L'État royal
Ce livre est recensé par
Chapitre VII. Les principes de gouvernement
p. 323-417
Extrait
792. La guerre de Cent ans sanctionne l’échec de la féodalité comme système global : dès l’origine la présence de deux monarchies au sein d’un monde féodo-vassalique commun franco-anglais scellait son destin. Un roi ne pouvait se soumettre comme vassal à un roi, le doublon causait un dysfonctionnement dans le logiciel féodal, responsable de pannes à répétition : les guerres entre rois d’Angleterre et rois de France furent en réalité continuelles dès le XIIe siècle, soit lorsque chacune des deux dynasties, Capétiens et Plantagenêt, commença à s’affirmer comme plus qu’un simple suzerain. Le nœud ne pouvant être démêlé il fut tranché par le remplacement de l’ordre féodal par un nouvel ordre national.
793. Au sortir de la guerre de Cent Ans la monarchie française entre fait peau neuve après une mue douloureuse. Le siècle écoulé était un siècle de calamités : famines et peste emportant au moins un tiers de la population, guerre semant les brigands sur les routes et
Les formats HTML, PDF et ePub de cet ouvrage sont accessibles aux usagers des bibliothèques partenaires qui l’ont acquis. L’ouvrage pourra également être acheté sur les sites des libraires partenaires, aux formats PDF et ePub, si l’éditeur a fait le choix de cette diffusion commerciale. Si l’édition papier est disponible, des liens vers les librairies sont proposés sur cette page.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
L'œuvre canonique d'Antoine Dadine d'Auteserre (1602-1682)
L'érudition au service de la juridiction ecclésiastique
Cyrille Dounot
2013
Les chercheurs saisis par la norme
Contribution à l'étude des droits et devoirs des chercheurs
Amélie Maurel
2014
Emploi public et finances publiques
Contribution à l'étude juridique de la gestion de l'État
Romain Bourrel
2015
L'organisation judiciaire en Indochine française 1858-1945. Tome II
Le temps de la gestion 1898-1945
Adrien Blazy
2014
L'État royal
Normes, justice et gouvernement dans l'œuvre de Pierre Rebuffe (1487-1557)
Philippe Fabry
2015
L'œuvre canonique d'Antoine Dadine d'Auteserre (1602-1682)
L'érudition au service de la juridiction ecclésiastique
Cyrille Dounot
2013
Les chercheurs saisis par la norme
Contribution à l'étude des droits et devoirs des chercheurs
Amélie Maurel
2014
Emploi public et finances publiques
Contribution à l'étude juridique de la gestion de l'État
Romain Bourrel
2015
L'organisation judiciaire en Indochine française 1858-1945. Tome II
Le temps de la gestion 1898-1945
Adrien Blazy
2014
L'État royal
Normes, justice et gouvernement dans l'œuvre de Pierre Rebuffe (1487-1557)
Philippe Fabry
2015
Acheter
Édition imprimée
1 Sur la révolution militaire de la guerre de Cent Ans voir Clifford Rogers, « The Military Revolution of the Hundred Years War », The Journal of Military History, vol. 57, no 2 (avril 1993), p. 241-278 consultable en ligne sur http://ww2.valdosta.edu/~raboyd/docs/military.revolution.pdf
2 Sur la noblesse de robe comme une mutation de la noblesse d’épée plutôt que comme une nouveauté la remplaçant, voir Françoise Autrand, Naissance d’un grand corps de l’Etat, op. cit., p. 163-261.
3 Sur les concepts dont héritent les auteurs de la fin du XVe voir Jacques Krynen, L’empire du roi, op. cit.
4 Voir Jacques Chiffoleau, « Majesté », Dictionnaire du Moyen Age, Claude Gauvard, Alain Libera et Michel Zink (Dir.), Paris, PUF, 2002, p. 869-871 ; Yan Thomas, « L’Institution de la majesté », Revue de Synthèse, no 3-4, juil.-déc. 1991, p. 331-386.
5 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 547.
6 De Regum et principum, § 103.
7 Praxis Beneficiorum, p. 592, col 1: «Et licet sint iudices ordinarii hominum, tamen sunt delegati Dei, Papa videlicet in spiritualibus, Rex in temporalibus».
8 Elaborée sur Jean : 19, 11 et Rm 13, 1.
9 Sur la sacralité du pouvoir, Alain Boureau, et Claudio-Sergio Ingerflom, La royauté sacrée dans le monde chrétien, colloque de Royaumont, 1989.
10 Cf. supra Section 1 § 2.
11 «Miseratione divina ac sanctae sedis apostolice gratia episcopus».
12 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 547: «Rex Franciscus personam boni Christicolae gerens dicit se Francia Regem gratia Dei. Nam licet hoc Regnum successione deferatur, gratia tamen Dei est, cum aliqui obvenit: ut habetur I. ad Corinth. 15. in princip. Gratia autem Dei sum, id quod sum: quia Deus potuit auferre, vel morte, vel permittere ut alius regnum occuparet. Ideo Deus sponte sua videtur relinquere, & dare ei, a quo non aufert, cum possit […] Solent supremi principes in terris nullum superiorem recognoscentes in temporalibus hac phrasi uti. Gratia Dei, vel divina gratia, seu clementia: ut denotent, quod a Deo immediate regnum, vel imperium habeant, non ab aliquo alio, & vulgo solent dicere Regnum vel Imperium tenere de Dieu & de l’espée, & sic Rex cum nullum in temporalibus in mundo recognoscat. ut in capit. per venerabilem. qui filli sint legit. iuste scribit se Regem gratia Dei. illi vero qui aliquem recognoscunt in superiorem, non solent hac phrasi uti, licet iura imperii habeant, sed simpliciter se solent dicere duces, vel comites, ut Carolus Dux Sabaudiae, & c. Franciscus Dux Mediolani. item episcopi in suis literis solent utrumque addere sic, Ioannes miseratione, divina ac sanctae sedis apostolicae gratia episcopus, non simpliciter Dei gratia. Alioqui viderentur velle denegare sedem apostolicam, cui iuraverunt, & a qua episcopatus receperunt. cap. ego. N. de iureiur. Imo si Dux Sabaudiae vel alius recognoscens Imperatorem, vel Regem, diceret se ducem gratia Dei, posset cogi ut in literis adderet, & Imperatoris, vel Regis gratia, a quo immediate habet, sicut faciunt dicti episcopi. Alioqui tanquam ingratus esset privandus, cum nollet recognoscere suum immediatum dominum.»
13 Pour une étude de fond sur la symbolique du sacre, on pourra se référer à Jacques Le Goff, Eric Palazzo, Jean-Claude Bonne et Marie-Noël Colette, Le sacre royal à l’époque de Saint Louis, Paris, 2001. Sur la forme du sacre et son évolution historique, voir Aimé Bonnefin, Sacre des rois de France, Limoges, 1982.
14 Voir Jean de Pange, Le Roi Très Chrétien, Paris, 1949, p. 100.
15 De regum et principum, § 422: «Reges Franciae unguntur chrismate, vel unguento caelitus misso per columbam in ampula, in monasterio sancti Remigii, qui primum regem Franciae baptizavit, secundum Ioan. Andr. in c. 2. de praeb. lib. 6. in Novella, & vide ibi, Ioan Andr. qui disputat an reges ex consuetudine possint conferre beneficia Ecclesiastica.» Contrairement à ce que notait Jacques Poujol, op. cit, p. 330, lorsqu’il note que Rebuffe «passe sous silence le miracle de la Saint Ampoule. Cette omission, qui était déjà remarquable chez Jean Ferrault, est sans doute un indice du désir de l’auteur de rester dans la stricte orthodoxie romaine: il se refuse à croire que Dieu ait voulu consacrer directement le roi sans passer par l’Eglise qui normalement administre l’onction». L’auteur n’avait certes lu que le De Regis Franciae Muneribus. Néanmoins il y a bien une ambiguïté de Rebuffe dans son rapport à l’onction des rois. Cf. infra.
16 C’est en tout cas ce qui semble apparaître au plan théologique. Au plan juridique, nous verrons que Rebuffe reconnaît au Pape un certain rôle de médiateur dans l’indépendance royale au temporel. Cf. infra § 2, C).
17 De Regis Franciae Muneribus, p. 11: «Et pro praedictis allego tex. singularem. c. consuluit. extra. de Iudae. ubi singulariter patet, quod reficiens domum, vel aliud aedificium non continetur in prohibitione novi operis: quod verum est si ista refectio fieret ultra formam antiquae domus destructae, puta quia pretiosior esset, quam prius fuerit. Nam tunc prohibitus facere novum aedificium, intelligitur prohibitus facere novum aedificium, intelligitur prohibitus reaedificare si velit illud amplius, vel prolixius facere. Et sic ratione istius additionis censetur novum aedificium, quod est singulare ad statuta prohibentia nova aedifidia fieri. Pro quibus facit bonus text. in d. §. opus novum, cum dicit ibi text. quod opus novum videtur quis facere, qui pristinam operis faciem mutat. Et per praedicta clare demonstratur, quod Reges Franciae per consecrationem efficiuntur novi homines, maxime quia haec divinae unctionis additio, non modice pristinam formam mutat. ut patet ex praedictis.»
18 Là-dessus voir Marc Bloch, Les Rois thaumaturges. Etude sur le caractère surnaturel attribué à la puissance royale, particulièrement en France et en Angleterre, Paris, 1961 (2e éd.).
19 De Regis Franciae Muneribus, p. 11: «Cum ergo ut deductum est, in praecedentibus, Reges Franciae videantur novi homines, debent etiam novis indui desideriis, novis voluntatibus (cum dictamine tamen rationis commercium habentibus) repleri, antiquos mores (si modo mali sint) relinquere novam, ad bene, recte, beateque vivendum, formam assumere Alias ei non conveniret de notorio dictae unctionis & consecrationis beneficium, quae denotat, puritate mentis, & munditia cordis eos esse refertos, ut superius probavi.»
20 Ibid.: «Quod etiam probo ex his, quae antiquitus in veteri testamento solebat Deus constituere. Nam omnes prophetas suos volebat, antequam mererentur dici & haberi prophetae ungi atque consecrari: ut per dictam consecrationem apparerent omnibus mundi & idonei ad prophetizandum. Et ex praedicta unctione, habebant tales, munus & divinam prophetizandi gratiam. Unde ex hoc infero, unum quod est singulare: scilicet quod ratione unctionis divinae, in Regibus nostris existentis, inest in eis quomodolibet munus prophetizandi, quemadmodum inerat antiquis prophetis, ratione illius unctionis. Bene tamen verum est, quod cum non ita sit expediens, & necessarium ipsum munus prophetae, sicut erat antiquitus. Ut omnibus notum est, ideo eo minus utuntur. Saepe tamen accidit, & contigisse notum est, quadam gratia, sive prophetizatione, Reges nostros fuisse a traditoribus praeservatos, eveniebatque cognitio horum ipsis regibus, ex quadam quasi prophetizatione. Istud patet ex multis regibus tyrannis, qui prophetae munere usi sunt. Et ex his ultimis verbis apparet tertia utilitas proveniens, ex praedicta consecratione.»
21 De Regis Franciae Muneribus, p. 11 col. 2 - 12 col. 1: «Quarta autem utilitas, proveniens ex ea iam praedicta consecratione divina est, conformis Dei nostri voluntas, cum Regis nostri Franciae voluntate. Nam tantae est efficaciae ipsa divina consecratio, ut per eam Deus, sua pietate, Regum Franciae preces soleat semper exaudire, nihilque ab eis petitum denegetur, sed semper voti compotes virtute consecrationis evadant. istud dico, fretus authoritate sacrae scripturae.»
22 De Regis Franciae Muneribus, p. 12 col. 1: «Et sic ex verbis ultimis, notanter apparet, quod ratione divinae ultimis, notanter apparet, quod ratione divinae unctionis, & orationum, ac benedictionum, quae in ea dicuntur, longaevae aetatis munus consequuntur. Insuper eius victoria in manibus est: ita ut facillime hostes suos superant: hoc vult praedicta litera, cum dicit, et magnum decorem impones super eum. Quae omnia (solito Dei praesidio) huic praesenti Regi nostro benemerito, divina bonitas concedere dignetur. In quo neminem mortalium haesitare oportet. Cum si aliquo casu verba illa divina vera esse debeant, effectumque eorum monstrare velint, in eum regem nostrum qui inter caeteros Rex nuncupandus est, ut clare notum est, locum habebunt.» Sur la dignité particulière de la royauté française, Cf. infra, § 2, A).
23 De Regis Franciae Muneribus, p. 12 : « Advertendum est tamen, quod ad hoc ut praedicta litera divina, in regibus nostris locum sibi vendicet, non sufficit ipsa consecratio, nisi cum ea misceantur, & oriantur effectus, quos ipsa consecratio producit. Et sic debent Reges nostri rite ac solenniter consecrati iustitia, pietate, bonitate, ac clementia, omnique mentis puritate uti quia haec proveniunt ex vi consecrationis, ut superius late probavi. Verba enim debent cum effectu intelligi. l. pen. vers. caeterum. ss. si quis in ius voca. non ierit. l. 1. ss. quod quisque iur. unde verba per quae consecratur Rex Franciae ita demum suum effectum producunt, si quae in rege consecrato observanda sunt, reges nostri observent. & totis viribus adimpleant. & aetas longaeva & caetera dona quae habent reges nostri, propter praedicta verba in consecratione prolata. Ita demum in Regibus nostris adimplebuntur si effectum ipsius consecrationis perficiant. » Voir Richard A. Jackson, Vivat Rex, Histoire des sacres et couronnements en France, 1364-1825, Paris, 1984, en particulier Chapitre V. Egalement M. David, Le serment du sacre du IVe au XVe siècle, Contribution à l’étude des limites juridiques de la souveraineté, Strasbourg, 1951.
