1 La bibliographie sur l’histoire de la fonction publique française est abondante, puisqu’il s’agit d’un point central de l’histoire administrative. Voir notamment Edouard Maugis, Essai sur le recrutement et les attributions des principaux offices du bailliage d’Amiens (1300-1600), Paris, 1906 ; François Olivier-Martin, « La nomination aux offices royaux au XIVe siècle d’après les pratiques de la Chancellerie », Mélanges Paul Fournier, Paris, 1929, p. 487-501 ; Gaston Zeller, « L’administration monarchique avant les intendants. Parlements et gouverneurs », RH, t. 197, 1947, p. 180-215 : Gustave Dupont-Ferrier, Gallia Regia ou état des officiers royaux des bailliages et des sénéchaussées de 1328 à 1515, Paris, 1942-1958 et « Le rôle des commissaires royaux dans le gouvernement de la France, spécialement du XIVe au XVIe siècle », Mélanges Paul Fournier, Paris, 1929, p. 171-184 ; Jacques Kubler, Recherches sur la fonction publique sous l’Ancien Régime. L’origine de la perpétuité des offices royaux, Nancy, 1958 ; Françoise Autrand, « Offices et officiers royaux en France sous Charles VI », RH, 1969, t. 242, 285-338 ; Bernard Quilliet, Les corps d’officiers de la prévôté et vicomté de Paris et de l’Ile-de-France de la fin de la guerre de Cent Ans au début des guerres de religion : étude sociale, Thèse, Paris, 1977 ; Roland Mousnier, « La fonction publique en France », RH, 1979, t. 261/2, p. 321-335 ; Claude Gauvard, « Les officiers royaux et l’opinion publique en France à la fin du Moyen Age », Histoire comparée de l’administration (Actes du XVe colloque historique franco-allemand), Munich, 1980, p. 583-593 ; Philippe Maurice, « Les officiers royaux du bailliage de Marvéjols à la fin du Moyen Age », RH, 1992, 582, p. 285-309.
2 Voir François Saint-Bonnet, Yves Sassier, Histoire des institutions avant 1789, 4e édition, Paris, 2011, p. 60-62.
3 Sur l’ordonnance de 1467 voir Jacques Kubler, Recherches sur la fonction publique sous l’Ancien Régime… op. cit., p. 149-226.
4 Sur l’installation de cette pratique voir Françoise Autrand, « Vénalité ou arrangements de famille : la résignation des offices royaux en France au XVe siècle », Amterhandel im Spätmittelalter un im 16. Jahrundert, Ilja Mieck, Berlin, 1981, p. 264-281.
5 Au premier XVIIe siècle elle était fortement contestée par les auteurs comme Loyseau. Voir Brigitte Basdevant-Gaudemet, Charles Loyseau…, op. cit., p. 189-191 et Charles Lefebvre, « Les juristes du Moyen Age et la vénalité des charges », Miscellanea historica in honoris Leonis Van der Essen, Bruxelles, 1947, p. 273-285. Pour la vénalité dans le siècle suivant Rebuffe voir Roland Mousnier, La vénalité des offices sous Henri IV et Louis XIII, Rouen, 1945. Pour une analyse du phénomène de la vénalité Robert Descimon, « La vénalité des offices et la construction de l’Etat dans la France moderne. Des problèmes de la représentation symbolique aux problèmes du coût social du pouvoir », Les Figures de l’administrateur. Institutions, réseaux, pouvoirs en Espagne, en France et au Portugal. XVIe-XIXe siècle, Paris, 1997, p. 77-93
6 Voir Agnès Babot, Agnès Boucaud-Maître, Philippe Delaigue, Dictionnaire d’histoire du droit et des institutions publiques, 2e édition, Paris, 2007, pp. 425-428. Pour la longue marche jurisprudentielle vers la patrimonialité voir Katia Weidenfeld, Les origines médiévales du contentieux.., op. cit., p. 88-137.
7 Jusque-là le pouvoir monarchique fort avait évité l’embrasement ; ce n’est qu’avec le court règne de François II et les régences de Catherine de Médicis que purent se déchaîner les rivalités de clans nobiliaires. Après cela compétition féodale et haines religieuses s’utilisèrent mutuellement comme fer de lance ou masses de manœuvre.
8 Dans son œuvre Loyseau prendra la peine de détailler ensemble les compétences, les rémunérations et les honneurs attachés aux offices et de les distinguer précisément des fiefs de l’ancienne noblesse. Voir Brigitte Basdevant-Gaudement, Charles Loyseau…, op. cit., p. 163-280.
9 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 160 col. 2-161 col. 1: «Nunc de officio videamus, sciendum est imprimis accipi officium interdum pro munere, seu magistratu, aut potestate […] Ideo vulgo accipiete solemus officium, quando constititum est aliquod onus homini, qui illud officium exercebit, sive a Principe, sive ab alio. Unde prohibitus retinere duo officia in civitate, non censetur prohibitus onera duo exercere, si non sint erecta in officia, creata, seu destinata ad hoc, sicut dicimus non esse beneficium, nisi sit erectum & creatum, & ab Episcopo approbatum […] Ideo officium ex communi loquendi usu Franciae vocamus, quando sic est erectum, & constitutum, ad aliquem actum, & proprie sic vocari potest. Officiales dicuntur, qui aliquod beneficium, seu officium, sic creatum, & certum habent. […] Generaliter tamen dicuntur Officiales (ut Doct. hîc scribunt) & officium habere dicuntur, qui aliquod habent ministerium.» Cf. supra Chapitre IV, Section 2, § 1.
10 Soit D, 1, 10 à D, 1, 22.
11 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 157 col. 1: « Hodie ad solum Principem supremum spectat creare officiales, & officia concedere in suo principatu & regno. » A titre d’illustration Rebuffe renvoie à ses ses Ordonnances, loix, edictz, et statutz royaux de France, entierement augmentées et universellement accomplies au titre Des droitz royaulx, le premier du second livre.
12 Cf. supra Chapitre VII Section 1 § 1.
13 D 1, 16, 10. Sur le mandat et son utilité dans la doctrine publiciste voir Pierre Legendre, « Du droit privé au droit public. Nouvelles observations sur le mandat chez les canonistes classiques », art. cit.
14 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 125 col. 2: «Quinto, etiam magistratus ordinarii Franciae creati ad bene placitum Regis, non carent potestate per mortem Regis, nec per adventum successoris Regis propter publicam utilitatem, ne regnum interim sine magistratibus remaneret.» Rebuffe vise D 14, 13, 17 § 2.
15 D 2, 1, 6. Rappelons que selon Rebuffe mandat et délégation, mandant et délégant sont des synonymes sans nuance de signification.
16 Cf. Octave Tixier, Les baillis et sénéchaux royaux, Orléans, 1898 ; Alain Demurger, « Le rôle politique des baillis et sénéchaux royaux pendant la guerre civile en France (1400-1418), Histoire comparée de l’administration (IVe-XVIIIe siècle), actes du 14e colloque historique franco-allemand, Tours 1977, Zürich, 1980, p. 282-290s.
17 Sur l’instruction des officiers royaux voir Danielle Courtemanche, « Droit et Rhétorique - ou - Droit ou Rhétorique ? La formation des gens du roi en France dans la première moitié du XVe siècle », Cahiers du CRHIDI, 9, (Enseignement et droit), 1998, p. 67-83.
18 Cf. supra Chapitre VII Section 2 § 1.
19 Jean-Louis Thireau, Charles Du Moulin…, op. cit.,. p 250 William F. Church Constitutional Thought in Sixteenth-Century France, op. cit., p. 52.
20 De Regis Franciae Muneribus, p. 17 col. 1: «Nec debent reges ob amorem vel affectionem talia officia tribuere, sed sola aequitate rationis inspecta, & pro dignitate personarum, ac reipublicae utilitate. Quippe qui debeat ipsa publica utilitas praeferri privatae.»
21 De Regum et principum, p. 17 § 317: «Princeps non debet dare officium ei qui semel delinquit in officio.» Rebuffe vise C 10, 72, 12.
22 Approximativement De Regis Franciae Muneribus, p. 20-45, soit la moitié de l’oeuvre.
23 De Regis Franciae Muneribus, p. 20 col. 2: «Nunquid posse ipse princeps, vel Rex Franciae, & similes non recognoscentes superiorem pro arbitrio, & eorum voluntate, mutare officiales suos, & magistratus, & eos revocare, aliosque in eorum locum subrogare».
