Philstr., V. Ap. V 7, 4 :
179Δοκεῖ μὲν, ἔφη, κἀμοι, ὦ Δάμι, τὸ δὲ ἀτελὲς αὐτῆς διαϐάλλει αὐτόν, ὡς ἀτελῆ μὲν ᾄδοντα, ἀτελῆ δὲ ὀρύττοντα. Τά τοι Ξέρξου ἀναλεγόμενος ἐπαινῶ τὸν ἄνδρα, οὐχ ὅτι τὸν Ἑλλήσποντον ἔζευξεν, ἀλλ’ ὅτι διέβη αὐτόν, Νέρωνα δὲ οὔτε πλευσούμενον διὰ τοῦ Ἰσθμοῦ ὁρῶ οὔτε ἐς τέρμα τῆς ὀρυχῆς ἥξοντα, δοκεῖ δέ μοι καὶ φόβου μεστὸς ἀναχωρῆσαι τῆς Ἑλλάδος, εἰ μὴ ἡ ἀλήθεια ἀπόλωλεν.
Plin., N. H. IV 10 :
180Perfodere nauigabili alueo angustias eas temptauere Demetrius rex, dictator Caesar, Gaius princeps, Domitius Nero, nefasto, ut omnium exitu patuit, incepto.
Plin., N. H. XIV 61 :
181Antea Caecubo erat generositas celeberrima in palustribus populetis sinu Amynclano, quod iam intercidit incuria coloni locique angustia, magis tamen fossa Neronis, quam a Baiano lacu Ostiam usque nauigabilem incohauerat.
Plin., N. H. XVII 5 :
182[…] duraueruntque - quoniam et de longissimo aeuo arborum diximus - ad Neronis principis incendia cultu uirides iuuenesque, ni princeps ille adcelerasset etiam arborum mortem.
Plin., N. H. XXX 15 :
183Nulla profecto sacra, barbari licet ferique ritus, non mitiora quam cogitationes eius fuissent.
Plin., N. H. XXXIV 84 :
184Atque ex omnibus quae rettuli clarissima quaeque in urbe iam sunt dicata a Vespasiano principe in templo Pacis aliisque eius operibus, uiolentia Neronis in urbem conuecta et in sellariis domus aureae disposita.
Plin., N. H. XXXVI 111 :
185Bis uidimus urbem totam cingi domibus principum Gai et Neronis, huius quidem, ne quid deesset, aurea. Nimirum sic habitauerant illi qui hoc imperium fecere tantum, ad deuincendas gentes triumphosque referendos ab aratro aut foco exeuntes, quorum agri quoque minorem modum optinuere quam sellaria istorum !
Plin., Pan. 11, 1-2 :
186Dicauit caelo […] Claudium Nero, sed ut irrideret […]. Tu sideribus patrem intulisti non ad metum ciuium, non in contumeliam numinum, non in honorem tuum, sed quia deum credis.
Plin., Pan. 46, 4 :
187Idem ergo populus ille, aliquando scaenici imperatoris spectator et plausor, nunc in pantomimis quoque auersatur et damnat effeminas artes et indecora saeculo studia.
Plin., Pan. 53, 1-2 :
188Nihil non parum grate sine comparatione laudatur. Praeterea hoc primum erga optimum imperatorem piorum ciuium officium est insequi dissimiles. Neque enim satis amarit bonos principes qui malos satis non oderit.
Plin., Pan. 53, 5 :
189Quare ego, Caesar, muneribus tuis omnibus comparo, multis antepono, quod licet nobis et in praeteritum de malis imperatoribus quotidie uindicari, et futuros sub exemplo praemonere, nullum locum, nullum esse tempus, quo funestorum principum manes a posterorum exsecrationibus conquiescant.
Plin., Pan. 55, 9 :
190Vt quisque factus est princeps, extemplo fama eius, incertum bona an mala, ceterum aeterna est.
Plin., Pan. 57, 2 :
191Fuit etiam qui in principatus sui fine consulatum, quem dederat ipse, magna ex parte iam gestum extorqueret et raperet.
Plut., Ant. 87, 9 :
192Οὗτος ἄρξας ἐφ’ ἡμῶν ἀπέκτεινε τὴν μητέρα καὶ μικρὸν ἐδέησεν ὑπ’ ἐμπληξίας καὶ παραφροσύνης ἀνατρέψαι τὴν Ῥωμαίων ἡγεμονίαν.