24 « Parce qu’il ne suffirait pas qu’intervienne cette consécration, si avec elle n’intervenait pas cette qualité ». De Regis Franciae Muneribus, p. 12 col. 2-13 col. 1 : « Et quod vix sine praedictis bonis operibus, possunt reges effectu consecrationis dotari, & vitam longaevam ac prosperam ducere, patet, quia ex eo, ex quo quis debet puniri, ex eo nullum debet sentire commodum. l. sine haereditaria. ss. de negotiis gestis. pro quo bonus tex. l. sine ab hostibus. §. 1. ss. solut. matrim. Ubi maritus interfeciens suam uxorem ad hoc ut consequatur dotem eius, virtute pacti de lucranda dote facti, non potest illam dotem habere, quia sentiret commodum, ex suo dolo, quod nullibi reperitur permissum. argu. eorum quae habentur in capl. adversus. extra. de immunita. eccles. Nam non debet esse melioris conditionis malus, quam bonus, nec pari passu debent ambulare […] & sic clarum est, quod non utetur Rex donis consecrationis, nisi bona opera, quae Regiae maiestati conveniunt exerceat, quod probo etiam alia ratione, de iure enim certum est, quod quandoquidem requiritur, cum aliqua qualitate, ad hoc ut aliquid praetendatur, tunc non dicitur satisfactum iuri, si illud interveniat, sine illa qualitate. Haec regula singulariter probatur, per glos. singul. c. ut circa de electio. in 6. in verbo, corporali. Quae vult, quod ubi ius requirit iuramentum corporale, per aliquem praestari, tunc non dicitur satisfactum illi iuri etiam si interveniat iuramentum, non tamen corporale, & sic sine illa qualitate. Pro istis facit glo. ad hoc peregrina. in c. significasti. 33. q. 5. quae vult, quod ubi in aliquo facto requiruntur certae circunstantiae & qualitates, id quod sic habetur pro non facto, si illae qualitates non interveniant. Quod confirmatur per id quod voluit Bart. in l. libellorum. in versic. circa temporis. ss. de accu. & in l. non solum. §. sciendum. ss. de op. novi nuntia. pro quibus est glo. notand. in cle. si. de rexc. quae vult, iuncto tex. quod quando beneficium vacaturum, alicui, pluralitas Papae debetur: oportet petentem tale beneficium probare qualiter non fuit illud creatum post datam, & omittendo probationem illius qualitatis, quae inhaeret, in collatione beneficii vacaturi succumberet, ergo idem in casu nostro. Nam ad hoc ut Reges Franciae dicantur consecrationis fungi munere, oportet qualitatem, quae inhaeret ipsi consecrationi, eos observare, & cum ipsi divinae unctioni, ac consecrationi, insit quaedam tacita qualitas, scilicet ut verba illa consecrationi destinata, ita demum suum effectum producant, si bene beateque vivere Reges nostri instituant, quia non sufficeret intervenire ipsam consecrationem, nisi cum ea & ipsa qualitas interveniat. Expedit ergo utrumque intervenire, simul & verum esse. Nam ad veritatem copulativae (sicut hîc) requiritur utramque partem esse veram. »
25 Cette importance du sacre n’était pas une opinion unanime comme l’explique Colette Beaune, « Les théoriciens français contestataires du sacre au XVe siècle », Le Sacre des rois (Actes du colloque international d’histoire sur les sacres et les couronnements royaux, Reims, 1975), Paris, 1985, p. 233-241.
26 L’étymologie de majestas est à rapprocher de celle d’un autre titre signifiant la suprématie : Augustus. Les dictionnaires donnent à ce mot à l’étymologie disputée le sens de « consacré, révéré ». Traduction sémantique mais non littérale. Le mot, qui trouve sa racine dans le verbe augere, « augmenter », signifie littéralement « l’augmenté », en une déformation du participe passé admis pour ce verbe : auctus. Celui qui est « auguste » est donc plus que l’homme qu’il est. Par ce détour étymologique, on constate sans difficulté que l’augustus est celui revêtu de la majestas. Il est augmenté, plus grand.
27 De Regum et principum, § 156.
28 I Samuel, 8, 6.
29 De Regis Franciae Muneribus, p. 1: «Aggredior imprimis, divinum illud & miraculosum armorum munus: scilicet Regis Francorum dignitati donatum: sunt etenim Franciae Reges admirando quodam trium liliorum dono dotati, ob cuius quidem muneris egregii largitatem, quanta utilitas, quanta laus, quantum denique decus ipsis nostris regibus comparetur vix enarrare possem. Haec enim speciosa & praetiosa donatio, reges nostros, amicos certos gratosque deo nostro semper fuisse aperte arguit, clareque demonstrat.»
30 Sur D, 39, 5, 34.
31 De Regis Franciae Muneribus, p. 2: « Cum ipsa donatio solis amicis soleat fieri, beneque meritis […] Imo quod plus est, donatio solet fieri propter tacitam singularem praestantissimamque virtutem. […] & est talis, tantique ponderis & momenti ipsa donatio, ut eam esse irrevocabilem audeam asserere. Ita ut, ingratitudine subsequente non potest ipse Deus (humano more loquendo) de sua potentia ordinaria, eam revocare. Istud dico motus authoritate gloss. singu. in l. si pater. ss. de dona. quae vult quod donatio remuneratoria, ex subsequenti ingratitudine, revocari non possit. Et est pulchra limitatio ad text. si. C. de revoca. don. & potest esse ratio illius gloss. Nam cum ipsa donatio remuneratoria sit quaedam permutatio, ut est text. singu. in l. sed & si lege. §. consuluit. ss. de pet. haere. nihil mirum si nullo modo possit revocari. Istud etiam patet quia a tempore illius donationis, usque ad hodierna tempora, potuerunt etiam Reges (qui in Deum ipsum ingrati fuerunt) illo insigni spoliari beneficio. Nec tamen volens ipse Deus uti praeceptis legum, revocavit hanc donationem, imo potius tanto consensu eam corroboravit. Habet alium effectum ipsa donatio remuneratoria, quia quantuncumque sit immensa, nulla pro ea requiritur insinuatio. Et hoc est tex. singula. in l. Aquilius Regulus. ss. de dona. Ex quo infero, quod licet haec donatio ipsis Regibus Franciae facta, sit, quodammodo inaestimabilis non tamen vitiatur propter defectum insinuationis, quae in tali donatione non requirebatur, quia (ut praedixi) est remunatoria. Alia tamen ratione non requiritur insinuatio : scilicet, quia principes donantes non coguntur eorum donationes insinuare. Nec ergo ercipientes donationes cogendi sunt, ut patet ex l. bene a Zenone. C. de quadriennii praescriptione. Ex hac insuper donatione, nedum amicum, verumetiam amicissimum semper fuisse & futurum Regem Galliae nostrum : ut qualitas muneris demonstrat. Ex qualitate enim & quantitate doni cognoscitur amicitia. […] Delegit enim Deus ipse florum excellentissimum pulchrioribusque muneribus decoratum. Et hoc quidem non sine causa. Cum Deus (teste Aristotele peripateticorum principe) nihil frustra faciat, qui dicit in suis libris de auscultatione : Deus & natura nihil faciunt nihilque moliuntur frustra. In hoc ergo Regem Franciae omnium excellentissimum, omnium Christianissimum, in omnibus denique naturae bonis perfectissimum, caeteris praetulit principibus, & longe anteposuit eum, quem longe omnium praestantissimum fore prospexit. Cum etenim nomina debeant esse rebus convenientia » Sur la formation et la signification du superlatif voir Jean de Pange, Le Roi très chrétien… op. cit. ; également Jacques Krynen, Idéal du prince…, op. cit., pp. 207-239, « Rex Christianissimus. A medieval theme at the roots of French Absolutism », History and Anthropology, 1989, p. 79-96 et L’empire du roi…, op. cit., pp. 345-383 ; voir aussi Colette Beaune, Naissance de la nation France, op. cit., pp. 207-229.
32 Sur C, 1, 15, 1.
33 De Regis Franciae Muneribus, p. 2: «Adverte tamen, quod tanta posset in Regibus nostris ingratitudo consistere, ut secundum iuris regulas, licitum esset, ipsi Deo nostro, donationes remuneratorias revocare: quia cum donationes sunt multo ampliores, & longe impares merito ipsorum Regum, in eo, in quo merita non coaequantur ipsis donationibus, de facili permitteretur revocatio: quia illud excedens habetur pro pura & simplici donatione. Et ideo propter ipsam ingratitudinem, ingratique, & immemoris animi turpem notam atque labem, revocari posset. Iuxta l. fin. C. de revo. don. & quod illud excedens habeatur pro simplici donatione. Probo ex his quae singulariter voluit Bald. in l. unic. princ. C. de mand. ubi dicit, quod licet advocato non sit dandum salarium, ultra centum aureos, fallit tamen ubi esset advocatus causae criminalis: quasi sentiat, quod cum eius merita coaequentur ipsi salario excedentu, ideo potest excedi salarium ordinarium. Idcirco, tacite vult, quod ubi merita non essent sufficientia, tunc illud non posset fieri: quia videretur quaedam simplex & pura donatio.»
34 Ibid.: «Sic dicendum erit in casu nostro, quod illud excedens merita Regum, videtur quaedam pura donatio: & ex sola ingratitudine revocari posset.»
35 De Regis Franciae Muneribus, p. 2 col. 2.
36 D, 33, 4, 14.
37 D, 7, 1, 34.
38 De Regis Franciae Muneribus, p. 2 col. 2: «Imo eis praeferuntur: ut ad hoc pondero tex. l. Theopompus. ss. de dot. lega. ubi, istud potest ex ordine scripturae (inquantum praefert amicos cognatis) colligi: ibi, amici ei, & cognati. Qui ordo scrupturae est maxime attendendus. Ut probat tex. solennis. l. quotiens. ss. de usufruct. ubi si legetur ususfructus Titio & Maevio, ut alternis annis utantur: tunc Titius erit ipsi Maevio praeferendus. Et ideo, primo anno erit usufructuarius, propter ordinem scripturae.»
39 D, 28,5,59.
40 Mt, 12, 50. Rebuffe cite sans doute de mémoire, car il n’est pas question pour le Christ de ses préceptes, mais de ceux du Père (première personne du Dieu Trine) et que celui qui les observe lui est un frère, une sœur et une mère, et non un père, un frère et une sœur.