24 D’après la Glose sur D 48, 19, 4. De Regis Franciae Muneribus, p. 20 col. 2 : « Sola voluntas principis, non recognoscentis superiorem habetur pro iusta causa […] Pro quo bonus text. l. 1. C. de crimine sacrilegii ubi disputare de potestate principis, censetur quasi crimen sacrilegii, quia quidquid facit semper ex causa videtur facere, cum sola voluntas sua, habeatur pro iusta causa. Cum ergo inferior ipso principe, cum causa possit eos deponere […] Ergo potest ipse princeps, non recognoscens superiorem, sola sua voluntate (quae habetur pro iusta causa) eos deponere. »
25 C 9, 29, 1.
26 Rebuffe renvoie à C 10, 72, 12, et au cas du tabellion coupable de fraude et pouvant être mis en cause par un particulier.
27 C 4, 35, 21 et C 3, 44, 7.
28 De Regis Franciae Muneribus, p. 20 col. 2: «Nam in re sua, quilibet est dominus moderator & arbiter […] Cum ergo officia magistratuum sint, & dicantur esse in solo ipso principe, & sua. Ita, quod solum exercitium remaneat penes magistratus, & in eorum persona representent ipsum regem, vel principem […] Nihil mirum ergo si possit, quod suum est, secundum suam voluntatem, ab aliis abdicare & removere.»
29 C. 9, q3, c. 21.
30 Sur D. 56, c. 7.
31 De Regis Franciae Muneribus, p. 20 col. 2 - 21 col. 1: «quae vult quod papa potest episcopum, sine causa causa deponere. Ergo idem dicendum est, in Rege Franciae, & caeteris, non recognoscentibus superiorem, ut possint multo facilius suos officiales deponere. Praesertim, cum non ita de facili removeantur episcopi, sicut caeteri officiales, cum maiori vinculo, scilicet matrimonii spiritualis ligati sint. Unde per hoc debent annulos portare […] & bonus text. in clem. I. circa fin. de poe. ubi inquit litera episcopos esse sanctissimos, & Christi legatos, ac etiam columnas ecclesiae. Et cum sint columnae, de difficili debent removeri, quia deficientibus columnis, & fundamento, facile omnia deficerent […] Et propter hanc causam, voluit Ioan. de Ana. in c. dilecti. extra de accusa. in fi. quod raro contingit episcopos removeri ab eorum episcopatu. Ponit tamen ibi tres casus speciales. […] Ergo nihil mirum si in casu in quo removentur, multo magis possint alii officiales removeri, prasertim, cum difficilius perdatur quodlibet officium quam ecclesiasticum beneficium. Ut probo ex his […] quae vult singulariter, si pater commiserit crimen laesae maiestatis, propter quod puniatur, tamen filius non debet sua beneficia perdere, licet officia perderet […] & per praedicta videtur sufficienter probatum Regem Franciae posse, pro sua voluntate, officiales suos removere.»
32 C 7, 37, 3.
33 Sur C 6, 14, 3.
34 De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 1: «Pro hac parte facit quod notatur in l. bene a Zenone. C de quadrien. praescrip. ubi ipse imperator sua sola voluntate alienando rem alienam, transfert dominium, & tenet venditio. Ergo multo magis revocare a se potest, illud quod ipse in aliquem transmisit, praesertim cum res de facili revertatur ad naturam suam primaevam. […] Item, pro ista opinione facit. Princeps potest pro sua voluntate privilegium lucrativuum revocare […] Ergo potest ipse princeps, haec magistratuum officia, sine dubio revocare.»
35 De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 1-2: «Et per haec videtur dicendum, ipsum principem, ex sua sola voluntate, posse magistratus revocare, & in alios confere. Maxime quia si essent perpetui, daretur maxima delinquendi occasio […] Nam cum scirent se finem officii non habituros, nisi per mortem, tunc facilime concussiones, rapinas & infinita delicta committerent, sperantes poenam non passuros, aut saltem de difficili.»
36 Voir Robert Descimon, « La royauté française entre féodalité et sacerdoce. Roi seigneur ou roi magistrat ? », RS, 4e s., 112, no 3-4 (De l’Etat. Fondations juridiques, outils symboliques), 1991, p. 456-473.
37 Voir Françoise Autrand, « Offices et officiers royaux… », art. cit., p. 324-325.
38 D 1, 5, 20.
39 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 191 col. 1: «iurisdictio ordinaria, quam Princeps concedit, est propria illi, cui est concessa». D’après D 2, 1, 5-6.
40 C 6, 2, 10
41 Sur C 1, 19, 2.
42 De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 2.: «Item contrariam partem & (meo iudicio veriorem) arguo. primo, quod non possit magistratus ipsos revocare, sine causa, Probo. Nam dominium, & iurisdictio, sive magistratus officium simul aequiparantur l. qui furere. ss. de sta. ho. ubi pulchra est litera, volens quod in casu quo non perdit quis suae rei dominium, in eo casu sua iurisdictione privari non debet. & de illo tex. meminit. Bart. singulariter in l. si abducta. C de furt. per illum notans unum singulare, de quo ibi quod non potest princeps sine causa, dominium rei mea, a me submovere.»
43 Cf supra, Chapitre II, Section 2. De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 2. : « Quotiens in fine gloss. magnae. C. de precib. Impera offerend. volens ibi expresse, quod ex certa scientia, non potest princeps auferre dominium alterius. Et ibi assignat rationem singularem, scilicet, quia cum dominia sint & dicantur esse de iure gent. »
44 De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 2.: «Nulla autem persona a regulis iuris gentium excepta sit. […] l. nam hoc natura. ss. de condict. indebi. ubi nemo debet cum iactura aliena locupletari, quod esset in casu nostro. Nec dicendum est ipsum principem, a tali regula esse exemptum, quia cum illa regula sit iuris naturalis (ut ibidem patet) in verbo naturae memor ab ea excusatur. ut probatur ex praedictis.»
45 Le passage visé de la Glose est semble-t-il sur D 7, 1, 63. De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 2. : « Pro praedicta gloss. facit bonus text. in. l. quod. nostram. ss. de reg. iur. ubi vult litera, quod id quod nostrum est, sine facto nostro ad alium transferri non possit. & sic patet quod Rex aut princeps non potest sine causa officiales ordinarios removere, & eos eorum iurisdictione privare, cum iurisdictionem quam habent tales officiales dicantur habere tanquam suam, & ad eos pertinentem iure proprio. »
46 Super Feudis, titre De natura feudi, chapitre Etiam imperator vassalum suum divestire sine culpa.
47 De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col. 2: «Pro hac parte allego tex. qui expresse videtur hanc quaestionem decidere, scilicet, in c. 1 in. prin. de natu. feu. in usib. feu. ubi litera expresse loquens de principibus inquit, principem non posse suum vassallum devestire, sine eiusdem vassalli culpa. Ergo idem dicendum est, ut non possit princeps, officiales sine eorum culpa deponere: imo multominus quia isti officiales habent iure proprio ipsam iurisdictionem. Vassalli autem, proprie dicuntur habere iure alieno: scilicet ex dependentia ipsius veri domini, quem recognoscunt in superiorem, & pro superiore. Sed sic est, quod tolluntur difficilius ea, quae iure quodam proprio, & peculiari habemus, quam quae iure alieno.»
48 De Regis Franciae Muneribus, p. 22 col. 2: «Ergo facilius, & sine comparatione, propter lites breviandas induci debet aliquid, quod in naturali aequitate fundatum sit, & cuius, si contrarium fieret, esset contra ius naturale, & omnem aequitatem pugnare, sicut in casu nostro. Nam revocando tales officiales, & eorum officia aliis donando, esset acceptantes cum iactura aliena locupletari. Quod est contra ius naturale, ut praedictum est. Item esset quodammodo vitam eorum tollere, cum forsitam ex tali officio honeste victum sibi comparabant. & ita videretur princeps hoc faciendo eos necare»
49 Rebuffe vise L. F. 2, 32, 1. De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 1: «Et sic per praedictam rationem ita corroboratam, videtur haberi decisio clara huius propositae quaestionis: scilicet ut non possit, ut nec debet Princeps, officiales suos ordinarios, pro suia voluntate removere, & alios subrogare: nisi fuerint in culpa […] Pro cuius opinionis confirmatione, adduco id quod vult tex. c. 1. quot sunt testes necess. ad proban. ingrat. in usib. feud. ubi ita demum possunt removeri vassalli, si probentur ingrati: in tantum quod requiruntur quinque testes ad probandum ingratitudinem & talem animi turpem notam.»