Plut., Galb. 14, 3 :
193Τὰ μὲν πρῶτα προφάσεις ἔχειν τὰ Νέρωνος ἐγκλήματα · νῦν δὲ Γάλβαν προδιδόναι, τίνα φόνον μητρὸς ἐγκαλοῦντας ἢ σφαγὴν γυναικός, ἢ ποίαν αἰδουμένους θυμέλην ἢ τραγῳδίαν τοῦ αὐτοκράτορος ;
Plut., Galb. 14, 4 :
194Ἀλλ’ οὐδὲ ἐκεῖνον ἐπὶ τούτοις ὑπεμείναμεν ἐγκαταλιπεῖν, ἀλλὰ Νυμφιδίῳ πεισθέντες ὅτι πρῶτος ἡμᾶς ἐγκατέλιπε καὶ πέφευγεν εἰς Αἴγυπτον.
Plut., Galb. 19, 9 :
195Παράλογον ἦν ὅτι τὴν γυναῖκα καὶ ἀδελφὴν ἀποκτείνας διὰ τὸν Ποππαίας γάμον ἐφείσατο τοῦ ῎Οθωνος.
Plut., M. 60d :
196Ἐκεῖνα δ´ ἤδη χαλεπὰ καὶ λυμαινόμενα τοὺς ἀνοήτους, ὅταν εἰς τὰ ἐναντία πάθη καὶ νοσήματα κατηγορῶσιν (ὥσπερ Ἱμέριος ὁ κόλαξ τῶν πλουσίων τινὰ <τὸν> ἀνελευθερώτατον καὶ φιλαργυρώτατον Ἀθήνησιν ὡς ἄσωτον ἐλοιδόρει καὶ ἀμελῆ καὶ πεινήσοντα κακῶς μετὰ τῶν τέκνων) ἢ τοὺς ἀσώτους αὖ πάλιν καὶ πολυτελεῖς εἰς μικρολογίαν καὶ ῥυπαρίαν ὀνειδίζωσιν (ὥσπερ Νέρωνα Τίτος Πετρώνιος).
Plut., M. 461f-462a :
197Διὸ καὶ τοῦ Νέρωνος ὀκτάγωνόν τινα σκηνὴν ὑπερφυὲς κάλλει καὶ πολυτελείᾳ θέαμα κατασκευάσαντος · « ἤλεγξας, ἔφη ὁ Σενέκας, πένητα σεαυτόν · ἐὰν γὰρ ταύτην ἀπολέσῃς, ἑτέραν οὐ κτήσῃ τοιαύτην ». Καὶ μέντοι καὶ συνέπεσε τοῦ πλοίου καταδύντος ἀπολέσθαι τὴν σκηνήν · ὁ δὲ Νέρων ἀναμνησθεὶς τοῦ Σενέκα μετριώτερον ἤνεγκεν.
Plut., M. 810a :
198῞Ωσπερ ὁ Νέρων ἐκεῖνος ὀλίγον ἔμπροσθεν ἢ κτεῖναι τὸν Θρασέαν, μάλιστα μισῶν καὶ φοβούμενος, ὅμως, ἐγκαλοῦντός τινος ὡς κακῶς κεκριμένου καὶ ἀδίκως, « Ἐβουλόμην ἄν, ἔφη, Θρασέαν οὕτως ἐμὲ φιλεῖν ὡς δικαστὴς ἄριστός ἐστιν ».
Prud., Perist. XII 23-24 :
199Euomit in iugulum Pauli Nero feruidum furorem,
200iubet feriri gentium magistrum.
Prud., Sym. II 669-671 :
- 3 Le démonstratif désigne ici Jupiter.
201Illius3 instinctu primus Nero, matre perempta,
202sanguinem apostolicum bibit, ac me strage piorum
203polluit, et proprium facinus mihi saeuus inussit.
Ps. Aur.-Vict., Epit. 5, 7-8 :
204Vbi aduentare Nero Galbam didicit senatusque sententia constitutum ut, more maiorum collo in furcam coniecto, uirgis ad necem caederetur, desertus undique, noctis medio egressus Vrbe sequentibus Phaone, Epaphrodito Neophytoque et spadone Sporo, quem quondam exsectum formare in mulierem temptauerat, semet ictu gladii transegit adiuuante trepidantem manum impuro, de quo diximus eunucho, cum sane prius nullo reperto a quo feriretur exclamaret : « Itane nec amicum habeo nec inimicum ? Dedecorose uixi, turpius peream ». Periit anno aetatis tricesimo secundo. Hunc Persae in tantum dilexerant ut legatos mitterent orantes copiam construendi monumenti.