41 De Regis Franciae Muneribus, p. 2 - 3: «Istud etiam probo per tex. notandum in l. nemo. §. qui frater non est. ss. de haer. insti. ubi ille, qui in veritate non est frater alicuius, tamen fraterna charitate amatur, potest institui haeres, sub appellatione fratris. Et sentit ibi expresse litera, quod verus amicus fratri aequiparetur. Pro istis facit glos. notabilis, in l. verum. ss. pro socio. quae sentit quod vera amicitia fraternitati aequiparetur, iuxta praeclaram Salomonis sententiam, Proverb. cap. 18. Vir amicabilis ad societatem, magis amicus erit, quam frater. Et propterea voluit gloss. notanda in §. fin. instit. qui de testam. tuto. da. po. quod quilibet, quem diligimus amore paterno, potest vocari filius. Pro hoc adduco dictum singulare Barto. in l. Titia. ss. d verb. obliga. ubi dicit, quod sicut non valet poena apposita in sponsalibus per consanguineum, eodemmodo per amicum. Et ideo dicit text. solennis. l. successori. ss. de neg. gest. quod amicus potest agere pro amico, sine mandato. Pro his adduco duas glos. singulares, unam, in ca. ad aures. ext. de rescr. alteram, in c. nonnulli eodm subtitu, volentes, quod amicus possit beneficium pro amico, iuste & legitime impetrare. Pro his etiam adduco illud Evangelicum, ubi dixit Deus: Amicus noster Lazarus dormit. Licet aliquo modo sibi essent coniuncti: tamen per haec verba pondro, eum voluisse praeferre ipsam amicitiam, ipsi quandoquidem agnationi, alias, ipse dixisset, cognatus noster dormit. Et propterea voluit Cicero in libro suo de amicitia ad Laelium, quod amicus est alter ipse. Ex quibus verbis apparet, quod sola amicitia divina fuit ad faciendum, quod naturaliter fieri non poterat: imo naturali praescripto, & legis & regulae, impossibile prorsus erat, ad resuscitandum hominem, iam quatriduo mortuum. Unde patet, quantum operetur, quantique sit ponderis & momenti ipsa amicitia. Et pro his adduco glos. sing. in ca. requisisti. ext. de testam. volentem, relicta clerico a suo consanguineo, sibi inquam, & non ecclesiae. Atque ita relicta ab amico, intuitu potius & benevolentiae, & amicitiae, quam contemplatione consanguinitatis, aut cuiusuis agnationis, sint ita firma & rata, ut ad solum clericum pertineant, nec communicentur ipsi episcopo, aut ecclesiae: Sed hiis utatur tanquam suo proprio […] Et sic simul aequiparantur, ergo ex supradictis clare pater amicum & consanguineum aequiparari, cum idem ius in eis statuatur. Pro hoc etiam adduco illud Evangelicum ubi dicitur a domino nostro Iesu Christo quicunque mea praecepta servat, ille me pater, frater & soror est. & sic vult sentire litera divina, quod quicunque est amicus Christi est habendus pro consanguineo. Cum ergo ex praedictis clare pateat, reges Franciae nedum esse amicos, sed etiam amicissimos, ergo sunt eius consanguinei, quod est singulare. Alia utilitas quae patet ex tai donatione est, suma Dei nostri erga reges Franciae familiaritas. Cum enim ipsa donatio fuerit in casu nostro facta per nuntium, est ac si ipse Deus Regem Franciae, alloquutus fuisset, cum ea dicamur facere quae per alios facimus.[…] Cum ergo, ut clare patet ex praedictis videatur Deum alloquutum fuisse Regem Franciae, maxime in eorum favorem scilicet donando regis maiestati praedicta per hoc demonstratur familiaris fuisse regibus, ut patet in l. observandum. ss. de off. praesid. l. 3. observare. ss. de offic. proconsul. l. nec quidquam. §. circa eodem. Et bonus text. in c. unusquisque. 22. q. 4. ubi prohibetur (maxime interepulas) nimium adinvicem loqui, quia ex nimia familiaritate, saepe quis decipitur. Et propterea nonnunquam prohibita est collocutio cum excommunicatis, quia colloquendo, videmur quodammodo esse fautores & amici excommunicati. Aliis tamen etiam de causis prohibetur collocutio, de quibus in locis suis. Et propterea quantum possumus, debemus, evitare colloquia cum Iudaeis & cohabitationes, ne per eas contrahatur cum eis familiaritas […] Ex quaquidem familiaritate, aperte etiam dignoscitur qualiter debent ipsi Reges nostri, prae ceteris mandata dei, tanquam eorum amici, & maxime familiaris insequi. Nec debet hoc casu talis familiaritas parere contemptum, ut nec gratia contumeliam. Nam licet soleat familiaritas maioris erga minorem parere contemptum […] Illud tamen non procedit in viris sapientibus: quia tales per familiaritatem ad obediendum fiunt promptiores. Ita voluit glo. ad hoc sing. in ca. quando necessitas. 86 distinct. volens illud procedere inter fatuos. Et sic fallit illa regula in Regibus Franciae, qui omnium sapientiores sunt. […] Et quam sint familiares reges nostri, ipsi domino nostro Iesu Christo Salvatorique probat text. (quem ad hoc pondero) in cap. nulli. 3. q. 1. ubi expresse dicit litera, illos esse ipsi Salvatori nostro familiares, qui merverunt consecrari. Cum ergo nullus tam digne ac honorifice mereatur consecrari, ac reges nostri, ut dicam in sequentibus. Igitur familiares habendi sunt.»
42 Sur cette littérature au sujet des lys de France voir Jacques Krynen, Idéal du prince et pouvoir royal en France à la fin du Moyen Age (1380-1440) : étude de la littérature politique du temps, Paris, 1981, pp. 223-225 ; Colette Beaune, Naissance de la nation France, Paris, 1985, pp. 237-263.
43 Cf. supra chapitre IV, Section 2, § 2, B).
44 Rm, 8, 31.
45 De Regis Franciae Muneribus, p. 3 col. 2 - 4 col. 1: «Tertia utilitas, quae ex tali consurgit donatione, est hostium & exterorum timor & terror. Non enim dubium est hostes nostros, instinctu quodam cognoscere Deum nostrum, per huiusmodi munera, quomodo, imo prorsus omnimodo nostri Regis auxiliatorem esse: cum ex actibus intrinsecis, cognoscantur intrinseci […] Cum ergo praesumatur Deum nostrum nostri esse amatorem, nihil mirum, si maxima formidine, hostium animi perterriti, se in fugam coniiciant: Cum si Deux pro nobis, quis contra nos? l. rem non novam. C. de iud. Et ideo possum mihi non persuadere, Francos ideo in bellis caeteris animosiores semper extitisse, quod Deus ipse eorum sit adiutor, sublevator & protector. Advertendum est tamen (ne id sicco pede transeam) quod cum Deus liberum & regibus nostris, & caeteris arbitrium constituerit, ne bellum iniustum movere studeant Reges. In hoc enim faciendo, facile iram, & di vindictam in se provocarent. Imo de iure tales, pro omnibus malis & homicidiis iniustis iniusteque perpetratis, coram deo op. max. Deo inquam exercituum, qui manus ad praelium iustum docet, tanti sceleris certe rationem reddere cogentur.»
46 De Regis Franciae Muneribus, p. 4 col. 2: «Et propterea voluit text sing. l. unicae. C. de Athletis. li. 10. quod ubi aliquis publice ter, ex praelio suo victoriam & gloriam adeptus est, praesumitur summe idoneus & competens. Et per illum text. voluit ibi singulariter Barto. quod post trinam examinationem scholaris factam, & congruentem responsionem, praesumitur in futurum idoneus & dsciplinatus. Modo ergo in casu nostro non ter, sed infinitis vicibus reges nostri victoriam sortiti sunt: nihil mirum, si nunc praesumantur non solum fortes, & in omni restrenui: sed & caeteris ex longa experientia fortiores.»
47 De Regis Franciae Muneribus, p. 4 col. 2 - 5 col. 1: «Quare, non iniuria debent exteri, maxime timere, & iustam illorum iracuniam vehementer formidare. Praesertim cum si antecessores infinita memoratu digna, fecere, praesumendum certe sit Christianissimum Regem nostrum praesentem, tam iuste, tamque pie regnantem, longe digniora longeque praestantiora (Deo annuente) facturum. Cum natura eorum sit semper in melius regnum reformare, & augere. Iuxta notate in rubri. prooem. instit. & in rubr. ss. veteris. ubi, Ideo Imperatores vocantur Augusti, quia semper debent esse huius propositi, ut imperium augeant. Eadem ergo ratione debent reges nostri, quovis modo, sine causa, imperatoribus assimiles fieri, Regnum & Imperium eorum semper augere, & in melius reformare. Et ex praedictis, clare patet cunctos exteros, & Regni Franciae posse dici subditos, & Regis Franciae hostes, & servos. Nam cum non possint, aut vix audeant voluntati Regis contradicere, aut si ipsi (ut aliquando contingit) contradicant, bello contra eos indicto, acriter puniuntur.»
48 De Regis Franciae Muneribus, p. 5 col. 1: «Quarta utilitas, ex praedicta donatione, ipsis regibus nostris consurgens est, summa subditorum erga Reges Franciae reverentia, & obedientia. Nemo enim sane mentis dixerit, tantam huiuste Regni Franciae machinam, sub uno semper principe pacifice regi potuisse, nisi id divina quadam gratia provisum esset. Cum ubi sit multitudo (praesertim tanta) si etiam necessario ibi non parva confusio. per c. ubi periculum. de elect. in 6. Et adeo non immerito admirandum est de tanto & tam longo Regis Franciae erga subditos pacifico regimine: maxime, quia quot capita, tot sensus.»
49 De Regis Franciae Muneribus, p. 5 col. 2: «Hanc ergo Francorum reges suos voluntariam & quodammodo affectatam obedientiam, non nisi praetextu donationis praedictae regibus factae, dicendum est ortum habuisse. Cum enim praedicta trium aliorum donatio, id demonstrationis sive consecrationis, sibi vendicet: ut pote, quia per illa lilia apparet, & denotatur in Christianissimis regibus nostris, scientiam & sapientiam inesse. Deinde etiam summam erga res bellicas notitiam eos habere. Postremum, quod caeteris utilius, sanctius & honorabilius est, perfectam in fide (Dei nostri) perseverentiam. Quod quidem in ipsis regibus nostris, semper cognoscitur, syncere inviolateque & existisse & inesse, in posterumque fore. Et hoc ultimum denotat lilii pars illa quae caeteris antecellit, & quasi in medio constituta est. Unde fides ipsa regitur per sapientiam. Quare non immerito dicebat Virgilius in primo Aeneid Vir sapiens dominabitur astris. Et haec sapientia denotatur per unam lilii partem collateralem. Et quantae utilitatis sit ipsa prudentia, testatur Cicero in libro suo de senectute: cum pulchre vereque dixit: Non viribus & velocitatibus corporis, res magnae geruntur. Quaequidem prudentia principaliter constituitur, ex tribus, scilicet ex memoria praeteritorum, ex scientia praesentium, & providentia futurorum. ut sentit gl. solennis in prooemio instit. in verb. providentia. Deinde ipsa fides defenditur per ipsam rerum bellicarum notitiam, quaequidem de notatur per aliam lilii partem existentem ex parte collaterali. unde non immerito dicebat Imperator, in l. prima. C. de novo codi. confir. in prin. quod scientia & sapientia summe indigent, ipsa defensione bellica: & econtra, quia alterum alterius indiget, ut sentit etiam gloss. in prooem. institutio.»
50 De Regis Franciae Muneribus, p. 5 col. 2 - 6 col. 1: «Et sic ubi fides ipsa non commode regeretur per ipsam prudentiam, puta propter occupationem bellicam adversariorum tunc defendenda esset per ipsam artem bellicam. pro quibus facit, quod notatur, in l. si quis in hoc genus. C. de episcop. & clericis, ubi ex necessitate implorat Ecclesia contra subditos, brachium seculare. Postremo autem ipsa lilii pars, quae in medio constitit, denotat ipsam fidem, quae regitur per sapientiam, & defenditur per artem bellicam. Et non immerito pars lilii in medio consistit. Imprimis, cum (ut diximis) a caeteris regatur, & deffendatur, nihil mirum si in medio consistat, quia tunc facilius defendatur, ut notum est. Item, quia cum sit caeterorum fundamentum, & honorabilior debet in medio consistere: cum medium ipsum sit tutius. […] Item etiam non immerito caeteros antecelli, cum aliis sit dignior, ut clare patet, ergo celsiori loco collocandus est. per text. ad hoc notabilem in l. decernimus. C. de sacrosanct. eccles. in verbo, residendi. Pro quo gl. notanda. §. aliam. Instit. de bon. poss. quae singulariter notat quod digniores debent in loco altiori sedere.»
51 De Regis Franciae Muneribus, p. 10 col. 2 : « Ergo multo magis nostri Regi Franciae qui (ut ita dicam) nedum est Christianus, sed etiam Christianissimus ». Probablement un signe du souhait de Rebuffe de voir le roi de France accéder à l’Empire. Cf infra § 2, B).
52 Colette Beaune, Naissance de la nation France, op. cit. p. 256.
53 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p 103, col 2.
54 Praxis Beneficiorum, p 513 col. 1: «Et dicuntur Reges Franciae primi filii sanctae Ecclesiae catholicae (sicut universitas Parisiensis vocatur prima filia, & primogenita regis, quia primo ei nata est, & primo fidem ac regis honorem tuetur) quia sanctam sedem primo & ante omnia tutati sunt, ut est in historiis multa videre. […] & sicut reges dicuntur filii Papae, ita iurisdictio temporalis dicitur filia iurisdictionis spiritualis, & ei tenetur tanquam matri suae. bal. in c. si duobus, de appel. sed hodie filia conatur quibusdam exquisitis mediis suffocare matrem, quod est summe condolendum.».
55 Cf. supra chapitre I.
56 De Regum et principum, § 320.
57 Mt, 6, 24.
58 De Regis Franciae Muneribus, p. 47: «Aliud quod in Regibus & principibus necessarium & conveniens reperio, est ipsa magnificentia: quae quidem (ut inquit Aristo. in 4. Ethic.) consistit in faciendis publicis impensis, videlicet in spectaculis, in epulis cuilibet communicandis, in aedificiis. Est enim (ut inquit Tullius) magnificentia rerum magnarum, & excelsarum cum animi ampla quadam & splendida propositione cogitatio, atque administratio. Unde principis officium est exornare civitates. Olim enim gloriatus est Augustus se urbem marmoream relinquere, quam lateritiam accepisset, unde Ancus Marcus IIII Romanorum Rex, maxima cum laude aedificator nominatus est.»
59 Sur la notion d’utilité publique voir Jean Gaudemet, « Utilitas publica », RHD, 1951, p. 465-499.
60 De Regis Franciae Muneribus, p. 47 col. 2: «Illud enim plusquam notorium est Reges & principes debere esse magnificos, principaliter in aedificiis construendis, quilibet enim illud debet facere, per quod eius memoria longiori tempore, cum honore, inter homines conservatur. Cum omne animal appetat suum esse, quod quidem esse non solum durat tempore vitae corporalis, sed etiam post mortem inter homines. iuxta illud quod dicitur in simili. §. 1. insti. de excusa. tut. ubi illi qui tempore vitae eorum aliquid magnificum, & laude dignum faciebant, in perpetuum per gloriam vivere intelligebantur, sed sic quod pro constructione aedificorum, ad utilitatem publicam factorum, conservatur eius quasi perpetua memoria: nihil mirum ergo si illi curae & studio debeant summopere ipsi principes intendere, & vigilare. Interest enim ipsorum Regum & Principum, item & per consequens reip. faciens civitatis decoram esse. ut vult tex. sing. l. praescriptio. C. de ope. pu. ubi multum solenniter patet, quod etiamsi princeps permitteret aliquid fieri in aliqua eius civitate, per quod illa deformaretur illa permissio nullius esset momenti.»