50 De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 1 - 2: «Nam regula est quod qui unum vetat cuidam, aloos videtur permittere […] sed sic est quod Imperator aliquibus officialibus terminum officii imponebat, ut patet in praetore, cuius officium anno finiebatur. […] Ergo caetera officia, (quibus terminum non imposuit) videtur voluisse esse perpetua […] & sic quo ad praesens tempus, dicendum est, quod tantummodo illa officia sunt censenda, temporalia quae ipse Rex expresse constituit ad tempus. Ita quod aliqua officia temporalia faciendo, videtur caetera, de quibus nullam mentionem fecit, tacite perpetua constituisse: praesertim cum ille, qui de uno casu mentionem facit, caeteros videtur non includere […] & sic constituendo aliquos temporales, videtur quodammodo eos excipere ab aliis perpetuis: quaequidem exceptio firmat alia officia. Et ita videtur comprobare ea esse perpetua.»
51 De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 2: «Item pro hac opinione, adduco aliam rationem satis idoneam. Nam si officiales scirent se pro voluntate principis removeri, pauci vellent officia suscipere, cum semper essent in suspenso, an forsitam post susceptum officium illico illud perderent, & esset in perdendo eis quodammodo quaedam nota infamiae, maximaque apud eos verecundia, quae est maxime consideranda, ut patet l. iusta. ss. de ma. vindic. ubi periculum famae & mortis aequiparantur».
52 De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 2: «Concludendum igitur est, eos officiales non posse, pro libera principis voluntate, animique libidine removeri: quemadmodum ecclesiae praefecti suis spoliari beneficiis non possunt, nisi sit culpa, ut dictum est.»
53 X, 3, 6, 5. De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 2: «Pro qua ratione ego adduco in terminis tex. quem ad propositum pondero (divina gratia) in ca. 1. ext. de cler. aegro. cum ibi inquit text. quod infirmitas clericorum non privat eos a beneficiis eorum, & utilitatibus. Assignans pulchram rationem: quia si alii eius essent exemplo deterriti, forte non posset qui militaret ecclesiae inveniri. Ita ergo dicendum est idem in casu nostro, quod si eiicerentur ita, qui munere publico funguntur, nuda magistratibus respublica remaneret.»
54 C 4, 1, 3.
55 De Regis Franciae Muneribus, p. 23 col. 2: «Removebuntur tantum ergo, propter causam legitimam, eamque plene probatam. Quippe, qui in casu in quo tractatur de fama hominis perdenda, unus testis qui alias regulariter facit semiplenam probationem […] Tamen id non procedit, ubi agitur de fama commendata, incolumni ac integra conservanda […] quia tunc unius & solius testis deponentis oratio & ratio, non facit semiplenam probationem, ex qua possit deferri iuramentum suppletivum.»
56 De Regis Franciae Muneribus, p. 24 col. 1-2: «Item si alia ex parte consideremus (si hoc posset Rex facere) daretur maxima ipsis officialibus causa delinquendi & surripiendi, cum ipsi pro futuro tempore sibi vellent consulere, quod est contra tex. l. convenire. ss. de pact. dota. & praesertim cum omnia mala mundi sciant isti officiales praecipue advocati, ut vult gloss. singu. in l. ab Anastasio C. mand. loquens de advocatis. Sed est alia glo. loquens de officialibus, in l. defensionis facultas versi. […] & ita de facili plurima mala committerent, qui si essent perpetui nollent committere, cum de eorum statu certi essent. Unde fertur, de consilio cuiusdam viri prudentis, qui non modica ratione fretus asserebat longe utilius, pro singulorum commodo esse officiales constituere perpetuos, quam temporales exemplum in medium adducens, de quodam multis vulneribus sauciato, ob quae se moverenon poterat, apibusque infinitis ad lingenda vulnera circundato. Nam longe sibi gravius esse ducebat eas saepius & iteratis vicibus reiicere, quam sinere eas, pro earum saturitate, sanguinem vulnerum haurire: quia cum a loco non reiiciuntur, ex saturitate seipsas interficium: at ubi saepius reiiciuntur, ex quolibet earum novo adventu; quodammodo vulnera renovantur: quare sic ille infinitos dolores & cruciatus sustinere potuisset, maxime cum nitantur in veritum sic equidem fit in officialium mutatione. Nam cum novi quotidie creantur, eorum studium est pro tempore quo durabunt lucrari, quocunque modo potuerint, dummodo habeant non curant & consequenter fit, ut furta per haec maxime nutriantur. At ubi perpetuo remanerent licet a principio aliquomodo ad lucrum ardentes sint, tamen tandem saturantur, nec amplius de furtis & rapinis (quasi iam repleti) curant.»
57 Voir Claude Collot, L’école doctrinale de droit public de Pont-à-Mousson : Pierre Grégoire de Toulouse et Guillaume Barclay, fin du XVIe siècle, Paris, 1965, p. 196s.
58 Inst 4, 12. De Regis Franciae Muneribus, p. 24, col. 2: «Et quod officium Senatorum (quod consiliarios vocamus) sit perpetuum, nec possint pro voluntate ipsius regis deponi, probo per tex. l. unicae. C. de Senatusconsultis. ubi dicit ipse Imperator, Senatusconsulta, id est quae Senatores constituerunt, esse perpetuo. Ex quo ego infero (subtiliter) quod Senatores semper fuerunt perpetui. & de hoc allego in simili tex. pro singulari, in §. 1. insti. de perpe. & temp. actio. ubi inquit pulchre Imperator, quod ideo actiones praetoriae anno finiebantur, quia officium praetoris anno claudebatur. & sic infertur, quod cum Senatusconsulta sint perpetua, necessario dicentum est ipsos Senatores fuisse perpetuos, nec potuisse a principe removeri, praesertim, cum causatum sapiat naturam sui causantis.»
59 Katia Weidenfeld, Les origines du contentieux…, op. cit., p. 106-107
60 De Regis Franciae Muneribus, p. 24, col. 2 - 25 col. 1: «Finaliter, omissis aliis incidentibus, pro veritate huius opinionis, de hoc est. text. magistralis, qui non potest cavillari. in l. iurisperitos. ss. de excus. tuto. ubi expresse eam probat text per haec verba. qui circa latus eorum agerent, & honor delatus finem certi temporis, ac loci non haberet. & solet ponderari ille tex. quod officiales in dubio a principe constitui praesumuntur in perpetuum constituti, imo plus voluit ibi Bal. unum (quod est menti tenendum) scilicet si etiam princeps conferat aliquas dignitates, sub hac conditione donec placuerit, tamen non poterit eas auferre sine iusta causa. Quia donec placuerit in se includit iustam causam. pro hac parte facit, quod non est ipsis principibus honesta inconstantia, sed quod approbaverint quasi iuste & mature factum sustinere debent […] Non debet ergo princeps, constanti aequitate nitens in detrimentum alterius revocare officia per eum data.»
61 D 47, 2, 92.
62 D 44, 5, 5. De Regis Franciae Muneribus, p. 25, col. 1: «Item, ista solita & iniusta revocatio habet in se quandam speciem avaritiae, scilicet rapinam. Nam licet officialis a quo tollit officium, non contradicat, quia non audet, non tamen per hoc excusatur a malo, prout in simili allego casum singularem. l. si quis cum sciret. ss. de fur. ubi si patronus aliquid praesente liberto surripuerit, & tacente, tamen per hoc non excusatur a furto, & ibi bona litera per haec verba aurea. Et hoc modo, patronus quoque liberto, & is cuius magna verecundia, ei quem in praesentia, pudor ad resistendum impedit, furtum facere solet. […] Quarum rerum actio non datur, quae vult quod actus factus propter metum reverentialem, puta inter patrem & filium, maritum & uxorem, de facili potest rescindi […] Et propterea voluit glo. l. 1. ss. quod iussu, quod omnis contractus factus cum principe, vel superiore praesumitur metu factus. & sic patet quod non est excusandus ipse princeps, licet ille a quo aufert officium taceat, nec expresse contradicat. Unde non excusatur a furto, praesertim cum in his quae tangunt praeiudicium alicuius, tacens nullomodo habetur pro consentiente […] Unde clare patet tales revocantes, quasi rem alienam substrahere quod multum, a principis debita liberalitate, est alienum: praesertim cum in talibus principibus, debeat omnis avaritia cessare. ut late potest probari ex praedictis in quibus probavi liberalitatis virtutem, inter caeteras debere a principibus excoli, exerceri, & frequentari. Quandoquidem avaritia omnium malorum mater, radix & origo esse censetur».