Ps. Sen., Ep. Paul. 11 :
205Incendium urbs Romana manifeste saepe unde patiatur constat. Sed si effari humilitas humana potuisset quid causae sit et impune in his tenebris loqui liceret, iam omnes omnia uiderent. Christiani et Iudaei quasi machinatores incendii – pro ! – supplicio adfecti fieri solent. Grassator iste quisquis est, cui uoluptas carnificina est et mendacium uelamentum, tempori suo destinatus est […]. Centum triginta duae domus, insulae quattuor milia sex diebus arsere ; septimus pausam dedit. Bene te ualere, frater, opto. Data V. Kal. Apr. Frugi et Basso consulibus.
- 4 Le texte de l’Octavie utilisé dans cette étude est celui de l’édition de F.-R. Chaumartin.
Ps. Sen., Oct. 44-474 :
206Coniugis scelere occidit ;
207mox illa nati : cuius exstinctus iacet
208frater uenenis. Maeret infelix soror
209eademque coniunx.
Ps. Sen., Oct. 57-71 :
210O mea nullis aequanda malis
211fortuna, licet
212repetam luctus, Electra, tuos :
213tibi maerenti caesum licuit
214flere parentem,
215scelus ulcisci uindice fratre,
216tua quem pietas hosti rapuit
217texitque fides.
218Me crudeli sorte parentes
219raptos prohibet lugere timor
220fratrisque necem deflere uetat
221in quo fuerat spes una mihi
222totque malorum breue solamen.
223Nunc in luctus seruata meos
224magni resto nominis umbra.
Ps. Sen., Oct. 164-166 :
225Miscuit coniunx uiro
226uenena saeua, cecidit atque eadem sui
227mox scelere nati.
Ps. Sen., Oct. 291-296 :
228Vera priorum uirtus quondam
229Romana fuit uerumque genus
230Martis in illis sanguisque uiris.
231Illi reges hac expulerunt
232urbe superbos ; ultique tuos
233sunt bene manes.
Ps. Sen., Oct. 438-438bis :
234Perage imperata : mitte qui Plauti mihi
235Sullaeque caesi referat abscisum caput.
Ps. Sen., Oct. 521-524 :
236Hausit cruorem incesta Romani ducis
237Aegyptus iterum, nec leues umbras tegit.
238Illic sepultum est impie gestum diu
239ciuile bellum.
Ps. Sen., Oct. 621-623 :
240Poenasque quis et Tantali uincat sitim,
241dirum laborem Sisyphi, Tityi alitem
242Ixionisque membra rapientem rotam.
Ps. Sen., Oct. 728-733 :
243[…] uenientem intuor
244comitante turba coniugem quondam meum
245natumque ; properat petere complexus meos
246Crispinus, intermissa libare oscula ;
247irrupit intra tecta cum trepidus mea
248ensemque iugulo condidit saeuum Nero.
Ps. Sen., Oct. 929-957 :
249Animum firment exempla tuum
250iam multa domus quae uestra tulit.
251Quid saeuior est Fortuna tibi ?
252Tu mihi primum tot natorum
253memoranda parens,
254nata Agrippae, nurus Augusti,
255Caesaris uxor, cuius nomen
256clarum toto fulsit in orbe,
257utero totiens enixa graui
258pignora pacis, mox exilium,
259uerbera, saeuas passa catenas,
260funera, luctus, tandem letum
261cruciata diu. Felix thalamis
262Liuia Drusi natisque ferum
263ruit in facinus poenamque suam.
264Iulia matris fata secuta est ;
265post longa tamen tempora ferro
266caesa est, quamuis crimine nullo.
267Quid non potuit quondam genetrix
268tua quae rexit principis aulam
269cara marito partuque potens ?
270Eadem famulo subiecta suo
271cecidit diri militis ense.
272Quid, cui licuit regnum in caelum
273sperare, parens tanta Neronis ?
274Non funesta uiolata manu
275remigis ante,
276mox et ferro lacerata diu
277saeui iacuit uictima nati ?
Ps. Sen., Oct. 979-983 :
278Vrbe est nostra mitior Aulis
279et Taurorum barbara tellus :
280hospitis illic caede litatur
281numen Superum,
282ciuis gaudet Roma cruore.
Ruf., Brev. 20, 1 :
283Nero, quem turpissimum imperatorem Romana est passa res publica, amisit Armeniam. Duae tunc Romanae legiones sub iugum a Parthis missae extremo dedecore Romani exercitus sacramenta foedarunt.
Rutil., II 57-60 :
284Omnia Tartarei cessent tormenta Neronis ;
285consumat Stygias tristior umbra faces ;
286hic immortalem, mortalem perculit ille,
287hic mundi matrem perculit, ille suam.