61 De Regis Franciae Muneribus, p. 48: «Sed ex istis patet, quantum imperatores & principes laborare debent, pro pulchris civitatibus & domibus construendis atque conservandis: unum tamen, quod nunc venit in mentem non omitto, ad materiam praedictam, quod relictum pro reficiendis domibus ruinosis, censetur relictum in piam causam […] & credo (iuxta centum specialia enumerata per Ludovi. Roma. Authentica similiter. C. ad. l. falc.) omnia illa specialia extendi posse ad relictum pro reparandis civitatibus, & domibus ruinosis, si ipsa, secundum naturam contingentem commode adaptari possint. Per quae patet nihil apud principes debere esse gloriosus quam civitates & domos magnificas habere commendatas, sartas tectasque conservatas.»
62 Rebuffe indique comme seule référence « in sua oeconomica. c. 19. ». Nous avons identifié le document dans lequel Bernard de Clairvaux tient le propos relevé comme étant sa Lettre no 456, adressée à un certain Raymond, seigneur du château d’Ambroise (Raymundum dominum castri ambruosii).
63 De Regis Franciae Muneribus, p. 48 col. 2: «Adverte tamen quod tales expensae debent fieri cum moderato dictamine rationis, ita ut in vitium prodigalitatis non incurrant […] Et propterea bene ad propositum dicebat sanctus Bernardus in sua oeconomica. c. 19. quod nimia & inordinata aedificandi cupiditas, parit, & expectat aedificorum venditionem.»
64 Ce qu’il tire de l’Authentique De alienatione aut permutatione rebus ecclesiasticarum.
65 De regimine principum, 118.
66 De Regis Franciae Muneribus, p. 48 col. 2: «Considera tamen, quod vix posset excogitari, expensas factas causa reparandarum civitatum esse immensas, maxime cum, ut praedixi, illa expensa dicatur converti, & ferri in piam causam, quae expensa quanto maior est, tanto dicitur esse moderatior. prout de hoc tex. singu. & laude dignus. in §. summus. in Authentic. de alien. aut permut. rebus. eccle. col. 2. ubi dicit. tex. quod circa pias causas optima mensura est donatarum rerum immensitas, imo plus dico, quod qualitercunque donent, vel alienent principes, vix possunt dici prodigi, ut voluit Aegidius d regis prin. in 118. dicens, quod quicunque habet tot & tanta, quod dationes & expensae, multitudinem possessionum superare non possunt, quodammodo prodigus esse non potest.»
67 Ibid.: «Reges igitur, & praesertim Franciae, cum multitudine possessionum superabundent, non solum non possunt dici esse prodigi, sed vix possunt attingere ut sint liberales. unde cogitare semper debent quod minora faciunt, quam deceat eos facere, non tamen more cuiusdam Regis.»
68 Empruntée à Sénèque, De Beneficiis, livre second, chapitre XVII.
69 Il peut être amusant de noter que l’opinion de Rebuffe sur l’anecdote est à l’opposé de celle de Sénèque, qui donne raison à Antigone, par mépris pour le cynique, qui réclame de l’argent alors que sa philosophie professe le dédain des choses matérielles. Rebuffe ne prête pas attention à cet aspect du problème.
70 De Regis Franciae Muneribus, p. 49 col. 1: «Quidam enim Cynicus a Rege Antigona talentum petierat, cui respondit Rex plus esse quam deberet petere, & fuit repulsus, postea denarium petii, eique iterum dixit Rex, minus esse quam Regem dare deceret, & ratione huius turpissime cavillationis, pauper ille illusus, abiit, fuitque ipsi Regie maiestati non conveniens, modum tam turpem invenire, quo neutrum daret, quippe qui talentum dare potuisset, tanquam Rex & denarium tanquam pauperi.»
71 Ethique à Nicomaque, chapitre 4.
72 De Regis Franciae Muneribus, p. 49 col. 1: «Et per omnia praedicta patet quod magnificentia principum consistit in aedificiis, & domibus construendis, quod tamen intellige secundum Aristotelem Ethico. 4. dummodo expendat in aedificiis diuturno, & longo tempore duraturis, non autem in sophisticis & parum apparentibus domibus. Nam tales qui ita expendunt, potius vocandi essent consumptores. Qui autem in magnis operibus construendis plusquam sit licitum erogant, dicuntur ab Arist. in dicto loco vanosi, id est tignes & fornaces, quia tales (sicut fornax) omnia exhauriunt, devorant & consumunt.»
73 Ibid: «Et adverte quod principalior magificentia, quam debent ipsi principes habere, in componendis aedificiis, debet concernere aedificia ecclesiarum, monasteriorum, templorum & similium, prout faciebat ipse Salomon. Et ut ad ulteriora non transgrediamur, optimum istius magnificentiae exemplum principibus & regibus Franciae, Ludovicus XI. nomine, Francorum Rex reliquit, qui profecto totam vitam in extruendis ecclesia terminavit, cuius anima requiescat in pace.»
74 A ce sujet voir Bernard Guenée et Françoise Lehoux, Les Entrées royales françaises de 1328 à 1515, Paris, 1968.
75 De Regis Franciae Muneribus, p. 49 col. 1: «Item etiam magnificentia consistit, in his quae raro accidunt, ut sunt nuptiae & militiae. Decet enim magnificum principem nuptias facere magnifice, & ad sui decorem, cum semel in vita regulariter contingere soleant. & idem etiam dicendum est militiis. Unde infero laudabilem esse consuetudinem quae sit in primo introitu Regum Franciae in civitate Parisiensi. Debet enim unusquisque laetari, congratulari, & congaudere: unde spectacula illa quae tempore introitus fiunt, debent cum maxima pompa, & apparatu expensis principaliter fieri, cum illud soleat solummodo semel in vita eorum contingere, & in hoc consistut magificentia, & pro talibus spectaculis permissis, dummodo honeste conductis de hoc patet per totum titulum. C. de spectaculis. lib. II. & maxime in l. I. cim ibi inquit Imperator: Non invidemus, sed potius cohortamur, amplectenda foelicis populi studia, gymnici, ut agonis spectacula reformentur, & imo plus voluit tex. in. l. 2. & 3. C. eodem. quod qui impediunt deservientes sacris ludis, vel equos abstrahunt, unius librae auri condemnatione sunt mulctandi. Et pro conservatione horum spectaculorum, dummodo honestorum. est text. solennis, in l ? unica. C. de mainma. cum inquit ibi litera, Clementiae nostrae placuit ut mainma provintialibus & laetitia reddatur: ita tamen ut servetur honestas, & verecundia castis moribus perseveret.»
76 De Regis Franciae Muneribus, p. 49 col. 2.
77 De Regum et principum, § 160 : « Ignominiosa persona non debet stare coram principe ». Il cite semble-t-il, sur D 3, 2, 2, Ange Gambiglioni.
78 Mario Sbriccoli, Crimen Laesae maiestatis, Il problema del reato politico alle soglie della scienza penalistica moderna, Milan, 1974. Egalement Jacques Chiffoleau, « Sur le crime de majesté médiéval », Genèse de l'Etat moderne en Méditerranée, Rome, Collection de l'Ecole française de Rome no 168, 1993, p. 183-313 et Joël Blanchard, Commynes et les procès politiques de Louis XI. Du nouveau sur la lèse-majesté, Paris, 2008 et « Le crime de majesté, la politique et l'extraordinaire ; Note sur les collections érudites de procès de lèse majesté du XVIIe siècle et leurs exemples médiévaux », Les procès politiques (XIVè-XVIIè siècles) actes du colloque de Rome (20-22 janvier 2003), Yves-Marie Bercé (dir.), Rome, Collection de l’Ecole française de Rome no 375, 2007, p. 577-662.
79 Inséré dans le recueil Tractatus Varii, à la suite du De Regum et principum, p. 45-47. Ce « traité » ne compte guère que deux pages et demi.
80 De Regum et principum, p. 45 § 1: «In Ducibus, Marchionibus & Proceribus non habet locum ut delinquentes contra eorum statum puniantur, secundum formam l. si quis. C. ad leg. Iuliam maiest. secundum Alber. in dicta l. quisquis. Limitat hoc verum, nisi princeps non recognoscat superiorem, puta Imperatorem: quia tunc de eo, prout de supremo iudice, iudicandus est. arg. notat in l. hostes. ss. de captiv. quia tunc habet locum poena. d. l. quisquis secundum Salycet. Advertendum tamen est, quod principe recognoscente superiorem, committitur crimen laesae maiestatis, l. I. ss. ad leg. Iul. maiest. non tamen poena extenditur ad liberos, secundum formam.»
81 In titulo digestorum de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 1019: «Crimen etiam perduellionis specialus sumptum, est etiam quod committitur in principem, vel in rempublicam tantum, l. fin. ss. ad leg. iul. maiest. de quo etiam loquitur Iurisc. in l. donationes. §. fi. ss. de dona. l. cum filius. §. fi. de lega. 2. l. liberorum. §. penul. de his qui not. infa. & dicitur crimen laesae maiestatis in his duobus capitis. Sed crimen laesae maiestatis est generalius, quod etiam committitur in eos qui consiliis & consistorio principis intersunt: quia pars corporis principis sunt, l. quisquis. C. ad legem Iul. maiest. & in duobus casibus praedictis damnatur memoria post mortem, ut in l. Pantonius. §. I. ss. de acquir. here. glo. in §. interdum. versi. per contrarium. de heredi, quae ab intesta defer. in Insti. in l. cum filius. §. fin. de lega. 2. explicat plene Budae. de crimine maiesta. laesae, vel imminutae in tit. ss. ad leg. Iul. maiesta. in adnotationibus suis. Sed quando committitur maiestatis crimen in secundo capite in consiliarios principum, intelligitur de primis & principi adhaerentibus».
82 Sur l’appréhension de l’administration royale comme part du corps du monarque, voir Françoise Autrand, Naissance d’un grand corps de l’Etat : les gens du Parlement de Paris, 1345-1464, Paris, 1981.
83 Voir Mario Sbriccoli, op. cit., chapitre 3 : « L’ossessione del tradimento ». Voir aussi Yvonne Lanhers, « Deux affaires de trahison défendues par Jean Jouvenel des Ursins (1423-1427), Mélanges P. Tisset, SHDE, fasc. 7, 1970 et Michael Jones, « Trahison et l’idée de lèse-majesté dans la Bretagne du XVe siècle », 107e Congrès national des Sociétés savantes, Brest, 1982, I, p. 91-106.
84 De crimine laesae majestatis, § 15: «Conspiratio & confoederatio inter aliquos in praeiudicium principis, vel alterius», § 36: «Revelantes secreta in damnum principis, hostibus, capite puniuntur […] Sed revelantes amico principis, ex qua revelatione est factus inimicus, tenetur crimine laesae maiestatis». Aliis casibus revelans in damnum principis punitur».
85 De crimine laesae majestatis, § 33 : « Subditus principis, qui concurbitaverit principis uxorem, non incidit in crimen laesae maiestatis, sed aliter debet puniri. » Rebuffe semble tirer cela de Andreas d’Isernia : la référence donnée renvoie au commentaire d’un chapitre du Liber Feudorum sur les causes de la perte du fief.
86 Cf. supra Chapitre V, Section 2, § 5, A).
87 De crimine laesae majestatis, § 27 : « Rebellis & proditor est, qui relinquit principem suum & adhaeret alteri », § 28 : « Sicut per rebellionem contra principem perduntur privilegia, ita consuetudines privilegiatae […] Et rebelles dicuntur, qui sunt in notoria inobedientia », § 35: « Aliud est, quem esse rebellem Imperii, aliud est, quem esse bannitum Imperii. Primum, videlicet rebellio, est mortale, neque potest remitti, nisi ex gratia. Seduncum est medicinale, quia remittitur purgata contumacia ». Voir encore Mario Sbriccoli, op. cit., chapitre 2 : « La liturgia dell’obbedienza». Cf. également infra, note 236, sur la tyrannie comme excuse à l’inobedientia mais non à la rebellio.
88 De crimine laesae majestatis, § 19.
89 De crimine laesae majestatis, § 28: «Arma eius qui non potest stare in civitate propter proditionem patriae, debent destrui.»
90 Sur D, 50, 10.
91 De crimine laesae majestatis, § 14: «Poena transiens in posteros non comprehendit lineam foemininam. Et licet in crimine laesae maiestatis confiscentur omnia bona, tamen non confiscantur bona feudalia.»
92 De crimine laesae majestatis, § 25. Rebuffe vise dans ses Commentarii in authenticum et consuetudines feudorum son commentaire sur le titre V.
93 Sur cette affaire voir Denis Crouzet, Charles de Bourbon, connétable de France, Paris, 2003.
94 De crimine laesae majestatis, § 9.
95 In titulo digestorum de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 1019.
96 Sur cette question voir Walter Ulmann, « The development of the medieval idea of sovereignty », EHR, LXIV (1946), p. 1-33 ; Marcel David, La souveraineté et les limites juridiques du pouvoir monarchique du IXe au XVe siècle, Paris, 1954 ; Michael Wilks, The Problem of Sovereignty in the Later Middle Ages, Cambridge, 1963 ; Albert Rigaudière, « L’invention de la souveraineté », Pouvoirs, 67, 1993, p. 5-21 Thomas Berns Souveraineté, droit et gouvernementalité. Lectures du politique moderne à partir de Bodin, Paris, 2005.