63 Sur la nécessaire magnificence du prince Cf. supra Chapitre VII Section 1 § 1 B) 3.
64 Suivant l’authentique Ut differant judices.
65 De Regis Franciae Muneribus, p. 25, col. 1.: «Et specto nihil magis dehonestat principem, quam ipsa avaritia, & ista pecuniae cupiditas inexplebilis, per quam excaecati principes nihil aliud curant, quam ut lien turgescat in corpore evacuatio. Id est, ut fiscus principis sit plenus, exhausta & evacuata civitate.»
66 De Regis Franciae Muneribus, p. 26, col. 1. : «quia dico illa officia non esse ipsorum principum, viventibus officialibus».
67 William F. Church Constitutional Thought in Sixteenth-Century France, op. cit., p. 53.
68 De Regis Franciae Muneribus, p. 26, col. 1.: «Nec obstat huic opinioni, si dicatur quod licet non possit Rex beneficia, quae iuste contulit, revocare, tamen non potest unus Rex, legem alteri regi imponere. Et videtur dicendum quod licet dicamus Regem, qui contulit, non posse revocare, tamen posset eius successor, quia par in parem non habet imperium.»
69 D 38, 5, 1 et D 38, 5, 2.
70 Il s’agit là d’un exemple flagrant d’application de règles de droit privé à un problème de droit public. Sur le caractère fluctuant de la distinction chez les juristes médiévaux voir Cf Gérard Giordanengo, « De l'usage du droit privé et du droit public au Moyen Âge », CRM 7 (2000), p. 45-66. De Regis Franciae Muneribus, p. 27, col. 1 - 2 : « Sed ad istud respondeo, quod non obstat, quia […] licet non possit Papa successorem suum ligare, tamen secus est in Rege, maxime Franciae, quia in his praesertim officiis, meo iudicio, eum ligare potest. Et rationem diversitatis hanc assigno. Nam cum papa fiat per electionem & nullo modo dicatur a praecedenti dependere, nec fingatur eadem persona, nihil mirum si eum ligare non possit. Secus autem credo esse in Regibus nostris, qui cum hodie succedant in regno iure haereditario, tanquam haeredes, ideo nihil mirum (si debeant eius defuncti facta praesertim licita) comprobare per tex. in l. 1 & 2 argumentando a contrario sensu. C. si quid infraud. patr. pro alie. fuerit, ubi patronus potest revocare alienata per libertum, cuius est haeres, quando sunt alienata in fraudem. & patet quod iuste alienata ipse haeres nullomodo revocare posset. & quod Reges Franciae hodie succedunt per ius haereditarium, istud notorium est. De hoc tamen habetur glo. notanda loquens expresse de regibus, in. c. quam periculosum. 7. q. 1. & tex. sing. c. licet. extra. de voto. quem ad hoc ibi notat Panor quod autem non liceat haeredi venire contra factum defuncti etiam sub poena amissionis haereditatis. […] Nec eis liceat haereditatem capientibus, contra authoris sui profilire iudicium. Ex quibus clare patet non debere ipsum Regem, haeredem defuncti, sine causa, officia per defunctum collata revocare. Alias haereditatem perdere meretur ».
71 De Regis Franciae Muneribus, p. 27, col. 2: «Ad tertium argumentum in quo dicebatur, quod cum Papa possit sine causa episcopum deponere […] ergo multo magis Rex suos magistratus. Respondeo quod illud non obstat. […] Item posito quod esset vera tamen, non est bona identitas rationis. Ut patet ex his quae praedixi: saltem habendo ratione, quo ad successores, potest facta, de facto, de facili impugnare. Quae non debet nec potest succedens iure haereditario.»
72 Sur D 1, 4, 1.
73 De Regis Franciae Muneribus, p. 26 col. 2 : « Et propterea patet, non debere Reges, haeredes defuncti, officia, per eum collata revocare. Praesertim cum non plus iuris in alium transferatur, quam quis habeat. Nec habeat fortius ius quam ipse defunctus. Pro praedictis adduco theoricam Bald. singularem in l. 1. ss. de consti. rpinc. ubi voluit, quod inter succedentes iure haereditario, etiam Reges & Principes succedens, sive haeres, debet approbare contractus, & facta per antecessorem, quod est notandum, ad ea quae superius dicta sunt. Et ex his sit satis sustentata opinio praesens, quod non possit successor Regis antiquos officiales ordinarios revocare : de sua potentia ordinaria intellige : secus autem de absoluta. » Sur la question de l’articulation entre potestas absoluta et potestas ordinata voir Kenneth Pennington, The Prince and the Law, op. cit., p. 106-118 ainsi que Sophie Petit-Renaud, « Faire Loy » au royaume de France…, op. cit., p. 220-228. Récemment Arlette Jouanna, Le pouvoir absolu : naissance de l’imaginaire politique de la royauté, Paris, 2013, p. 51-53.
74 Sur D 2, 1, 6.
75 De Regis Franciae Muneribus, p. 26 col. 2 - 27 col. 1 : « Nec est dicendum (prout aliqui dicunt) quod morte Regis omnia officia sunt quodammodo vacantia, & quod eorum iurisdictiones expirant : quia illud de iure falcissimum est […] Item cum haeres & defunctus sint eadem persona […] & immediate morte defuncti Regis, successerit alter in locum eius, personam praecedentis representans, non potest inveniri momentum quo dicantur ipsa officia vacare. Et sic illud nullomodo obstat : Cum ut dignitates (fictione iuris) nunquam moriuntur, ita nec magistratus & officia. » Sur le célèbre adage et ses conséquences dans la représentation monarchique voir Ralph E. Giesey, Le Roi ne meurt jamais. Les obsèques royales dans la France de la Renaissance, Paris, 1987.
76 De Regis Franciae Muneribus, p. 27 col. 1: «Et primum ad argumentum in quo dicitur, quod sola voluntas principis habetur pro iusta causa […] Respondeo illud esse verum, quando talis voluntas non ordinatur ad irrationabile praeiudicium alicuius, & contra ius gentium, proveniens. Nam tunc voluntas talis, non habetur pro iusta causa.»
77 Sur C 1, 19, 7. De Regis Franciae Muneribus, p. 27 col. 1 : « Unde voluit plus Bal. in l. rescripta. C. de precibus Impera. offe. quod ubicunque princeps aliquid constituit in praeiudicium alterius, semper praesumitur illud facere sine causa. […] ut nihil ex eorum propria voluntate in praeiudicium alterius concedere praesumantur. & pro hac solutione faciunt quae late dixi in praecedentibus allegando. »
78 D’après VI, 3, 4, 23.
79 De Regis Franciae Muneribus, p. 27 col. 1 - 2: «Secundo non obstat, secundum argumentum, in quo dicebatur, quod in re sua quilibet est moderator & arbiter […] quia ad hoc respondeo quod potest illud quidem esse verum, quando uteretur re sua sine principali alicuius damno, alias autem secus, ut de hoc allego casum singularem in l. fluminum. § si. ss. de dam. infecto. ubi casus expressus est, quod non licet uti re sua tunc quando talis usus fieret principaliter in detrimentum tertii, licet secundario, & ex post facto fiat in favorem utentis. & illud est quia attenditur ad quod principaliter sit, non autem quod exactu secundario dependet. Ut est bonus tex. l. si quis nec causam. ss. si certum petatur, ubi si aliquis pecuniam apud eum qui erat empturus certam erem deposuerit, tunc in tertius illius rei spectat ad talem depositarium, quia illa depositio pecuniae principaliter fuit facta ex causa mutui, scilicet ut emeret talem rem, & secundario, sive minus principaliter, & in quadam consequentia, ex causa depositi. quod non est in consideratione, ut ibi vult tex. sic ergo in casu nostro posito, quod tales iurisdictiones essent ipsius principis, quia tamen eas in alios transferendo principaliter videretur facere in praeiudicium alterius. Ideo tali re etiam sua non potest de iure pro voluntate sua uti. Tertio respondeo praedictam clausulam non obstare, quia procedit quando res qua quis vult uti, est sua libere, & omni iure. Secus autem si sit aliquomodo obnoxia aereque; alieno obstricta, aut servituti alicuius addicat & mancipata. Nam tunc pro sua voluntate non liect domino ea re uti. Ista est singularis theorica Barto […] quod servitutem aquaeductus mihi debitam & quasi meam, non possum alteri concedere, quia non est mea libere, sic ergo in casu nostro.»