Sall., C. 25, 2-5 :
288Haec mulier genere atque forma, praeterea uiro liberis satis fortunata fuit ; litteris Graecis et Latinis docta, psallere, saltare elegantius quam necesse est probae, multa alia, quae instrumenta luxuriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuit ; pecuniae an famae minus parceret haud facile discerneres ; lubido sic accensa ut saepius peteret uiros quam peteretur. Sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiurauerat, caedis conscia fuerat, luxuria atque inopia praeceps abierat. Verum ingenium eius haud absurdum : posse uersus facere, iocum mouere, sermone uti uel modesto, uel molli, uel procaci ; prorsus multae facetiae multusque lepos inerat.
Stat., S. II 7, 60-61 :
289Dices culminibus Remi uagantis
290Infandos domini nocentis ignes.
Stat., S. IV 3, 1-8 :
291Quis duri silicis grauisque ferri
292immanis sonus aequori propinquum
293saxosae latus Appiae repleuit ?
294Certe non Libycae sonant cateruae
295nec dux aduena peierante bello
296Campanos quatit inquietus agros,
297nec frangit uada montibusque caesis
298inducit Nero sordidas paludes.
Suet., Calig. 8, 12 :
299Tradaturque etiam sedem ac domicilium imperii taedio urbis transferre eo destinasse.
Suet., Calig. 34, 1 :
300Nec minore liuore ac malignitate quam superbia saeuitiaque paene aduersus omnis aeui hominum genus grassatus est.
Suet., Calig. 37, 1 :
301Nepotatus sumptibus omnium prodigorum ingenia superauit, commentus nouum balnearum usum […], ut calidis frigidisque unguentis lauaretur.
Suet., Calig. 38, 1 :
302Exhaustus igitur atque egens ad rapinas conuertit animum uario et exquisitissimo calumniarum et auctionum et uectigalium genere.
Suet., Calig. 49, 4 :
303Intraque quartum mensem periit, ingentia facinora ausus et aliquanto maiora moliens, siquidem proposuerat Antium, deinde Alexandream commigrare interempto prius utriusque ordinis electissimo quoque.
Suet., Calig. 54, 3 :
304Nec alia de causa uidetur eo die, quo periit, peruigilium indixisse quam ut initium in scaenam prodeundi licentia temporis auspicaretur.
Suet., Ner. 1, 6 :
305Pluris e familia cognosci referre arbitror, quo facilius appareat ita degenerasse a suorum uirtutibus Nero, ut tamen uitia cuiusque quasi tradita et ingenita rettulerit.
Suet., Ner. 7, 3 :
306Ferunt Senecam proxima nocte uisum sibi per quietem C. Caesari praecipere, et fidem somnio Nero breui fecit prodita immanitate naturae quibus primum potuit experimentis.
Suet., Ner. 19, 3 :
307In Achaia Isthmum perfodere adgressus praetorianos pro contione ad incohandum opus cohortatus est tubaque signo dato primus rastello humum effodit et corbulae congestam umeris extulit.
Suet., Ner. 19, 5 :
308Haec partim nulla reprehensione, partim etiam non mediocri laude digna in unum contuli, ut secernerem a probris ac sceleribus eius, de quibus dehinc dicam.
Suet., Ner. 23, 2 :
309Ac ne quid circa haec occupatum auocaret detineretue, cum praesentia eius urbicas res egere a liberto Helio admoneretur, rescripsit his uerbis : « Quamuis nunc tuum consilium sit et uotum celeriter reuerti me, tamen suadere et optare potius debes, ut Nerone dignus reuertar ».
Suet., Ner. 27, 2 :
310Epulas a medio die ad mediam noctem protrahebat, refotus saepius calidis piscinis ac tempore aestiuo niuatis.
Suet., Ner. 29, 1 :
311Suam quidem pudicitiam usque adeo prostituit, ut contaminatis paene omnibus membris nouissime quasi genus lusus excogitaret, quo ferae pelle contectus emitteretur e cauea uirorumque ac feminarum ad stipitem deligatorum inguina inuaderet et, cum affatim desaeuisset, conficeretur a Doryphoro liberto.
Suet., Ner. 30, 1-2 :
312Diuitiarum et pecuniae fructum non alium putabat quam profusionem, sordidos ac deparcos esse quibus impensarum ratio constaret, praelautos uereque magnificos, qui abuterentur ac perderent. Laudabat mirabaturque auunculum Gaium nullo magis nomine, quam quod ingentis a Tiberio relictas opes in breui spatio prodegisset.
Suet., Ner. 30, 8 :
313Numquam minus mille carrucis fecisse iter traditur.