97 Praxis Beneficiorum, p. 437, col. 1: «Nam postquam Christianae terrae fuerunt divisae in plura regna, non recognoscentia superiorem, invaluerunt infideles contra nos: nam segnius expediunt commissa negotia plures, & quod commune est facile negligitur.»
98 Tractatus Varii, p. 643, col. 2: «Sed quaero, an scholares Galli & Hispani habeant haec privilegia? & videtur quod non, quia ultra subditos constitutio non extenditur l. omnes populi. iuncta glo. & doctrina Docto. ss. de iusti. & iur. text. in cap. canonum statuta ab omnibus custodiantur. de constitutio. ubi. glo. & docto. dicunt ab omnibus subditis: nam infideles non ligantur constitutionibus Roma Pontif. facit. cap. fina. illo tit. in 6. & glo. in proemio pragmat. sanctio. in verbo, universis. sed Galli non sunt subditi imperio. c. per venerabilem. Qui filii sunt legi. damnata. glo. ibi, quae dicit de facto, quia nec de iure, nec de facto, prout latius probat domi. Ioannes Igneus, in tract. an Rex Franciae recognoscat aliquem in superiorem, nec Hispani. gl. in c. Adrianus. 2. distinct. 63. quia regnum ab hostium faucibus erverunt, ut glo. ibi asserit: igitur ista privilegia non habebunt. Item, in Francia leges non observantur, nec in Hispania: ergo nec privilegia, prout supra dixi, allegando Bened. in prooemio c. Rainutius. Item extra territorium iudici impune non paretur. l. fin. ss. de iurisdict. omn. iud. cap. fina. de constitut. in 6. Contrarium arbitror verum per hanc rationem praedictam, cum sit pium. Secundo, quia leges servantur tam in Francia, quam in Hispania, tanquam rationabiles: ergo ista tanquam rationabilis servabitur. Tertio, quia sunt approbatae ratione lecturae, eo quod ibi in studiis publicis legantur. Item ratione consuetudinis, nam a tanto tempore consuetum est, cuius memoria non est in contrarium, ista privilegia servari scholaribus Franciae & Hispaniae: ergo & nunc eis servare debent, & inique faciunt non observantes scholaribus haec privilegia: & contra illos agi poena huius authen. de qua infra dicetur.»
99 Sur ce contexte Henry Lemonnier, Charles VIII, Louis XII et François Ier. Les guerres d’Italie, 1492-1547 (Histoire de France des origines à la Révolution), Ernest Lavisse (dir.), V, 2, 1911), réed. Paris, 1982.
100 Praxis Beneficiorum, p. 437, col. 1: «Item expediret hoc maxime clarissimae Italiae, quae continue vexatur tyrannis & factionibus, & cuius incolae solent optare & fovere mutationes & rebelliones in statu, & dominatibus: unde frequentes caedes, confinationes, proscriptiones, & exilia quotidie videmus apud eos propter has mutationes, & diversas gubernationes, & dominia nulla nullo capiti supposita. unde quantum sit Italia exposita periculo, & cladi infidelium hostium, ex defectu unius magni principis temporalis, cui totam Italiam parere oporteret, satis aperte cognoscitur: & utinam in futurum, Deo per clementiam adverte, non videatur, cum sit Italia regio, & situ & ubertate maiori ex parte consumate foelix, & Imperii ingeniorum & moderationis vitae ac cultu parens, ut indignissima profecto, ut a Barbaris incolatur, quos si irruerint, aut mansuefacit, aut diu non patitur. Solent vulgares Italici frequenti acclamatione extollere nomen libertatis, cum tamen, si recte inspexeris, nulla gens Christianorum magis hodie serviat primoribus commutatum, seu mavis tyrannis, sib nomine libertatis, quae vera est sub principe, & dignior.»
101 Praxis Beneficiorum, p. 517, col. 2: «Rex noster Franciae ultra alios reges de fide Catholica, de republica Christiana, & de sede apostolica est benemeritus. Primo enim Clodoveus Franciae rex de haeretico Gotho sumpsit ultionem. & Stephanum pontificem summum in suam sedem restituit. Pipinus contra Astulphum Romanorum regem pro ecclesia bellum gessit. Item filius Pipini Leonem Papam in sanctam sedem restauravit. […] Et in haec verba dicit Gag. in vita Caroli magni in fine, sed illud omnium maximum est, quod nihil antiquius duxit quam Christi fidem dilatare, & terminos proferre Christianorum, cuius exemplum imitati omnes fere, qui insecuti sunt Francorum reges magnis atque excellentibus factis cum religionis & fidei Christianae unitatem conservarent, atque ampliarent, nihil mirum invidis atque detractoribus videri debet, si Christianissimi appellati sunt, itaque constat per nullas gentes tanto labore Rom. Pontif. & aliis praetera per orbem Dei ministris passim fuisse subventum.»
102 Voir Colette Beaune, Naissance de la nation France…, op. cit.
103 De regis Franciae Muneribus, p. 12 col. 1: «Nam caeteri habita ratione ad eum, non sunt dicendi Reges, imo potius reguli: quippe qui nullus est dicendus Rex, cum regno, nisi ad minus sub se habeat decem aut undecim dioeceses, & unum Metropolitanum. Ita vult tex. notabilis in c. scitote. 6. q. 3. intantum, quod qui non habet tot dioeceses, non est dicendus Rex, aut saltem si dicatur Rex, vocandus Rex sine regno, ut voluit Hostiensis, & post eum Panor. in c. constitutis. in prin. extra. de testi. ubi exemplificant de Rege Boemiae qui non est vocandus Rex, cum in suo regno sit tantummodo unus episcopatus. Sic ergo, quanto quis plures sub se habet dioeceses & Metropolitanos, tanto dignior est habendus: Sed nulli incognitum est Francorum Regem, longe plures habere, quam caeteri Reges. Ideo ille vere est dignus inter caeteros regis appellatione, quia ille solus est, qui a Deo approbatus singulariter fuit per multa extrinseca opera, & dona, quae cunctis manifesta sunt.»
104 De Regum et principum, § 31: «Propter infidelitatem & iniustitias translatum est Imperium a Graecis in Germanos ab Ecclesia. c. venerabilem. de elect. & ibi per Innoc. & alios.»
105 De Regum et principum, § 90: «Imperator Graecorum non est hodie Imperator, sed proprie Imperator est Alemanorum glos. 7. q. 1. in apibus. Et vide Alber. in d. l. bene a Zenone. C. de quadrien. praescript. Et prius fuit Imperium Francorum quam Alemanorum, glos. 63. dist. c. quando, & vide not. in c. per venerabilem. de elect.»
106 Tractatus Varii, p. 643, col. 2.
107 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 98, col. 1: «Secundo requiritur quod fuerit institutus ab eo, qui potuit, alioqui, non haberet locum iste text. ideo si Imperator institueret consiliarium, vel iudicem in regno Franciae, quamvis reputetur communi opinione consiliarius, vel iudex, tamen non valerent gesta abeo. Doctor. in cap. nihil. de electio. Carolus Ruinus consilio 86. in proposita. col. 3. in 4. vol. Nam iste text. respicit inhabilitatem eius personae, cui datur officium, non eius qui dat, & Imperator in regno Franciae non habet potestatem concdendi officia, imo est ibi tanquam privatus.»
108 De Regum et principum, § 174: «Licet de aliis nationibus quam de Alemania non possit eligi Imperator, tamen Reges Franciae possent ligi in Imperatorem, quia Carolus tantae familiae princeps fuit de Alemania, & sic eius posteri sunt Alemani, Bald. in capi. venerabilem, de elect.»
109 Cf. infra, Section 4 § 2.
110 Praxis Beneficiorum, p 513, col. 2: «Rex Franciae est imperator, & habet iura imperii in suo regno: ut concludit Ioan. Ferald. in tract. de iuribus. & privil. Regis Franciae per totum, & ego fusius dixi in ordina. regiis. habet etiam quilibet rex imperium. Iud. 1. c. Arphaxat itaque rex Medorum subiugaverat multas gentes imperio suo. & in l. penult. in fine dicitur de praetore, qui salva maiestate imperii, & ss. de iusti. & iu. Ioan. Fabri in prooemio Instit. in verbo. Iesu Christi. Imo dico, maius imperium habet Rex Franciae in suo regno, quam Imperator in suo imperio, ut omnibus patet, & de iure dignitas regalis fuit antequam imperatoria l. 2. ss. de orig. iur. ex iure gentium regna orta sunt.»
111 Rebuffe renvoie à son Tractatus de juribus et privilegiis Regis Franciae.
112 Rebuffe dit « subjugaverat multas gentes imperio suo », ce qui peut se traduire « par son pouvoir, son imperium », ou « en son empire ».
113 Voir Marie-France Renoux-Zagamé, « "Et a le roi plus d’autorité en son royaume que l’empereur en son empire…". Droit romain et naissance de l’Etat moderne selon la doctrine et la pratique du palais », Droit romain, ius civile et droit français, Jacques Krynen (dir.), Etudes d’histoire du droit et des idées politiques, no 3/1999, pp. 155-186.
114 D 1,2,0.
115 D 1,1,5.
116 Praxis Beneficiorum, p 514, col. 1: «Bald. tamen in §. si de prohib. feud alie. per Feder. scribit regem Franciae habere iura imperii in suo regno, sed non esse imperatorem, alias duo essent capita, & unus tantum est imperator, quod verum esse existimo.»
117 Tractatus Varii, p 99, § 128: «Non refragatur quod imperator sit dominus mundi; l. deprecatio. ss. ad leg. Rhod. de iact. Verum est quod dominatur in mundo per iurisdictionem, & praeminentiam: sed non est dominus rerum mundi. ideo dicit mundi dominus, non rerum, nec bonorum. l. bene a Zenone. C. de quadri. praescrip. & hodie sceptrum dominatium planctus est. Ezech. 19. c. in fi.»
118 Voir BASKIEWICZ Jan « La conception de dominium mundi dans l’œuvre de Bartolus », Bartolo da Sassoferato, studi e documenti per il XVI centenario, t. II, 1962, p 7-25. On trouve l’héritage de cette distinction un siècle plus tard chez Loyseau faisant la différénce entre Seigneurie publique et Seigneurie privée, lesquelles consistent respectivement en « supériorité et autorité que l’on a sur les personnes et sur les choses » et « la vraie propriété et jouissance actuelle de quelque chose ». Voir Brigitte Basdevant-Gaudemet, Aux origines de l’Etat Moderne, Charles Loyseau (1564-1627) théoricien de la puissance publique, Paris, 1977.
119 De Regum et principum, § 25: «Sub Romano Imperio & consequenter sub Imperatore sunt omnes civitates & Principes mundi. l. deprecatio. ss. ad leg. Rhodiam de iactu, & notatur in l. cunctos populos. C. de sum. Trinit. & fide Cathol. Multae tamen sunt civitates, quae non subsunt de facto, ut sunt civitates hostium Imperii. l. hostes. ss. de capt. & postlimin. revers. quaedam vero, quae non subsunt de iure, ut sunt civitates, quae subsunt Ecclesiae Romanae, ut civitas Romana, de iureiure arg. c. fundamenta, de elect. lib. 6.»
120 Sur Per Venerabilem.
121 De Regum et principum, § 64: «Rex Franciae, Hispaniae, Angliae subest Imperatori, licet non peccet non faciendo subiectionem, postquam Imperator non petit subiectionem. Ioan. Andr. in c. per venerabilem. Qui filii sint legit. nec praescriptione possint se iuvare, ut ibi notatur. Consuetudo tamen serva contrarium in Francia, quia soli Papae caeteri omnes sunt subditi.»
122 Praxis Beneficiorum, p. 436: «Quod donatio constantini etiam de facto non fuerit, lege Laurentium Vallam, & Papam Pium in Dialogo. Nec de tali donatione quicquam legi apud probatum Historicum, praesertim eos qui scripserunt illa aetate, vel illi proxima. Nam nec Eusebius qui fuit diligentissimus narrator rerum Christianorum non meminit, quod tamen nullo modo videbatur obmittendum, nec Hieronymus, Augustinus, Ambrosius, Basilius, Ioan. Chrisostomus, nec Ammianus, nec historia tripartita, nec ipsemet Damasius Papa in sua Chronica, nec Beda, nec Orosius meminerunt, & constat per plures, quam 300. annos post Constantinum Imperatores tenuisse gubernacula urbis, & Italiae per Duces, praesides, & exarchos Urbis Rom. usque ad tempora Inn. II. ut patet aperte in Chronicis, & historiis, & de Iustiniano patet l. 1. & 2. de offi. praefect. praetorio. & in prooem. Inst. & in epist. inter claras. ibi, Nostrum firmat Imperium. & in l. si. C. de vet. iur. enucl. & in l. bene a Zenone. & in auth. ut etiam Romana eccl. ibi, Ad ecclesias nostras, & usque ad Oceani recessus. & in auth. ut proprio nomine imperato.»