80 De Regis Franciae Muneribus, p. 27 col. 2: «Nam licet nudo iure, dicatur Rex ipsorum officiorum, & iurisdictionum dominus, & supremus, tamen inquantum iam eorum exercitium est penes has personas, libere non dicitur dominus, sed tantummodo per mortem eorum, qui talia officia habebant. Et propter ea voluit tex. l. 1. §. qui mandatam. ss. de offic. eius cui man. est iurisdict. quod iudices & magistratus ordinarii dicuntur habere propriam iurisdictionem, & ea uti iure proprio. & pro illo tempore sunt quodammodo (ut ita dicam) domini: cum id dicatur proprium, quod uni soli convenit.»
81 Cf. Jean-Louis Thireau, Charles Du Moulin, op. cit., p. 248-250.
82 D 1, 21, 1.
83 De Regis Franciae Muneribus, p. 27 col. 2 - 28 col. 1: «Ad quartum argumentum, cum dicitur, quod potest princeps rem alienam alienare, ita quod nulla quaestio potest, per dominum rei in eum in quem alienata est moveri, per tex. in l. bene a Zenone. C. de quadrien. praescrip. Et videbatur quod multo facilius potest ipse princeps, sive Rex officiales suos revocare. Cum cui permittitur quod maius est, videtur & permissum multo magis, ei quod minus […] sed ad hoc respondeo istud nullomodo obstare, quia cum illa l. sit quoddam privilegium, non est extendenda, etiam ex identitate rationis […] & posito quod esset eadem ratio, tamen illud non obstaret. Adverte tamen, quod non est eadem ratio. Primo quia bene alicui permittitur rem alienam alienare, puta in testamentor in qui alienam res legare potest […] & tamen contractum per alium factum quis per alium revocare non potest […] Item cum in casu illius l. bene a Zenone. dominus rei habeat recursum infra quadriennium, contra principem: per hoc nullum acquiritur illi praeiudicium, aut saltem modicum, quod non est in consideratione. […] Unde non debet obstare illa l. bene a Zenone, quia in casu nostrae quaestionis, scilicet, si permitteretur revocatio ipsorum officialium, sequeretur maximum & inaestimabile damnum, amittentibus talia officia: scilicet, personae famae, & bonorum, ut clare patet, recte intuenti. Superius istud late probavi, & nullo modo obstat illa l. bene a Zenone. Imo plus, & fortius dico (quia subtiliter advertenti ratio illius l. bene a Zenone, multum urget) pro opinione mea, ad probandum scilicet principes non debere officiales ordinarios, sine causa revocare. Nam cum ratio fundamentalis illius l. bene a Zenone sit, quod ideo non potest dominus rei alienare per principem, eum in quem est alienata, molestare, ne quis videretur ex contractu principis decipi, & ex eius liberalitate. Unde mavult Imperator de suo solvere aestimationem rei alienatae, quam quod allegetur contractus principis esse perniciosos & inutiles, aut potius deceptorios. Attenta ergo illius l. ratione videtur per haec fundari nostra opinio, quod ne contractus, & concessiones principum, sint fraudulenti & perniciosi, debent officiales per eum constituti & praedecessorem remanere, & non sine causa removeri. & clare patet praedictam l. potius esse huius partis corroborativam, quam destructivam.»
84 De Regis Franciae Muneribus, p. 28 col. 2: «Ultimo non obstat quod dicitur de privilegio lucrativo quod potest ipse princeps revocare. cum ergo haec officia adepta videantur lucrosa. Praesertim, cum sine pecuniis acquiri debeant […] Ergo videtur quod possit revocare suos officiales, sed ad hoc respondeo, quod istae concessiones officiurum nullomodo sunt dicendae privilegia. & non obstat praedictum argumentum. Item etiam si considerantur labores quos officiales & maxime Senatores & alii de curia parlamentu supportant, nemo sine meritis dixerit habere officia lucrosa, cum labor & pecunia recipiant decisionem […] quippe pecunia, datur & numeratur ratione & laboris & industriae.»
85 Sur C 11, 18, 1, § 2.
86 D 29, 1, 34, 1 (§ ?)
87 De Regis Franciae Muneribus, p. 29, col. 2 - 30 col. 1: «Praedictam opinionem (quam pro vera ad praesens sustineo) limitare possumus aliquibus modis. Primo ut intelligatur in ordinariis officialibus: secus autem in extraordinariis. Nam pro voluntate ipsius regis revocari possunt […] Istud dico primo motus authoritate tex. singu, quem ibi notat Bar. l. 1. §. quod autem. C. de collegiatis, & chartopralis. lib. II. ubi illum tex. ponderat Bart. ad hoc, quod illi qui supra numerum admittuntur in aliquod collegium non debent gaudere privilegiis ipsius collegii. & sic a simili qui ultra numerum officialium ordinarium admittitur, non debt ipse gaudere privilegio ordinarium. Unde si ordinarii non poterant revocari, tamen istud privilegium non debent habere extraordinarii. […] Et pro hac limitatione adduco bonum simile. Nam praesens provinciae poenam extraordinariam quae multa proprie dicitur remittere potest alicui, praetextu paupertatis, nec habet tunc logum illa regula: qui non habet in aere, luat in corpore. […] & tamen non potest ideo praetextu remittere sive revocare poenam ordinariam, sive a lege taxatam. Imo debet in corpore luere, qui non habet in aere. […] Et haex ideo tam varia sunt, quia cum mulcta sit poena extraordinaria, ideo praesens potest eam quandocunque remittere, cum eius sit tollere, sive remittere […] Secus autem est in ordinaria, quia cum sit a l. taxate, non debet eam remittere ipse iudex, praesertim cum sit legis minister. […] Unde idem dicendum est, in casu nostro, quo ideo possit extraordinarios officiales de facili removere: quia cum voluntarie, & ex speciali gratia eos constituerit nihil mirum si de facili eosdem revocare possit. Quod non sit tamen in ordinariis, qui ex quadam necessitate sint constituendi: alias parum prodessent iura, nisi essent qui ea exequutioni mandarent. […] Item, pro hac limitatione facit id quod vult […] Militum, quae vult quod illi scholastici, qui non sunt in matricula constituti, non debent gaudere privilegio scholarium […] non aliter de immunitate hac fructum habent, nisi dogmate Senatus, inscripti fuerint numeri concesso. […] Unde cum isti extraordinarii officiales, nullo modo sint matricula ordinariorum aut saltem, si fieret matricula, non constituerentur in ea, ergo non debent eorum privilegio gaudere. Item, haec limitatio probatur ab ethimologia vocabuli, cuius probatio valida est […] Nam ideo dicuntur extraordinarii, quasi extra ordinem aliorum constituti. Et sic, sicu extraordinarie constituti, ita & extraordinarie, aliis remanentibus, debent removeri. Confirmo praedictam limitationem per tec. notabilem […] Ex quo textu peregrino sumitur talis regula communis, quod longe facilius revocantur inducta de iure speciali, quam quae iure communi sunt firmata. Cum ibi dicit litera, quod textamentum factum per militem iure militari, & sic speciali, sit firmum sitque; validum in casu, in quo testamentum de iure communi factum remaneret validum, furmum & ratum. Unde, idem in casu nostro dicendum est, officia extraordinaria & iure speciali concessa debere posse revocari, in casu, in quo ordinaria firma remanerent, & revocarentur: idque in odium iuris specialis & extraordinarii constitutum est. Quod solet de facili revocari. […] Tamen illud fallit, quando ferretur talis sententia, pro eo qui utebatur iure quodam speciali, & privilegiato. Nam tunc rescinditur sententia talis, lata solum contra ius litigatoris, quod est mirabile. […] Tamen illud procedit, quando provisio legis erat de iure speciali. Secus autem, si de iure communi, quia tunc talis provisio non tolleretur per homonis provisionem […] Tamen illud singulariter non procedit, quando talis iurisdictio voluntaria concerneret casus sibi de iure speciali competentes. Nam tunc non potest ea uti extra territorium, quod est mirabile, & multum utile, ac contingens.»