Suet., Ner. 31 :
314Non in alia re tamen damnosior quam in aedificando, domum a Palatio Esquilias usque fecit, quam primo transitoriam, mox incendio absumptam restitutamque auream nominauit. De cuius spatio atque cultu suffecerit haec rettulisse. Vestibulum eius fuit, in quo colossus CXX pedum staret ipsius effigie ; tanta laxitas, ut porticus triplices miliarias haberet ; item stagnum maris instar, circumsaeptum aedificiis ad urbium speciem ; rura insuper aruis atque uinetis et pascuis siluisque uaria, cum multitudine omnis generis pecudum ac ferarum. In ceteris partibus cuncta auro lita, distincta gemmis unionumque conchis erant ; cenationes laqueatae tabulis eburneis uersatilibus, ut flores, fistulatis, ut unguenta desuper spargerentur ; praecipua cenationum rotunda, quae perpetuo diebus ac noctibus uice mundi circumageretur ; balineae marinis et Albulis fluentes aquis. Eius modi domum cum absolutam dedicaret, hactenus comprobauit, ut se diceret « quasi hominem tandem habitare coepisse ». Praeterea incohabat piscinam a Miseno ad Auernum lacum contectam porticibusque conclusam, quo quidquid totis Bais calidarum aquarum esset conuerteretur ; fossam ab Auerno Ostiam usque, ut nauibus nec tamen mari iretur, longitudinis per centum sexaginta milia, latitudinis, qua contrariae quinqueremes commearent. […] Ad hunc impendiorum furorem, super fiduciam imperii, etiam spe quadam repentina immensarum et reconditarum opum impulsus est ex indicio equitis Romani pro comperto pollicentis thesauros antiquissimae gazae, quos Dido regina fugiens Tyro secum extulisset, esse in Africa uastissimis specubus abditos ac posse erui paruula molientium opera.
Suet., Ner. 32, 1 :
315Destitutus atque ita iam exhaustus et egens ut stipendia quoque militum et commoda ueteranorum protrahi ac differri necesse esset, calumniis rapinisque intendit animum.
Suet., Ner. 34, 7 :
316Neque tamen conscientiam sceleris […] aut statim aut umquam postea ferre potuit, saepe confessus exagitari se materna specie uerberibusque Furiarum ac taedis ardentibus.
Suet., Ner. 35, 5 :
317Poppaeam duodecimo die post diuortium Octauiae in matrimonium acceptam dilexit unice ; et tamen ipsam quoque ictu calcis occidit, quod se ex aurigatione sero reuersum grauida et aegra conuiciis incesserat.
Suet., Ner. 35, 9 :
318Priuignum Rufrium Crispinum Poppaea natum, impuberem adhuc, quia ferebatur ducatus et imperia ludere, mergendum mari, dum piscaretur, seruis ipsius demandauit.
Suet., Ner. 36, 1 :
319Nec minore saeuitia foris et in exteros grassatus est.
Suet., Ner. 37, 1 :
320Nullus posthac adhibitus dilectus aut modus interemendi quoscumque libuisset quacumque de causa.
Suet., Ner. 37, 3 :
321Mori iussis non amplius quam horarum spatium dabat ; ac ne quid morae interueniret, medicos admouebat qui cunctantes continuo « curarent » : ita enim uocabatur uenas mortis gratia incidere.
Suet., Ner. 37, 4 :
322Creditur etiam polyphago cuidam Aegypti generis, crudam carnem et quidquid daretur mandere assueto, concupisse uiuos homines laniandos absumendosque obicere.
Suet., Ner. 37, 5 :
323Multasque nec dubias significationes saepe iecit, ne reliquis quidem se parsurum senatoribus, eumque ordinem sublaturum quandoque e re p. ac provincias et exercitus equiti R. ac libertis permissurum.
Suet., Ner. 38, 1-3 :
324Sed nec populo aut moenibus patriae pepercit. Dicente quodam in sermone communi : « Ἐμοῦ θανόντος γαῖα μειχθήτω πυρί », « Immo », inquit, « ἐμοῦ ζῶντος » planeque ita fecit. Nam quasi offensus deformitate ueterum aedificiorum et angustiis flexurisque uicorum, incendit urbem tam palam, ut plerique consulares cubicularios eius cum stuppa taedaque in praediis suis deprehensos non attigerint, et quaedam horrea circum domum Auream, quorum spatium maxime desiderabat, ut bellicis machinis labefacta atque inflammata sint, quod saxeo muro constructa erant.
Suet., Ner. 38, 5 :
325[...] domus priscorum ducum arserunt hostilibus adhuc spoliis adornatae deorumque aedes ab regibus ac deinde Punicis et Gallicis bellis uotae dedicataeque, et quidquid uisendum atque memorabile ex antiquitate durauerat.
Suet., Ner. 38, 6 :
326Hoc incendium e turre Maecenatiana prospectans laetusque « flammae », ut aiebat, « pulchritudine », Halosin Ilii in illo suo scaenico habitu decantauit.