123 Praxis Beneficiorum, p. 436 col. 2: «Et in vita Phoce Imperatoris legitur impetrasse Pantheon Bonifacium Papam ab eo, unde ergo habuerit terras Ecclesia, vide gesta Caroli Magni, & Pipini, & Pium in dicto Dialogo, & collecta novissime per dom. Bartholomeum de Platina Bibliothercarium, qui omnia instrumenta pertinentia ad statum Ecclesiae in temporalibus, praesertim circa acquisitionem terrarum, & aliorum iurium, & censuum, collegit in valde magno volumine, ad cuius collectionem etiam operam nostram praebuimus in revidendo. Et de dicta donatione, & curatione leprae Constantini, lege quae late scribit Renus Episcopus Paduanus in historia sua de vitis Pontificum. Et nota, quod translatio Imperii a Romanis in Germanos, quae prius fuerat facta per Ecclesiam a Graecis in Romanos seu Gallos tempore Caroli Magni, fuit facta Anno Domini 1484. tempore Gregorii V. qui fuit consanguineus Ottonis Imp. Germanicae nationis. Res ergo fuit ordinata per Theutonicos, nec mirum ergo, ut quidam dicunt, si ordinaverint, que electio fieret per eos, & fuerint contempti Italici, Galli, & Hispani clarissime nationes Christianorum, qui quidem Hispani, & Galli nunquam consenserunt huic translationi, nec multominus potestati eligendi Theutonicis concessae per Pontificem Theutonici generis, vel secundum alios per Greg. V. licet in praedicta potestate ad colorem dicatur Archiepiscopum Colonien. esse cancellarium pro Italia, & Treverens. pro Gallia, tanquam, si Itali & Galli non habeant praelatos suae nationis aptissimos ad electionem, & oporteat suppleri per Theutonicos, quos est verissimile non eligere alios, quam suae nationis, & ideo noluerint habere Italos, & Gallos, nisi nomine tantum, cum tamen Itali, & Galli, & Hispani sunt antiquiores in fide Christiana, & gentes habiliores ad gubernationem, & movenda arma per mare, & per terram contra hostes fidei. Et forte foret longe commodius & utilius pro Christiano Imperio, & religione, ut ex omnibus Principibus Christianis eligeretur unus ad Imperium aptior, non a Theutonicis tantum, cui alii parerent, qui foret adeo potens, ut facil esset ei expugnare Barbaras, & infideles gentes. Nam postquam Christianae terrae fuerunt divisae in plura regna, non recognoscentia superiorem, invaluerunt infideles contra nons».
124 Cf. supra A).
125 Sur cette question voir Gaston Zeller, « Les Rois de France candidats à l’Empire : essai sur l’idéologie impériale en France », Revue historique, no 173, 1934, pp. 273-311 et 497-534.
126 Sur ce sujet voir Colette Beaune, « Le rêve du roi fondateur dans l’histoire de France », Genèse de l’Etat moderne en Méditerrannée. Approches historique et anthropologique des pratiques et des représentations. Actes des tables rondes de Paris (24-26 septembre 1987 et 18-19 mars 1988), Rome, Ecole française de Rome, vol. 168, no 1, 1993, p. 27-44 et Alexandre Y. Haran, Le Lys et le globe. Messianisme dynastique et rêve impérial en France aux XVIe et XVIIIe siècles, Paris, 2000.
127 Praxis Beneficiorum, p. 436, col. 2 : « Nam segnius expediunt commissa negotia plures, & quod commune est facile negligitur. »
128 Praxis Beneficiorum, p. 434, col. 2: «Si enim principes abseque concensu Papae ineant pacem, aut foedra cum Turcis aut Saracenis, facilius alii Christianorum expugnabuntur ab ipsis infidelibus. Et quod non possit Imperator, videtur text.. in Clem, unica, de iureiur. §. porro. & eadem ratio videtur esse in aliis Principibus: quia licet Reges non praestent iuramentum fidelitatis Papae, ut facit Imperator»
129 La bonne traduction du terme est sans doute la signification latine originelle, désignant les habitants de Gaule Cisalpine, c’est-à-dire l’Italie du Nord. Praxis Beneficiorum, p. 434, col. 2: « Ut in d. Cle. tamen, ut dictum est, subsunt Papae retione foru poenitentialis. Item successerunt Imperatori in eorum regnis, & sic videntur successisse cum eisdem honoribus, cum quibus illae terrae, ubi sunt instituta regna, tenebantur ab Imperatore. Unde aliqui doctor. Gallicani tenuerunt, quod Papa potest compellere Reges ad praestandum ei iuramentum. »
130 Sur D, 2, 14, 5.
131 Praxis Beneficiorum, p. 434, col. 2: «Item hoc saltem videtur, quod Reges Christianorum praestant obedientiam Papae, faciunt ad hoc no. per Oldr. cons. 71. & 2. & c. dispar, 23 q. 8. & c. alius, 15. q. 6. cum gl. & c. iuratos, ea q. & not. per Bal. & alios doct. in l. conventionum, ss. de pact. ubi concluditur, quod nisi sit caput & dominus totius belli, non possit facere pacem, & nullus Regum Christianorum censetur esse caput, vel princeps, aut dominus belli adversus hostes fidei per supra allega. Sed principaliter contingit Papam, qui est princeps fidei, & oppugnator inimicorum eius, & ad eum spectat infidelibus indicere bella, & conficere pacem. Ut legitur de beato Gregorio, qui etiam invito Imperatore fecit pacem cum Longobardis, propter periculum quod videbat imminere Urbi & Italiae ob malitiam & segnitiem Imperatoris degentis Constantinop. Vide ad hoc c. si ut morte Logobardorum, 23. q. 8. & faciunt ad praedicta 23. quaest. per totum, & praecipue c. pro membris & non inferenda.»
132 La dédicace du Tractatus Concordatorum, traité inséré dans le même volume à la suite de la Praxis Beneficiorum, donne l’année 1539 (Cf. infra, Section 4, § 3) mais rien n’assure que les deux ouvrages aient été rédigés à la même époque, d’autant que la publication des deux ouvrages en un seul volume peut être motivée uniquement par le lien entre les matières traitées.
133 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 144 : « Notandum est, quando sit mentio in iure civili de iure publico, vel de reipublica, intelligi debere de repub. Romanorum […] Secundo quando mentio sit a Papa de republica, intelligitur de republica Christianorum, cui ipse praesidet […] Tertio si Rex Franciae loquatur de republica, intelligitur de sua, scilicet Gallorum, seu Francorum : & in Rege Hispaniae, & caeteris Regibus idem. » Sur l’importance de l’idée de République, outil d’introduction du concept d’Etat, dans l’histoire des idées voir Wolfgang Mager, « Res publica chez les juristes, théologiens et philosophes à la fin du Moyen Age : sur l’élaboration d’une notion-clé de la théorie politique moderne », Théologie et droit dans la science politique de l’Etat moderne, Ecole française de Rome, 1991, p. 229-239.
134 Jn, 21, 15-17.
135 C’est ce que nous comprenons de « quia alius non sit iudex superior ». Phrase intraduisible sauf à postuler une coquille donnant alius en lieu et place d’un correct alias, lequel donne littéralement : « parce qu’autrement le juge ne serait pas supérieur (à la nature de la cause) », c’est-àdire d’une autorité insuffisante pour connaître d’une cause de vacance d’un trône.
136 De Regum et principum Muneribus, p. 2-3 § 1-3: «Principes sunt ministri Di in terris, & omnis iurisdictio translata est in Papam c. licet de for. compet. ubi Hostiens. Imol. Ioan. Andr. notabiliter dicunt, quod Deus creavit in principio coelum & terram, & omnia quae in eis sunt, Angelicam scilicet & humanam naturam, spiritualia & temporalia, ipsam que per seipsum texit, sicut factor solet suam rem gubernare, praecepta dedit, & transgredienti poenam imposuit, scilicet Adam & Evae, & punivit Cain, & quosdam usque ad Noë. Ex cuius quidem tempore Deus coepit creaturas suas regere per ministros suos. Et primus fuit ipse Noë, cui dedit Deus gubernationem arcae (ex qua significatur Ecclesia) & rectoriam filiis eiusdem post exitum arcae, nec non officium sacerdotis. In hac ergo vicaria iurisdictione successerunt Patricarchae & Reges, Iudices, Sacerdotes, & alii, qui pro tempore fuerunt in regimine, & sic duravit usque ad Christum, qui fuit naturalis dominus, & ipse vicarium tunc constituit Petrum & successores, quando dedit ei claves regni coelorum, cui dixit, Pasce oves meas. Et quamvis in multos Principes distincta sint dominia mundi, tamen quandocunque est necesse, recurrendum est ad Papam, sive sit necessitas iuris, quia iudex dubius est de iure, sive facto, quia alius non sit iudex superior: vel propter negligentiam, vel vacantibus regnis & Principibus: quae verba sunt valde singularia pro summo Pontifice. Limita tamen secundum Angelum in l. bene a Zenone. C. de quadrien. praescript. Nam vacante Regno, Ducatu vel marchionatu, quod immediate non subest Papae in iurisdictione, sed superior immediatus.»
137 Voir Marc Bloch, op. cit., pp. 216-217 : « Voyez les penseurs qu’inspire l’idée théocratique, Hincmar au IXe siècle, Rathier de Vérone au Xe, Hugue de Saint-Victor et Jean de Salisbury au XIIe, Innocent III au début du XIIIe, Egidio Colonna au temps de Philippe le Bel et Boniface VIII ; de génération en génération, ils se transmettent fidèlement, comme un lieu commun d’école, ce qu’on peut appeler l’argument du sacre : « celui qui reçoit l’onction est inférieur à celui qui l’a donnée » ou, en des termes empruntés à Saint Paul, dans l’Epitre aux Hébreux : « celui qui bénit est plus grand que celui qui est béni ».
138 De Regum et principum Muneribus, p. 4 § 30: «Omnes Reges qui unguntur ab Ecclesia, dicuntur vassalli Ecclesiae, c. intellecto. de iureiu. & Bald. in c. pastoralis. de rescript.»
139 Cf. supra, § 1 A) 2.
140 Praxis Beneficiorum, p. 592, col 1: «Papa & rexx habeant plenitudine potestatis […] Et licet sint iudices ordinarii hominum, tamen sunt delegati Dei, Papa videlicet in spiritualibus, Rex in temporalibus».
141 Gn, 41, 40.
142 Hb, 13, 17.
143 Voir Jules Thomas, Le Concordat de 1516. Ses origines, son histoire au XVIe siècle, Paris, 1910.
144 Voir Patrick Arabeyre, « De quelques oeuvres issues de l’enseignement du droit canonique dans les universités françaises du XVe siècle et de la première moitié du XVIe siècle », Proceedings of the Thirteenth International Congress of Medieval Canon Law, Peter Erdö et Szabolcs Anzelm Szuromi (Ed.), Esztergom, 2008, p. 669-691.
145 Ibid., p. 680.
146 Voir Noël Valois, Histoire de la Pragmatique Sanction de Bourges sous Charles VII, Paris, 1906.
147 Sur l’histoire de cette tendance voir Victor Martin, Les origines du gallicanisme, Paris, 1939.
148 Sur ces aspects de la Pragmatique Sanction voir Tyler Lange, « Gallicanisme et Réforme : le constitutionnalisme de Cosme Guymier (1486) », Revue d’histoire des religions, 226, 2009, p. 293-313.
149 Praxis Beneficiorum, p. 513.
150 Praxis Beneficiorum, p. 501.
151 Cf. supra, C) 2.
152 Rebuffe donne pour date quarto idus Martii, Anno sesqui-millesimo trigesimonono, soit mars 1539, semble-t-il le 1.
153 L’édition de 1539 est augmentée par rapport à celle de 1536 : outre l’ajout de la dédicace au roi de France, Rebuffe ajoute à ses développements une glose du préambule du Concordat, non commenté dans la première édition.
154 Richard W. Hoyle, The Pilgrimage of Grace and the Politics of the 1530s, Oxford University Press, 2001.
155 Rebuffe accorde au Concordat, qui est un contrat entre le royaume et le Saint Siège et par conséquent ne peut être unilatéralement modifié, ce qui serait contraire au ius gentium, le contrat étant de droit des gens, que le roi ne peut ignorer. Cf. infra, chapitre II.
156 Cf. supra § 1 B) 2.
157 Nous avons tenté de rendre au plus près le sens de « sed hodie filia conatur quibusdam exquisitis mediis suffocare matrem, quod est summe condolendum ». Praxis Beneficiorum, p. 513.
158 Sur cette distinction, Emmanuel Le Roy Ladurie, L’Etat royal 1460-1610, Paris, 1987, p. 144.
159 Patrick Arabeyre, « Les idées politiques à Toulouse à la veille de la Réforme,… op. cit., p. 62. Description fondée sur les travaux de Jean-Louis Gazzaniga, L’Eglise de France à la fin du Moyen Âge. Pouvoirs et institutions, Goldbach, 1995.