88 Sur la question de la responsabilité des officiers royaux voir encore Katia Weidenfeld, Les origines médiévales du contentieux…, op. cit., p. 296-353.
89 C 1, 26, 3.
90 D 48, 3, 8.
91 D. 5 c. 36. Sur le problème du moine gyrovague voir Laurent Mayali, « Du vagabondage à l’apostasie. Le moine fugitif dans la société médiévale », Religiöse Devianz, Dieter Simon dir., Untersuchung zu socialen, rechtlichen und theologischen Reaktionen auf religiöse Abweichung im westlichen und östlichen Mittelalter, Francfort, 1990, p. 121-142.
92 D 38, 1, 20.
93 D 15, 1, 48
94 C 12, 43, 1. De Regis Franciae Muneribus, p. 30 col. 1 - 31 col. 1: «Limitatur secundo ut haec opinio non procedat in his qui se male habent in eorum officio. Nam tales possunt per Regem removeri, quando eorum culpa ad haec sufficiens esset. Istud patet per text. notabi. l. 3. C. de offic. praefect. praeto. orien. ubi sunt pulchra verba textus dicentis si quoisdam iudices, vel propter adversam, vel longinquam corporis valetudinem, vel propter negligentiam, vel furtum, vel simile aliquod vitium sublimitas tua inutiles esse repererit. His ab administratione remotis, & invicem eorum aloos subrogatis, suribusque poenis legitimis subactis, ad nostrae mansuetudinis sententiam, non crimina, sed vindicta referatur. Et ex his luce clarius patet, quod propter defectus officialium debent removeri. Et pro his facit bonus tex. in l. carceri. ss. de custo. reorum, ubi propter negligentiam custodis carcerum, removetur custos ab officio. Istud tamen est intelligendum quando talis negligentia esset crasse & supina. Ut de hoc pondero tex. ad hoc singu. in c. 1. extra de offi. custo. ubi ita demum est ipse custos ecclesiae removendus, si quando apparebat negligens, fuit admonitus de diligentia, & non curavit de admonitione. Nam tunc dignus est perditione sui officii. […] Et adverte circa hoc ad unum singulare, quod tunc apparet negligentia esse erassa, quando circa id qhod certus est aliquis se de ere facere, est negligens. Nam tunc talis dicitur esse in negligentia crassa, & quodammodo in dolo.[…] Istud tamen ego incidenter limito, non procedere in casu singulari: scilicet, quando erant duo socii, & custodes eiusdem loci. Nam si aliquis carceratus aufugiat una cum uno custodum, alter custos excusatur […] Et contra custodes vide Platonem de Republica, monentem custodes ut abstineant a vini temulentia. Esset enim (secundum eum) absurdum custodem indigere custode. Et contra negligentes & male se habentes in eorum officiis. […] Ideo caetera silentio praetereo, unum addens, quod etiam quando sunt vagabundi, & non permanentes in loco in quo officium exercere debent, tunc possunt iuste removeri […] Et propterea voluit glos. singularis in c. non oportet de consecratione. distinct. 5 quod si clericus beneficiatus incipiat vagari, debet & potest suo beneficio privari. Unde voluit tex. notandus perpetuo l. quod nisi. §. 1. ss. de ope. liber. quod non tenetur libertus insequi patronum suum vagabundum ad praestandum sibi operas. & ibi inferunt aloqui docto. illum tex. ad vassallum qui non tenetur etiam insequi dominium vagabundum. Pro istis facit text. elegans in l. libera peculii administratio. ss. de peculio. ubi vult solenniter tex. quod si dominus concesserit servo suo liberam peculii administrationem si servus incipiat per mundum vagari, tunc tacite intelligitur revocata ista libera administratio. […] Limita tamen praedicta de vagabundo non procedere nisi scienter contraxisset mulier cum illo, qui ex frequenti vagabundi dispositione naturalem habitum & errandi & vagandi acquisiverit ita eius natura & consuetudo esset talis, ut perpetuo vagaretur. Nam tunc tenetur sequi virum suum vagabundum […] Et contra officiales aliquid mali puta furtum, vel dolum in officio committentes».
95 C 10, 71,3. De Regis Franciae Muneribus, p. 31col. 1: «Limita tertio praedictam opinionem non procedere in his qui male, incongrue, & per subreptionem aut obreptionem officia adepti sunt. Nam tales sunt removendi […] Unde voluit tex. ad hoc notandus. c. constitutit. 17 q. 4. quod Iudaei post depositionem officii quod adepti sunt verberibus publice afficientur. Cum inquit ibi tex. in si. & is qui subrepserit publice caedibus deputetur, idemque publice verberetur.»
96 C 12, 49, 7
97 D 1, 14, 3.
98 D 46, 4, 8.
99 D 48, 15, 7.
100 D 42, 1, 23.
101 De Regis Franciae Muneribus, p. 32 col. 2: «Quam tamen limitationem credo procedere: Primo, quando proter talem infirmitatem essent omnino inutiles: Nam tunc possunt removeri ab ipso principe […] Et ratio est, quoa idem est non habere iudicem, vel officialem, & habere inutilem […] Secundo debet intelligi praedicta limitatio, quando talis esset infirmitas perpetua, & non discreta, sive discontinuata, nec habens intervalla. Nam tunc possunt tales removeri, & ista declaratio patet ex praedictis. Nam si non esset morbus continuus non diceretur infirmus omnino inutilis, ut notum est, quod tamen requiritur ut dixi superius. […] pro qua adduco tex. notabilem cum glos. l. cum furiosus. ss. de iudic. ubi furiosus habens dilucida intervalla, non est removendus ab officio iudicaturae quasi non sit omnino inutilis. Secus tamen esset si aliquis perpetuo furoris morbo, & continuo laboraret. Nam tunc posset removeri.»
102 De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 33 col. 1 : « Tertio debet intelligi de tali infirmitate, per quam omnino tollitur possibilitas ipsius administrationis officii : alias licet esset infirmitas perpetua, tamen non impediens ipsa administrationem officii, tunc non esset removendus. Et ratio est, quia tunc non diceretur inutilis, quod tamen requiritur ad hoc, ut possit princeps ea removere. ut superius dictum est, per praedictam l. si quos. pro qua declaratione adduco casum singula. in l. si quaesitum. §. 1. ss. de re iudic. ubi non habetur consideratio morbi illius, qui non est impedimento, cuiuscunque rei agendae per litigantem. Item ibi pulchre dicit tex. si quis tamen veterem quartanam habeat, ut in ea omnibus negotiis superesse soleat, poterit dici morbum fonticum non habere. Et sic patet quod cum in casu illius l. quo ad praeiudicium, & damnum morbosi inducatur, tales praedictos non esse adeo infirmos, quin teneantur ire, & coram iudice comparere. Multo magis ergo idem dicendum est in casu nostro, in quo tractatur de damno vitando : & eorum favore, scilicet ne iudices & alii administratores perdant sua officia. Nam tunc facilius debemus iudicare tales iudices habentes infirmitates non impeditivas, administrationis esse sanos, ut patet ex praedictis. Et sic his tribus cuncurrentibus, scilicet quod sint infirmi perpetuo, infirmitate impediente illorum sensus, actiones, functiones : denique ad quancunque administrationem rite & legitime obeundam. Et cum hoc, quod sint omnino inutiles, crederem eos posse removeri, alias non. […] Item quartum requisitum esse credo, quod talia sint officia quae requirant administrationem, alias ab aliis propter infirmitatem removeri non possunt. Ita pondero text. argumentando a contrario sensu. in d. l. si quos, cum inquit tex. his ab administratione remotis, & sentit secus iudicandum esse, in habentibus officia sine administratione. Item istud probo, a cessante ratione illius l. quae vult eos removeri si sint inutiles, & non alias, quae inutilitas considerari non potest in his qui non habent addministrationem, & ita etiam intelligi potest d. l. qui furere. Et quod ita debat intelligi probo subtiliter, ponderando illum tex. (divino oravulo) cum ibi dicit tex. quod qui coepit furere retinet iurisdictionem, & magistratum sicut retinet dominium : sed sic est quod dominium ipsum alicuius rei retinet absque administratione, quando debet sibi dari curator. ut clarum est, ergo eodemmodo dicendum videtur, ut ipse furiosus retineat illam iurisdictionem, quae ipsi administrationi connexa non est. Quod nota, quia ita pondero, & est mihi nova ista declaratio. Deo gratias. » Le jurisconsulte termine ainsi la brève démonstration commencée fort mystiquement par les mots : « probo subtiliter […] (divino oraculo) ». Est-ce le signe, avec l’âge, d’une exacerbation de la religiosité chez un homme déjà très pieux, qui finalement le conduira à la prêtrise tardive ?