Suet., Ner. 39, 1 :
327Accesserunt tantis ex principe malis probrisque quaedam et fortuita : pestilentia unius autumni, quo triginta funerum milia in rationem Libitinae uenerunt ; clades Britannica, qua duo praecipua oppida magna ciuium sociorumque caede direpta sunt ; ignominia ad Orientem legionibus in Armenia sub iugum missis aegreque Syria retentav
Suet., Ner. 39, 3 :
328Quis negat Aeneae magna de stirpe Neronem ?
329Sustulit hic matrem, sustulit ille patrem.
330Dum tendit citharam noster, dum cornua Parthus,
331Noster erit Paean, ille Hecatebeletes.
332Roma domus fiet : Veios migrate, Quirites,
333Si non et Veios occupat ista domus.
Suet., Ner. 40, 1 :
334Talem principem paulo minus quattuordecim annos perpessus terrarum orbis tandem destituit.
Suet., Ner. 41, 4 :
335Quosdam e primoribus uiris euocauit transactaque raptim consultatione reliquam diei partem per organa hydraulica noui et ignotis generis circumduxit.
Suet., Ner. 49, 2 :
336Duos pugiones, quos secum extulerat, arripuit temptataque utriusque acie rursus condidit, causatus, « nondum adesse fatalem horam ».
Suet., Ner. 53, 3 :
337Destinauerat etiam […] imitari et Herculis facta ; praeparatumque leonem aiunt, quem uel claua uel brachiorum nexibus in amphitheatri harena spectante populo nudus elideret.
Suet., Oth. 11, 2-3 :
338Post hoc sedata siti gelidae aquae potione arripuit duos pugiones et explorata utriusque acie, cum alterum puluino subdidisset, foribus adopertis artissimo somno quieuit. Et circa lucem demum expergefactus uno se traiecit ictu infra laeuam papillam.
Sulp. Sev., Chron. II 28, 1 :
339Apostolorum actus Lucas edidit usque in tempus, quo Paulus Romam deductus est Nerone imperante. Qui non dicam regum, sed omnium hominum et uel immanium bestiarum sordidissimus dignus exstitit, qui persecutionem primus inciperet. Nescio an et postremus explerit, siquidem opinione multorum receptum sit ipsum ante Antichristum uenturum. Huius uitia ut plenius exponerem res admonebat, nisi non esset huius operis tam uasta ingredi. Id tantum annotasse contentus sum, hunc per omnia foedissima et crudelissima eo processisse, ut matrem interficeret, post etiam Pythagorae cuidam in modum sollemnium coniugiorum denuberet : inditumque imperatori flammeum ; dos et genialis torus et faces nuptiales, cuncta denique, quae uel in feminis non sine uerecundia conspiciuntur, spectata. Reliqua uero eius incertum pigeat an pudeat magis disserere. Hic primus christianum nomen tollere aggressus est : quippe semper inimica uirtutibus uitia sunt et optimi quique ab improbis quasi exprobrantes aspiciuntur.
Cf. Tac., An. XV 37, 4 : Ipse, per licita atque inlicita foedatus, nihil flagitii reliquerat, quo corruptior ageret, nisi, paucos post dies, uni ex illo contaminatorum grege – nomen Pythagorae fuit – in modum solemnium coniugiorum denupsisset : inditum imperatori flammeum ; missi auspices ; dos et genialis torus et faces nuptiales, cuncta denique spectata, quae etiam in femina nox operit.
Sulp. Sev., Chron. II 29, 1 :
340Igitur uertit inuidiam in christianos, actaeque in innoxios crudelissimae quaestiones : quin et nouae mortes excogitatae, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, multi crucibus affixi aut flamma usti, plerique in id reseruati, ut cum defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur.
Cf. Tac., An. XV 44, 4 : […] et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi, [aut flammandi atque] ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur.
Sulp. Sev., Ep. II 9 :
341Quodsi ei Neronianis Decianisque temporibus in illa, quae tunc extitit, dimicare congressione licuisset, testor Deum caeli atque terrae, sponte eculeum ascendisset, ultro se ignibus intulisset, Hebraeisque pueris aequandus inter flammarum globos media licet hymnum Domini in fornace cantasset.
- 5 Le texte des Annales de Tacite utilisé dans cette étude est celui de l’édition de P. Wuilleumier.
Tac., An. XIII 3, 25 :
342Adnotabant seniores […] primum ex iis, qui rerum potiti essent, Neronem alienae facundiae eguisse.