160 Cf. supra Chapitre IV, Section 1.
161 D 1, 18, 4.
162 D 1, 16, 8.
163 D 1, 11, 1. Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204 col. 2: «Item, ut facile haec materia intelligatur, sciendum est imperium esse genus supremum, comprehendens omnem potestatem, & iurisdictionem. Quod probatur in l. 1. ss. de constit. Princip. ubi populus Romanus transtulit omne imperium in Principem, & dictum est imperium, ab imperando, quia omnibus ipse imperator potest imperare, & super omnibus ipse Imperator potest imperare, & super omnibus rebus. Ideo imperium habere dicitur, id est, supremam potestatem […] Unde Ulp. sic scribit […] Praeses provincia maius imperium in ea provincia habet omnibus post principem: ergo Princeps habt maximum & supremum. Idem dicitur de Proconsule […] Et istud imperium summum vocat Aurel. in l. unica. ff. de offic. Praefect. Praetor.»
164 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204 col. 2: «Itaque hoc imperium habet in se omnem potestatem & iurisdictionem, & sic continet merum imperium, mixtum, ac iurisdictionem, & alia multa extra iurisdictionem, ut condere leges, ut dicam.»
165 Sur l’oeuvre de Robert Garnier voir Jean-Dominique Beaudin, La Troade, édition critique, Paris, Champion, 1999.
166 Super Feudis, chapitre De Allodis. Rebuffe vise le § 12, mais il s’agit du § 11 : « Et premissis ergo apparet iurisdictionis esse apud Cesarem tanquam apud fontem a quo fluunt et refluunt sicut flumina ad mare fluunt ».
167 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204 col. 2: «Et ex hoc imperio (sicut de equo Troiano Graeci) proficiscuntur, merum imperium, mixtum, ac omnis iurisdictio & omnis potestas, sicut de mari omnia fulmina, ut scribit Bal.»
168 D 2, 3, 1.
169 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204 col. 2: «Adhaec iurisdictio duobus modis accipitur, generaliter & specialiter. Generaliter accipitur pro potestate, & continet merum & mixtum imperium, ut probatur in hac rub. de iuris. omnium. iud. […] Tamen iurisdictio non comprehendit summum imperium, de quo supra locuti sumus.»
170 Classiquement l’étymologie fait dériver le mot « souverain » d’un latin superanus dérivé de super, ou supranus dérivé de supra. La base de donnée lexicale du CNRS évoque cependant, pour ces mots de latin médiéval, l’hypothèse d’une relatinisation d’un mot de la langue vulgaire, probablement suverain. Cf. http://www.cnrtl.fr/lexicographie/souveraine. Il nous semble, peut-être à tort, que l’étymologie la plus évidente du mot souverain est tout simplement le latin classique supremus, dans lequel il suffit d’atténuer deux consonnes : adoucir le « p » et nasaliser le « m », ce qui donne immédiatement suvrenus. A l’appui de cette hypothèse linguistique vient le cas de l’expression curiae supremae, qui se traduit précisément par « cours souveraines ».
171 D 1, 4, 1.
172 C 1, 14, 12.
173 D 1, 14, 3.
174 L. F., 2, 55.
175 D 48, 16, 1, C 9, 51, 10 et C 9, 51, 12.
176 X, 2, 22, 15, Quum P. tabellio. Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204 col. 2: «Nam supremum imperium per se est, nullique communicatur, sed semper est apud ipsum Principem, qui potest facere ratione huius imperii & potestatis, ea quae aliis non permittuntur, utpote condere leges, & constitutiones […] Creare Consiliarios & alia officia publica […] Et potestas constituendi magistratus ad iustitiam, est de regalibus. […] Indulgentiam & gratiam delinquentibus praebere […] Veniam aetatis concedere […] Et sententias etiam in criminalibus mutare, ipse solus Princeps potest […] & sententiam multam confirmare. […] Creare Notarios generales […] potest tamen praescribi per tantum tempus, cuius memoria non est in contrarium, ut creetur Notarius in illo loco, sed non generalis.»
177 Ibid, § 448 : « Le monde entier observe que les rois ont des régales (droits régaliens) ».
178 Sur C, 6, 49.
179 Cf. infra chapitre VII.
180 De Regum et principum, § 381: «Solus princeps habet authoritatem cudendae pecuniae, non civitas, nisi ipsa civitas habeat regalia vel non recognoscat Superiorem.»
181 Ibid, § 345. Rebuffe renvoie cette fois à Balde sur les Consuetudines feudorum livre 1, titre IV. Episcopum vel abbatem feudum dare non posse.
182 Cf. Brigitte Basdevant-Gaudemet, Charles Loyseau…, op. cit., p. 138-159.
183 C 1, 26, 3 et C 1, 37, 2.
184 Lucas de Penna sur C 12, 35, 14, Balde sur C 6, 8, 1, Johannes de Sancto Georgio dans ses Commentaria in usus feudorum, glosant le mot princeps.
185 Cf. supra, note no 118.
186 Cf. supra l’introduction générale.
187 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 205 col. 1: «Unde ea, quae supremi sunt imperii, Princeps ad se referenda decernit […] Alia sexaginta duo competentia soli Principi, quae summi sunt imperii, congerit Lucas de Penna in l. contra. de re milita. lib. 12. Bald. in l. prima. C. de iure. aureo. annulo. & Iacobi. de Sancto Georg. in tractat. feudor. in verb. Princeps.»
188 Patrick Arabeyre, Les idées politiques à Toulouse… op. cit., p. 372.
189 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 205 col. 1: «Ex his apparet multa esse Principis & summi imperii, quae non versantur in iurisdictione, nec in mero imperio, ut superius dictum fuit, & sic imperium est genus superius iurisdictione, quamvis Doctor. iurisdictionem tanquam genus supremum apposuerint. Et sic istud imperium est summa potestas in supremo tantum Principe residens […] et ista, quae tantum sunt supremi imperii, non tendunt ad merum imperium, ut dicam: ergo non oportet ea miscere, & unum cum alio cofundere, si recte hanc materiam quis intelligere cupiat. Et ex hoc confusiones infinitae ortae sunt, quae sapientuf, si summum a mero imperio segregetur.»
190 Cf. supra Chapitre IV Section 1 § 1.
191 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 205 col. 1: «Unde summam divisionem sic facere debemus, videlicet imperium aliquod est in genere, quod sic partitur: quoddam est summum, de que superius: alterum merum, aliud mixtum, de quibus statim dicetur. Postea succedit iurisdictio, de qua in hoc text. & in rub. divisio eius facta fuit, & per ista divisiones in arborem redactae, superfluae sunt, cum ad istam reducantur.»
192 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 205 col. 2: «Dando ius gladii alicui, non dabatur suprema potestas, sed ius tantum animadvertendi, gestandi, & cognoscendi, ut dixi, sed alia insignia dabantur, ut nunc Regi Franciae in coronatione, quae summum denotant imperium, & sunt insignia summi imperii» Il donne comme référence le Tractatus de coronatione Regis.
193 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 208 col. 2: «Constat etiam Imeratorem, vel alium Principem nunquam concedere solere ea, quae supremi sunt imperii, quamvis merum imperium frequenter concedat, & in his, quae supremi sunt imperii, requiritur expressa & specialis concessio, sicut docent Doctor. & Bart.»
194 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 208 col. 2: «Imo licet Princeps concesserit castrum cum iurisdictione & omni imperio, tamen non videtur concessisse supremum imperium, ideo ille non poterit exigere gabellas, vel collectas, quae ad solum spectant Principem».
195 Cf. infra Chapitre 9 Section 3.
196 Rebuffe vise Balde, Super Feudis, au titre de prohibita feudi alienatione, § praeterea.
197 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 212 col 2. Voir qui cite Rebuffe à l’appui de ceci.
198 Cf. Jean-Louis Thireau, Charles Du Moulin… op. cit., p. 236.
199 Ibid. p. 228.
200 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 204, col. 2 La phrase s’achève par « , utpote condere leges & constitutiones & eas interpretari », mais il ne s’agit que de donner un exemple des choses « non permises aux autres » et non de limiter la liste de ces choses. Preuve en est que la liste s’allonge par la suite : créer des tabellions, etc.
201 Au total, cela ne fait guère qu’une page quand la question de la distinction du merum imperium, du mixtum imperium et de la iurisdictio est discutée sur plus de dix folios.
202 De Regum et principum, § 148. Tiré de Balde sur D, 1, 4, 1.
203 Ibid., § 156: «Verus princeps magis vult bonum publicum quam privatum, & princeps est imago divinae maiestatis, qui non debet saevirer in subditos & finitimos. vide pulchre Alber. in l. decernimus, in princ. C. de sacrosanct. eccles. Et princeps debet iuste regere alias Deus privabit ipsum regnum, nam transfertur regnum de gente in gentem propter iniustitias».
204 «Princeps principaliter debet quaerere duo, scilicet bonam conscientiam quoad Deum, & bonam famam quoad homines mundi», ibid. § 266.
205 Proverbes, 28, 15 et 29, 4. Sur l’histoire de l’emploi de la Bible comme référence politique voir Philippe Buc, L’ambiguïté du livre, Prince, pouvoir et peuple dans les commentaires de la Bible au Moyen Age, Paris, 1994.
206 « Car le prince impie est un lion rugissant et un ours affamé pour son pauvre peuple, et où règnent les impies est la ruine des hommes ». Repetitiones Variae, Lyon, 1600., Interpretatio L divus SS de senatuscons, p. 14 § 105.
207 « Et principes non rationabiles, non sunt homines, sed pecudes », Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, Lyon, 1599, p. 352, Tractatus de rescriptis seu literis regiis, Glossa quarta.
208 Ibid., p. 347: «Item princeps vult omnes actus suos regi a iustitia Poli, & fori, propter tamen modicum excessum non vult vituperari.»
209 De Regum et principum, § 374: «Et princeps debet abstinere se ab omni re illicita & reprehensibili, magis quam alii.». Tiré de Balde sur D, 28, 2, 4.
210 Semble-t-il son commentaire sur le Livre de Jérémie, Chapitre XXIII.
211 De Regis Franciae Muneribus, p 13, col. 1: «Quae autem sint necessaria, in ipsis regibus nostris, ad eorum laudem, & populi utilitatem, nonnulla dicta sunt in praecedentibus. Nunc tamen latius istud prosequendo dicendum videtur in primis, id quod dicit Hieronimus in c. 23. incipiente: Regum est officium, quod principaliter in eis tria sunt necessaria. Primum ut iustitia observeretur, ius suum unicuique tribuendo, de quo latissime dictum est in praecedentibus, in tractatu lilii. Secundum est ne innocentes puniantur, de quo etiam sufficienter dictum est inquantum allegabatur text. aureus in l. absentem. ss. de poen. ubi sanctius est nocentis facinus impunitum relinqui, quam innocentem condemnari. In quo supine erraverunt Iudaei in condemnatione domini nostri Iesu Christi, ex quorum perpetua punitione facta, apparet ipsius delicti gravitas. Et propterea non debet regulariter ferri sententia, maxime criminalis, in absentem, ut clarius appareat de delicto, & ut evitetur innocentis punitio, de quo est d. l. absentem. Unde iura voluerunt ut in criminalibus essent probationes, meridiana luce clariores, de quo etiam est text. expressus in l. sina. C. de probat. faciunt quae habentur in l. si vendicari. C. de poen. reliqua in hac materia dicta sunt in praecedentibus, cum loquebamur de divino lilio. Tertium est, quod necessario in regibus & principibus nostris alleviatio miserabilium personarum, & pauperum oppressorum conservatio. Et hanc ob causam pupilli, orphani, & viduae sunt inter caeteras personas protegendae a regibus».
212 De Regis Franciae Muneribus, p 13, col. 1.
213 « Il te suffit de pouvoir détruire, si ce que tu veux est le pouvoir même ; mais me préserver te serait une plus grande gloire ». Ovide, Epître XII.
214 De Regis Franciae Muneribus, p 16, col. 1. «Quid praeterea in regibus & principibus requisitum est? Ipsa libertas. Nam debent ipsi reges esse liberales ut de hoc est tex. singularis. in. ca. I. extra. de dona. cum hanc sibi legem imponit liberalitas ut debere se, quod sponte tribuit existimet. & nisi in beneficiis suis creverit nihil se prestitisse putet & arbitretur. Pro istis faciunt notata in c. magna. extra. de voto & vo. redemp. ubi beatius est dare, quam accipere. nihil murum igitur si quod beatius est debeant ipsi principes praeter caeteros occupare.»
215 Ethique à Nicomaque, Chapitre IV.
216 Sur C, 6, 37, 21. Sur les idées politiques de Balde voir Joseph Canning, The political Thought of Baldus de Ubaldis, Cambridge, 1987.
217 A mettre en rapport avec la magnificence, marque de la majesté. Cf. infra, Section 3 § 2 C).
218 « Quis dicatur in se virtutem liberalitatis habere, debet in donando modum diligenter observare », De Regis Franciae Muneribus, p 16, col. 1.
219 Rebuffe se réfère à l’Apparatus in quinque libros decretalium, au chapitre commentant le décret De censibus & exactio procurationibus.