103 Rebuffe renvoie à la glose ordinaire sur D. 56 c. 7. De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 33 col. 2.
104 Mt 11, 30.
105 A l’exception notable du cas de lèpre, qui interdit aussi au clerc de rentrer dans une église, et donc le prive de son bénéfice.
106 De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 33 col. 2 - 34 col. 1: «Cum ergo per ipsum dominum nostrum stet, quominus homo sibi instante infirmitate serviat: igitur non est ipsi infirmo imputandum: cum afflicto non sit danda afflictio nova. & quod per eum stet, probo per glos. singularem. §. 1. insti. de c. di. volentem, quod quaelibet mors veniat ex Dei dispositione, etiam violentia, & multomagis infirmitas. ex. de poeniten. & remissio. & sic videtur in hoc casu, on esse aliquid quod sit ipsi infirmo imputandum: imo venit excusandus. Nec obstat si aliquis subtilis mihi opponeret, retorquendo contra me illud ca. cum infirmitas inquantum ibi dicitur, quod saepe infirmitas provenit propter peccata nostra, & ex culpa nostra: ergo non debet nobis esse ipsa infirmitas utilitati, vel commodo, cum ex sua culpa nemo debeat lucrari […] quia ad hoc respondeo multum notabiliter, quod regula volens neminem ex sua culpa debere lucrari, debet intelligi, quando talis culpa fuit ad ipsum delictum praecisa & ordinata: secus autem si non fuit ipsa culpa ordinata ad delictum […] Adverte tamen, quod licet beneficia non perdantur propter infirmitatem, tamen ubi sunt clerici inutiles, tunc datur eis coadiutor, & quodammodo per obliquum removentur ab administratione.»
107 C 7, 6, 1 § 3.
108 C 12, 20, 5. De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 34 col. 2: «Item praedicta l. si quos. posset declarari ut tantummodo procedat in casu suo, scilicet in iudice, ut iudex propter infirmitatem removeri possit, non autem in aliis officialibus. Et ratio est, quia illa lex est odiosa, & quodammodo contra omnem aequitatem, cum afflicto dari non debeat afflictio l. divus. de offic. praesid. c1. extra. de cler. aegrot. Item sine culpa sua nemo debet puniri. Item quia infirmitas censetur iudex pro sua voluntate alium substituere. Nam tunc ex infirmitate non removeretur, quod probo, quia tunc non diceretur inutilis, puta cum ipse exercet per substitutum, & cessat ratio. d. l. si quos, volentis quod ita demum removetur iudex si reperiatur inutilis, & de hoc est tex. singularis & expressus. l. unicae. C. de praepo. agen. in rebus. in versic. quod si morbo. & ista posset esse una de rationibus, quare curati ex infirmitate non perdunt curam, quia possunt (ut quotidie videmus) exercere eorum curam per vicarios.»
109 Semble-t-il sur C 12, 21, 1.
110 D 3, 5,20. De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 34 col. 2-35 col. 1: «Adverte tamen ad unum singulare, quod ad hoc ut quis per substitutionem dicatur liberatus: oportet, ut substitutus sit eiusdem conditionis, & status, cuius, & ipse iudex substituens. Istud est dictum singulare. Bart. in l. 1. C. de propo. agen. in reb. lib. 12. ubi per illum tex. voluit, quod si doctor vult servire per substitutum in casu quo potest, debet servire per doctorem, & non per scholarem, licet esset aeque doctus, ac ipse doctor. & idem dicendum in milite, ut si serviat per substitutum, debet servire per militem. & ibidem dicit quod debet esse moribus integris praeditus, & scientia peritus. […] Et praedictam doctrinam Bart. intelligo procedere inquantum dicit, quod debet esse substitutus eiusdem qualitatis, verum est requisitae ad suscipiendum tale officium, non autem debet in omnibus esse similis, alias esset reugnantia, cum nunquam istud fieri posset, quia si esset infirmis substituens, ita etiam oporteret substitutum, & sic dispositio illius decisionis contrariaretur fini ad quem introducta est, quod esset contra tex. c. si. extra de condi. appo. quod nota.[…] Ultimo adverte, in materia huius substitutionis, quod substitutus semper constituetur periculo ipsius substituentis.»
111 D 25, 3, 5.
112 De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 37 col. 1: «Item adverte, quod sufficit si habet artem aliam ex qua commode & honeste potest victum sibi comparare. Nam non excusatur talis, etiam si nihil haberet. ita probat tex. in d. l. si quis a liberis. §. item divus, cum inquit ibi tex. competentes iudices alite a apatre tuo iudebunt pro modo facultatum eius: si modo cum opificem te esse dicas, in ea valetudine es, ut operis sufficere non possis. & a contrario sensu patet, secundum glos. ibi singu. quod ubi posset se ex sua arte adiuvare, tunc non esset pater cogendus eum alere. ut ibi vult. gl. notanda. & notanter dixi, si honeste, quia si sciret artem suae dignitati non consonam, illud non sufficeret. […] Secundo, intelligo id quod dictum est, iudices remotos & pauperes debere ali ab ipso principe, si non removentur eorum culpa: alias autem si propter eorum delictum removentur, tunc nullomodo sunt alendi. & ratio huius est: Nam ex eo ex quo debet quis puniri, ex eo nullum debet sentire commodum […] Sed ille qui propter culpam suam removetur, debet tanquam culposus, vel dolosus puniri […] Item alia ratione. Nam cum quis propter suam infirmitatem removetur, ideo sibi debent alimenta decerni, quia bene exercuit officium, nec stat per eum quin adhuc semper continuet, sed ista ratio cessat in illo qui sua culpa est remotus, ergo debet cessare datio alimentorum.»
113 De Regis Franciae Muneribus, p. 37 col. 2: «Adverte quod licet non posset cogi princeps ad dandum talibus alimenta, virtute depositionis, tamen non censetur ille privatus ab alimentis, quin a quolibet offerente possit illa accipere: cum ratione delicti non possit tollere iudex denegationem alimentorum, in casu in quo non debet delinquens, ultimum supplicium pati: quia hoc faciendo esset interficere ipsum delinquentem, ut est bonus tex. in l. necare. ss. de libe. agnoscen. inquit enim ibi litera: necare videtur qui alimenta denegat. item quia ipsa alimentorum datio, est iuris naturalis, quae non potest removeri, per solam mortem civilem.»
114 D 50, 13, 1 § 13.
115 De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 37 col. 2: «Item adverte quod si infirmus removetur, tamen debet sibi dari integrum salarium illius anni, in quo removetur. […] Istud tamen crredo procedere quando erat praestandum salarium habito respectu ad annum, & sic annuatim, cum ille annus censeatur quid individuum, & quasi unum totum tunc qui adimplevit partem unam & non aliam propter casum fortuitum, excusatur, & habetur ac si perfecte annum complevisset. Secus autem si solveretur pensio, vel salarium, habito respectu ad mensem: nam tunc solveretur pro illo mense. & idem si solvatur pro qualibet septimana.»
116 De Regis Franciae Muneribus ac praerogativis, p. 38 col. 2: «Quinto limito, & principaliter hanc conclusionem non procedere in temporalibus. Nam tales officiales finito tempore statuto, removentur ab eorum officiis. & in hoc multum est dubium sicut patet in praetore, cuius officium erat tantummodo biennale.»
117 De Regis Franciae Muneribus, p. 39 col. 1: «Sed circa hoc congrue dubitari potest, utrum finito tempore: ipso iure sit remotus, vel possit exercere, donec removeatur, & sibi detur successor: breviter videtur quod non, sed quod sufficiat tempus suum finitum. ut de hoc videtur text. l. eum qui. § magistratus. ss. de iurisd. omnium iudic. ubi magistratus non possunt iudicare eo die quo sunt firmandi eorum officio. Pro quo tex. in l. maritus. C. de procura. ubi permissum in uno videtur, in reliquis negatum. & sic si sit permissum quod tempore officii possit suam iurisdictionem exercere, finito officio videtur sibi illud prohibitum. pro quo. l. cum praetor. ss. de iudic. facit bonus text. in sui ratione. l. Imperator. ss. de postu. ubi inquit text. quod ille cui est interdicta advocatio in quinquennium, post illud tempus finitum non prohibetur advocare. & sic in contrario. Idem in casu nostro, pro quo facit. l. magnam. C. de contrahen. & committen. stipul. ubi dies interpellat pro homine. & sic dies termini advenientis debet eundem effectum habere, ac si prohiberetur sibi expresse, ne iudicaret.»