Tac., An. XIII 45, 2-3 :
343Huic mulieri cuncta alia fuere, praeter honestum animum : quippe mater eius, aetatis suae feminas pulchritudine supergressa, gloriam pariter et formam dederat ; ; opes claritudini generis sufficiebant ; sermo comis nec absurdum ingenium ; modestiam praeferre et lasciuia uti ; rarus in publicum egressus, idque uelata parte oris, ne satiaret aspectum, uel quia sic decebat. Famae numquam pepercit, maritos et adulteros non distinguens ; neque adfectui suo aut alieno obnoxia, unde utilitas ostenderetur, illuc libidinem transferebat.
Tac., An. XIV 3, 3 :
344Ergo nauem posse componi docet, cuius pars, ipso in mari per artem soluta, effunderet ignaram ; nihil tam capax fortuitorum quam mare, et, si naufragio intercepta sit, quem adeo iniquum ut sceleri adsignet quod uenti et fluctus deliquerint ? Additurum principem defunctae templum et aras et cetera ostentandae pietati.
Tac., An. XIV 10, 1 :
345Reliquo noctis, modo per silentium defixus, saepius exsurgens et mentis inops lucem opperiebatur tamquam exitium adlaturam.
Tac., An. XIV 13, 2 :
346Capitolium adiit, grates exsoluit, seque in omnes libidines effudit, quas, male coercitas, qualiscumque matris reuerentia tardauerat.
Tac., An. XIV 63, 2-3 :
347Non alia exul uisentium oculos maiore misericordia adfecit. Meminerant adhuc quidam Agrippinae, a Tiberio, recentior Iuliae memoria obuersabatur, a Claudio pulsae ; sed illis robur aetatis adfuerat ; laeta aliqua uiderant et praesentem saeuitiam melioris olim fortunae recordatione adleuabant. Huic primum nuptiarum dies loco funeris fuit, deductae in domum in qua nihil nisi luctuosum haberet, erepto per uenenum patre et statim fratre ; tum ancilla domina ualidior, et Poppaea non nisi in perniciem uxoris nupta ; postremo crimen, omni exitio grauius.
Tac., An. XIV 64, 3 :
348Quicumque casus temporum illorum nobis uel aliis auctoribus noscent, praesumptum habeant, quotiens fugas et caedes iussit princeps, totiens grates deis actas, quaeque rerum secundarum olim, tum publicae cladis insignia fuisse.
Tac., An. XV 37 :
349Ipse, quo fidem adquireret nihil usquam perinde laetum sibi, publicis locis struere conuiuia totaque Vrbe quasi domo uti. Et celeberrimae luxu famaque epulae fuere, quas a Tigellino paratas, ut exemplum referam, ne saepius eadem prodigentia narranda sit. Igitur in stagno Agrippae fabricatus est ratem, cui superpositum conuiuium nauium aliarum tractu moueretur. Naues auro et ebore distinctae, remigesque, exoleti, per aetates et scientiam libidinum componebantur. Volucres et feras diuersis et terris at animalia maris Oceano abusque petiuerat. Crepidinibus stagni lupanaria adstabant, inlustribus feminis completa, et contra scorta uisebantur nudis corporibus. Iam gestus motusque obsceni, et, postquam tenebrae incedebant, quantum iuxta nemoris et circiumiecta tecta consonare cantu et luminibus clarescere. Ipse, per licita atque inlicita foedatus, nihil flagitii reliquerat, quo corruptior ageret, nisi, paucos post dies, uni ex illo contaminatorum grege – nomen Pythagorae fuit – in modum solemnium coniugiorum denupsisset : inditum imperatori flammeum ; missi auspices ; dos et genialis torus et faces nuptiales, cuncta denique spectata, quae etiam in femina nox operit.
Tac., An. XV 39, 3 :
350Peruaserat rumor ipso tempore flagrantis urbis inisse eum domesticam scaenam et cecinisse Troianum excidium, praesentia mala uetustis cladibus adsimulantem.
Tac., An. XV 40, 2 :
351Plusque infamiae id incendium habuit, quia praediis Tigillini Aemilianis proruperat uidebaturque Nero condendae urbis nouae e cognomento suo appellandae gloriam quaerere. Quippe in regiones quattuordecim Roma diuiditur, quarum quattuor integrae manebant, tres solo tenus deiectae, septem reliquis pauca tectorum uestigia supererant, lacera et semusta.
Tac., An. XV 41, 1 :
352[...] uetustissima religione, quod Seruius Tullius Lunae et magna ara fanumque quae praesenti Herculi Arcas Euander sacrauerat, aedesque Statoris Iouis uota Romulo Numaeque regia et delubrum Vestae cum Penatibus populi Romani exusta.
Tac., An. XV 41, 2 :
353Fuere qui adnotarent XIIII Kal. Sextilis principium incendii huius ortum, et quo Senones captam urbem inflammauerint. Alii eo usque cura progressi sunt ut totidem annos mensisque et dies inter utraque incendia numerent.
Tac., An. XV 42, 1 :
354Ceterum Nero usus est patriae ruinis extruxitque domum in qua haud proinde gemmae et aurum miraculo essent, solita pridem et luxu uulgata, quam arua et stagna et in modum solitudinum hinc siluae, inde aperta spatia et prospectus, magistris et machinatoribus Seuero et Celere, quibus ingenium et audacia erat etiam quae natura denegauisset per artem temptare et uiribus principis inludere.
Tac., An. XV 43, 1 :
355Ceterum Vrbis quae domui supererant non, ut post Gallica incendia, nulla distinctione nec passim erecta.
Tac., An. XV 44, 2-5 :
356Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit quos, per flagitia inuisos, uulgus Chrestianos appellabat. Auctor nominis eius Christus Tibero imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat ; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. Igitur primum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis conuicti sunt. Et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi, [aut flammandi atque] ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur. Hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat, et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi, uel curriculo insistens. Vnde, quamquam aduersus sontes et nouissima exempla meritos, miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in saeuitiam unius absumerentur.
Tac., An. XV 67, 2 :
357Odisse coepi, postquam parricida matris et uxoris, auriga et histrio et incendiarius exstitisti.
Tac., An. XVI 3, 1 :
358Gliscebat interim luxuria spe inani, […] et diuitiarum exspectatio inter causas paupertatis publicae erat.
Tac., An. XVI 6, 1 :
359Post finem ludicri Poppaea mortem obiit, fortuita mariti iracundia, a quo grauida ictu calcis adflicta est.
Tac., H. I 5 :
360[…] aspernantes ueterem disciplinam atque ita quattuordecim annis a Nerone adsuefactos ut haud minus uitia principum amarent quam olim uirtutes uerebantur.
Tert., Apol. V 3 :
361Consulite commentarios uestros, illic reperietis primum Neronem in hanc sectam cum maxime Romae orientem Caesariano gladio ferocisse. Tali dedicatore damnationis nostrae etiam gloriamur : qui enim scit illum, intellegere potest non nisi grande aliquod bonum a Nerone damnatum.
Tert., Nat. I 7, 8-9 :
362Principe Augusto nomen hoc ortum est, Tiberio disciplina eius inluxit, Nerone damnatio inualuit, ut iam hinc de persona persecutoris ponderetis : si pius ille princeps, impii Christiani ; si iustus, si castus, iniusti et incesti Christiani ; si non hostis publicus, nos publici hostes : quales simus, damnator ipse demonstrauit, utique aemula sibi puniens.
Tert., Scorp. XV 3 :
363Vitas Caesarum legimus : orientem fidem Romae primus Nero cruentauit.
Victorin.-Poet., Comm. in Apoc. 13, 2 :
364« Et reges septem sunt : quinque ceciderunt, unus est, et alius nondum uenit ; et cum uenerit, breui tempore erit. Et bestia quam uidisti de septem est et octaua est. » Intellegi igitur oportet <tempus>, quo scribitur Apocalypsis, quoniam tunc erat Caesar Domitianus. Ante illum autem fuerat Titus frater ipsius et Vespasianus pater ipsorum, Otho, Vitellius et Galba. Hi sunt « quinque qui ceciderunt » ; « unus est », ait, sub quo scripta Apocalypsis dicitur, scilicet Domitianus. « Alius nondum uenit » : Neruam dicit. Qui « cum uenerit, breui tempore erit » : biennium enim non impleuit. « Et bestia quam uidisti, inquit, de septem est » : quoniam ante istos reges Nero regnauit.
Victorin.-Poet., Comm. in Apoc. 13, 3 :
365« Unum autem de capitibus occisum in mortem et plaga mortis eius curata est » : Neronem dicit. Constat enim, cum eundem insequeretur equitatus missus a senatu, ipsum sibi gulam succidisse.
Notes
1 Le texte de l’Histoire romaine de Dion Cassius utilisé dans cette étude est celui de l’édition d’E. Cary.
2 Le « Maximianus » désigne sans nul doute ici le César Maximien Galère, et non l’Auguste Maximien Hercule. Galère passait en effet pour avoir été le véritable instigateur de la « grande persécution » de 302-304 (Lact., Mort. 10, 6).
3 Le démonstratif désigne ici Jupiter.
4 Le texte de l’Octavie utilisé dans cette étude est celui de l’édition de F.-R. Chaumartin.
5 Le texte des Annales de Tacite utilisé dans cette étude est celui de l’édition de P. Wuilleumier.
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.