118 D 2, 1, 13.
119 D 2, 12, 21.
120 D 1, 16, 10. De Regis Franciae Muneribus, p. 39: «Istis non obstantibus, contrarium credo de iure ese verius, scilicet quod officialis potest uti suo officio, donec fuerit successor suus constitutus: imo plus, non sufficit eum fuisse constitutum, sed oportet officialem (qui est deponendus) scire successorem sibi datum fuisse. alias quidquid interim facit, habetur pro valido, ac si faceret tempore officii. de hoc allego casum expressum & singularem. l. si forte. ss. de offi. praesid. cum inquit ibi text. si praeses provinciae manumiserit, vel tutores dederit priusquam cognoverit successorem advenisse, & haec rata sunt. Et pro hoc adduco glos. singu. in l. meminisse. ss. de offic. proconsul. & lega. quae vult expresse officialem, ultra tempus praefixum & statutum posse iudicare, vel iurisdictionem exercere, si adhuc non sit certioratus, de adventu successoris, & hoc dicit esse propter civium utilitatem, scilicet, ut habeant coram quo semper possint querelas & alia necessaria demonstrare pro istis facit glo. singul. in l. tribunus. ss. de testa. mili. quae expresse sentit, quod privilegium non amittitur adventum successoris nisi cognito adventu. Et quod sine dubio, officialis, antequam successor fuerit constitutus, utatur adhuc eisdem privilegiis, & iuribus prius utebatur, de hoc (divina gratia) pondero text singu. in d. l. tribunus. cum ibi vult tex. quod tribunus militum, postquam successor eius venerit, testamentum fecerit militare, non tenet, tanquam iure militari factum, sed tanquam iure communi, quia inquit, ibi litera desinit militis loco haberi, postquam successor eius in castra venerit. & a contrario sensu, antequam venerit licet sit finitum tempus officii, tamen eisdem gaudet privilegiis, quibus antea gaudebat, ut ibi clare patet.»
121 D 29, 1, 20.
122 De Regis Franciae Muneribus, p. 39 col. 2-40 col. 1 : « Alius casus est singularis in quo non requiritur scientiae ad officii depositionem est, in iudice delegato cuius iurisdictio, re integra, expirat, morte delegantis, etiam ipso iudice delegato ignorante eius mortem […] Imo plus dico, quod etiam ex consensu partium, non posset ipse iudex delegatus post mortem delegantis re integra, in causa procedere. » Rebuffe vise C 3, 13, 3.
123 Cf. supra Chapitre IV, Section 2, § 1.
124 De Regis Franciae Muneribus, p. 41, col. 1: Finaliter pro clara huiusce quaestionis decisione, pondero tex. in c. ne aliqui. de haereti. in 6. ubi inquisitor haereticae pravitatis, non perdit iurisdictionem morte mandantis, etiam re integra, favore fidei. Et sic favore piae causae, ut ibi inquit tex. in favorem fidei post committentis delictum, re integra non expirat mandatum. Itaque per praedicta credo hanc meam opinionem veram esse, quia tamen per alios tactam non vidi, ideo eam ingenio meo (nimium tenui) non confisus, pro vera assere non audeo. Tu tamen (lector benevole) cogita, & aequo examine lancis subiice, & pondera».
125 C 1, 51, 9. De Regis Franciae Muneribus, p. 42, col. 1: «Sexto limita praedictam regulam, volentem officiales esse perpetuos, ita quod a Rege removeri non debeant, ut non procedat quando ali qui essent habentes plura officia incompatibilia. Nam tunc potest talis officialis aliquando uno, aliquando omnibus officiis privari, quia iura non permittunt, ut quis possit uti duobus officiis incompatibilius, prout probat tex. in l. si. C. de assessor. ubi quis sub eodem iudice & loco non potest esse assessor, & advocatus: sed uno illorum contentus esse debet: quia illa duo officia sunt adinuicem incompatibilia.»
126 De Regis Franciae Muneribus, p. 42: «Limita tamen hanc regulam, primo, ut non procedat quando illa officia sunt simul coniuncta, & quasi indivisa. Nam tunc neutro illorum officiorum privandus erit. […] Et pro huiusce limitationis confirmatione adduco aliqua solennia. primo regulam volentem, quod statutum in uno coniunctorum extendatur ad aliud, ut vult optimus tex. c. translato. extra. de constitu, ex quo oritur pulchra limitatio ad text. in l. cum praetor. ss. de iudic. ubi vult litera, quod qui uni permittut, videtur aliis negare, & econtra: ut illud non procedat in his quae sunt simul connexa. Nam tunc, qui de uno permittit, videtur de alio eius connexo idem permittere. […] Ex istis enim verbis patet, quod ubicunque unum favorabile iungitur cum non favorabili, tunc ex aequitate totum censetur favorabile.
127 De Regis Franciae Muneribus, p. 43 col. 1: «Limita secundo & principaliter regulam praedictam, ut non procedat quando untrunque officium non requireret administrationem.»
128 De Regis Franciae Muneribus, p. 43 col. 2: «Et hanc limitationem sublimita, ut non procedat quando ex utroque officio quis reciperet stipendia. Nam isto casu licet duo officia non requirerent administrationem, tamen non posset illo duplici fungi officio […] Et id ita procedit, quia animus unius tam varia, tamque multiplicia comprehendere non potest.»
129 Thomas d'Aquin, Somme théologique, IIa-IIae, qu. 77, a. 1, obj. 1.
130 Brigitte Basdevant-Gaudemet, Charles Loyseau…, op. cit., p. 260-261.
131 C 5, 11, 1.
132 2 Thessaloniciens 3, 10.
133 Sur la constitution De novo codice faciendo. De Regis Franciae Muneribus, p. 43 col. 2 : « Alia ratione haec sublimitatio videtur mihi vera. Nam duo specialia non possunt concurrere in eandem personam […] Sed quod quis stipendia habeat ex officio aliquo, in quo nullus imminet labor, videtur esse speciale, cum de iure communi, quod qui non laborat no manducet […] Et patet quod de gratia speciali sit, quando dantur stipendia ei qui multos suscipit labores, nec proprie talis pecunia data meretur vocari stipendium, cum vera stipendia praesupponant labores, ut notum est. Sequitur ergo quod nullus debet habere duo talia officia, cum stipendiis, ne videantur duo specialia in eum concurrere. Ego tamen tenerem dictum Bal. in prae allegato § ideoque id posse limitari, ut non procedat, quando esset reipublicae favor. Nam tunc posset quis duo officia, sine administratione, etiam cum stipendiis hhabere, quia isto casu duo specialia possunt concurrere in eandem personam. »
134 De Regis Franciae Muneribus, p. 44 col. 1: «Tertio & principaliter limita praedictam regulam, ut non procedat quando haberet duo officia, quorum administrationes seinvicem non impedirent, nec adinvicem repugnarent. Nam tunc quis potest illa officia retinere. Istud voluit Bal. in d. § ideoque. C. de no. codi. faciendo, allegans text. in l. consul. ss. de adopt. ubi dicit text. quod quis potest fungi vice duorum. Nam filiusfamilias consul, potest seipsum emancipare, & fungitur vice iudicis authoritatem praebentis, & vice emancipati: quia illa duo non sunt incompatibilia, in voluntaria iurisdictione. ut ibi patet.»
135 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 191 col. 2 : « An successor possit pecuniam exigere pro confirmatione officiorum, alobi plene probavi non posse, cum eos non possit destituere, ergo non requiritur confirmatio, sec si fiat, gratis est concedenda ». Alibi, c’est-à-dire au De Regis Franciae Muneribus. Sur la coutume de la confirmation des offices à l’avènement du roi au XVe siècle voir Jacques Kubler, Recherches sur la fonction publique sous l’Ancien Régime… op. cit., p. 231-264.
136 William F. Church Constitutional Thought in Sixteenth-Century France, op. cit., p. 52. La citation est tirée de De Regis Franciae Muneribus, p. 21 col 2.