220 De Regis Franciae Muneribus, p 16, col. 1.
221 De Regum et principum, § 156.
222 Sur la tyrannie voir Turchetti Mario, Tyrannie et tyrannicide de l'antiquité à nos jours, Paris, PUF, 2001, Diego Quaglioni, Politica e diritto nel Trecento italiano. Il « De tyranno » di Bartolo da Sassoferrato (1314-1357). Con l’edizione critica dei trattati « De Guelphis et Gebellinis », « De regimine civitatis » e « De tyranno », Florence, Olschki, 1983 ; Paul-Alexis Mellet (dir.), Et de sa bouche sortait un glaive. Les Monarchomaques au XVIème siècle, Genève, 2006 ; Jeannine Quillet, « Tyrannie et tyrannicide dans la pensée politique médiévale tardive (XIVe-XVe siècle), Cahiers de philosophie politique et juridique de l’Université de Caen, 6 (La Tyrannie, Actes du colloque, Mai 1984), 1984, pp. 61-73.
223 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 42, col. 1: «Imo, si Rex abutatur suo imperio, illud perdit, & ita fuit iudicatum contra Regem Franciae, qui saevirat in suum subditum nobilem. Nam fuit Rex privatus suo imperio, & ut dicunt superioritate, & ille fuit factus Rex, & quod non recognosceret amplius Regem, & factum fuit regnum, nunc vocatum Roy de Tiveto». Rebuffe y commente D, 1, 6, 2 (Titre De his qui sui vel alieni juris sunt). Dans le paragraphe précédent, le jurisconsulte notait que les cours de Parlement pouvaient priver de leur jurisdictio et potestas le baron, le comte ou alius dominus opprimant ses sujets, sur le modèle de l’émancipation du fils victime des sévices de son père, ou de la femme victime de ceux de son mari, du vassal victime des abus de son suzerain: «Et per istum textum probatur Franciae praxis, par quam si Baro, Comes vel alius dominus male tracter suos subditos, saeviendio in eos, perdit iurisdictionem, & subditi debent eximi a potestate illius, etiam si oppressi non conquerantur, iudex hoc ex officio iudicare debet, & ita servat venerabilis Parlamenti Franciae Curia».
224 Dans le De Francorum gestis. Vraisemblablement erroné ; voir Ferdinand Famin, Le Royaume d’Yvetot, Revue de Marseille et de Provence, vol. 3, 1872. A l’époque de Rebuffe, on tenait semble-til pour vrai ce récit des origines des privilèges d’Yvetot.
225 Voir Augustin Labutte, Histoire des rois d’Yvetot, Paris, 1871. Consultable en ligne à http://www.bmlisieux.com/normandie/labut001.htm
226 De Regum et Principum, § 9.
227 Cf. infra, § 2, C).
228 De Regum et Principum, § 114.
229 Ce qui rejoint l’avis d’Albericus de Rosate, Dictionarium, v. obedientia : « inferior non solum obedire non debet cum praeceptum est iniustum, sed etiam cum est inhonestum ». Cité par Mario Sbriccoli, Crimen Laesae maiestatis…, op. cit., p 128. La tyrannie est donc une excuse au crime de lèse-majesté d’inobedientia, mais pas au crime de rebellio. Là-dessus voir aussi Diego Quaglioni, « Rebellare idem est quam resistere, Obéissance et résistance dans les gloses de Bartole à la constitution Quoniam nuper d’Henri VII (1355) », Le droit de résistance, XIIe-XXe siècle, Paris, 1999, p. 35-46.
230 La source est encore l’Apparatus in quinque libros decretalium. C’est le commentaire sur De voto et voti redemptione qui est visé.
231 Rm, 13, 1. On pourra se référer à « Tout pouvoir vient de Dieu… » (St Paul Rm XIII 1, 10), Actes du VIIe colloque Jean Boisset, actes du XIIe colloque du Centre d’Histoire des réformes et du protestantisme de l’Université de Montpellier, 1993.
232 Henri de Suse, dit Hostiensis (Suse, diocèse de Turin, 1200 – Lyon, 1271). Evêque d’Ostie (d’où son surnom), cardinal, grand canoniste. Voir la notice de F. Roumy, dans le DHJF, op cit., pp. 724-726.
233 De Regum et Principum, § 54: «Italia olim fuit infidelium, & tamen infideles non possunt eam repetere, quia domini Italiae totius cum populis eorum conversi sunt ad fidem Christianam […] quod si populi conversi fuissent ad fidem, & dominus remaneret infidelis, quod Papa posset iurisdictionem & dominium dimittere infideli Principi, dummodo Christianos non gravaret. Sed Hostiensis (cuius sententiae fuit magis Catholica, & utilis fidei Christianae) dicit, quod in adventu Christi omnis honor, & omnis Principatus fuit omni infideli per Christum substractus, & ad fideles translatus. Nam regnum propter iniustitias transfertur […] & dabitur genti facienti fructus. Et notatur […] quia Papa (Vicarius Christi) non tantum habet iurisdictionem super Christianos, sed etiam super omnes infideles, cum Deus habuerit super omnes potestatem, quae ei & ad eum translata est. Si ergo Gentiles (qui non habent legem, nisi naturae) faciant contra legem naturae, puniendi sunt a Papa, si colant idola, quia naturale est unum solum Deum colere, non creaturas. Idem in Iudaeo, si contra legem Mosaicam faciat. Et Papa potest mandare infidelibus, ut admittant praedicatores ad praedicandam fidem Christi in terris suis […] ubi posuit multa singularia».
234 Matthieu 21, 43.
235 Jacques Poujol, L’Evolution de l’influence de l’idée absolutiste en France de 1498 à 1558, Paris, 1955, p. 331.
236 De Regis Franciae Muneribus, p. 4, col 1: «Et ideo non possum mihi non persuadere, Francos ideo in bellis caeteris animosiores semper existisse, quod Deus ipse eorum sit adiutor, sublevator & protector».
237 Sur le mouvement panégyrique au premier XVIe siècle voir Anne-Marie Lecoq, François Ier. Imaginaire symbolique et politique à l’aube de la Renaissance française, Paris, 1987. On y voit le roi paré des titres de « subjugateur des Helvétiens », « chevalier de la Croix », « noble champion ».
238 De Regis Franciae Muneribus, p 51, col. 1 : « Notre roi régnant à présent est tant orné de vertus que rien ne saurait le détourner du bien, du juste et du droit, ni le conduire au mal et à la destruction de la République ».
239 Nous penchons fortement pour la deuxième hypothèse, car quelques lignes plus loin le montpelliérain déroule une liste de souverains prestigieux, le dernier étant François Ier, avant de parler à nouveau de « nostro rege nunc regnante ». De Regis Franciae Muneribus, p. 51, col 2 : « Rex enim dicitur lex animata in terris, quemadmodum fuerunt semper reges Galliae, Clodovaeus, Carolus Magnus, Ludovicus, propter sua pia & illustria facinora, cognomento divus Philippus Augustus, Carolus sapiens, Ludovicus XII, qui tam praeclaro insignitus est epitheto, atque encomio, & populi pater merito dictus fuerit Franciscus primus literarum instaurator, & literarum amator, alterque Moecenas. in eoque nostro Rege nunc regnante tanta est liberalitas, atque magnificentia non solum adaequare videatur, sed longe multo superare, de quo quidem Tito illud laudandum meritoque posteritati praeter caetera commendandum fertur. » Le traité a donc probablement été rédigé sous Henri II, dernier souverain qu’a connu Rebuffe.
240 Sur le prince et la justice Cf. infra, deuxième partie.
241 Cf. infra, chapitre I.
242 De Regis Franciae Muneribus p. 51 col. 2 :« Et de cela il apparaît que notre roi, régnant maintenant sur toutes choses, est pourvu de toutes les vertus, et principalement de la justice, la constance et la libéralité, trois vertus desquelles découlent toutes les autres, et qui en sont les porteétendard et les chefs de chœur ».
243 De Regis Franciae Muneribus, p. 27, col 2. «Nam licet nudo iure, dicatur Rex ipsorum officiorum, & iurisdictionum dominus, tamen inquantum iam eorum exercitium est penes has personas, libere non dicitur dominus, sed tantummodo per mortem eorum qui talia officia habebant.»
244 Sur la théorie des offices chez Rebuffe, voir Chapitre VIII.
245 De Regum et Principum, § 29.
246 Sur l’authentique insérée à C, 6, 42.
247 Ibid, § 354.
248 Ibid, § 175. «Primogenitus monachus non succedit regno, sed alius capax sequens filius, quia regnum non potest esse commune, & si nemo sit, tunc magnates regni eligent, & confirmabit Imperator vel Papa dictam electionem».
249 De Regum et Principum, § 313.
250 Praxis Beneficiorum, Lyon, 1609, p 548, col 1: «in hoc regno Franciae, filius regis primogenitus, vel alius, non solet vocari rex vivo patre, sed primogenitus vocatur dominus simpliciter & Delphinus, secundo genitus vocatur dux Aurelianens. tertius dux Engolismen. & sic non vocantur de consuetudine reges, ergo ipsi non poterunt nominare ad episcopatus».
251 Jean de Terrevermeille, Contra rebelles suorum regum, I, art. II, concl. 8, f° 24 r°. Voir Jean Barbey, La fonction royale. Essence et légitimité d’après les Tractatus de Jean de Terrevermeille, Paris, 1983. Egalement Jacques Krynen, L’empire du roi, pp. 151-153.
252 Repetitiones variae, voir Praefatio repetitionis tituli de causa possessio. et proprietat., § 229 p. 264: «Decimo quaeritur, quia habemus legem Regiam in regno Franciae, quod mortuus saisit vivuum, hoc est quod possessio quae erat penes defunctum, continuetur in haeredem, licet de iure sine apprehensione, haeres non dicatur possessor […] etiam si fuerit filius […] Utrum tale statutum valeat, & quid requirantur ad transferendum illam possessionem, an dicatur vera, quibus competat, & quem habeat effectum: resolvendo plene hunc articulum quotidianum, faciatis hac conclusiones.»
253 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, Lyon, 1576, p 968: «Dicuntur etiam infantes filii Regum & principum etiam maiores, durante vita patrum, les enfans du Roy».
254 Ibid, p. 398.
255 Rebuffe reprend les Décrétales de Grégoire IX, Livre I, Titre 33, chapitre VI.
256 Le jurisconsulte cite mot pour mot les Proverbes 14, 28.
257 In titulo de verborum, p. 437: «Notandum est quod alio significatu securitas a solo Rege datur in hoc Regno, quam vocant Salvagardiam. Sed baillivus, vel iudex Regius potest defensionem parti facere, & praecipere illi, ne supplicantem offendat».
258 Tractatus de confoederatoribus & eorum privilegiis, in Tractatus Varii, p 49 § 34 : « Princeps debent diligere pacem. nam Imperator Iustinianus habuit pacem cum Persis […] & Fredericus cum Lombardis ». Sur la paix, devoir du prince, voir Jacques Krynen, L’empire du roi…, op. cit., p. 36-42.
259 Cf. infra Chapitre IX Section 2 § 2.
260 De Regum et principum, § 141.
261 Ibid, § 197.
262 Ibid, § 346.
263 Ibid, § 104.
264 Ibid, § 11: «Princeps non potest sine peccato de regno & territorio suo Iudaeos & Saracenos expellere neque eis auferre bona sua. Primo, debet Papa eos tolerare, neque Papa debet praecipere, neque persuadere principibus, ut eos expellant, nisi Christianis immaneat scandalum, vel periculum. Inn. Hostiens. & Ioan. Andr. in cap. quia super his. De vot. & voti redempt. & Oldra. plene. consil. 64.»
265 Sur la longue histoire du conseil voir Noël Valois, Le Conseil du roi aux XIVe et XVIe siècles. Nouvelles recherches suivies d’arrêts et de procès verbaux du conseil, Paris, 1888 ; plus récemment Cédric Michon, « Conseils et conseillers sous François Ier » dans Les conseillers de François Ier, Cedric Michon (dir.), Rennes, 2011, p. 11-81, spécialement p. 11-34.
266 Voir Jacques Krynen, « Réflexions sur la justice… », art. cit., p. 526.
267 Sur ces deux postures idéologiques cf. Patrick Arabeyre, « Aux racines de l’absolutisme : Grand Conseil et Parlement… », art. cit.. Pour une vue d’ensemble du débat Jacques Krynen, L’idéologie de la magistrature…, op. cit., p. 224-255.
268 Voir Anne Rousselet-Pimont, Le chancelier et la loi…, op. cit., p. 115-118.
269 Sur cet aspect de l’oeuvre de Rebuffe que nous ne reprendrons pas ici, cf. Jacques Krynen, « L’ancien orgueil des facultés de droit », art. cit.
270 Tractatus Varii, p. 643 col. 2 : « leges servantur tam in Francia quam in Hispania, tanquam rationabiles : ergo ista tanquam rationabilis servabitur ». Jacques Krynen a identifié ici une expression de l’adage « imperio rationis, non ratione imperii ». Cf. L’idéologie de la magistrature ancienne, op. cit, p. 50.
271 Tractatus Varii, p. 641: «igitur his legum studiosis praecipue privilegia concedere voluit, quia boni iurisconsulti omnes tuentur, regunt, & omnibus prosunt».
272 De officiis, Livre I, XXVI. Tractatus Varii, p. 629 col. 2: «Consilium est aliquid faciendi vel non faciendi vere excogitata ratio, vel dico quod est persuasio, vel impulsio, seu instructio ad aliquid faciendum, vel non faciendum.».
273 Rebuffe donne comme référence « Cicero in primo Rhetori anti », ce que nous comprenons, peutêtre à tort, comme le De inventione, « anti » s’opposant vraisemblablement à la Rhetorica ad Herennium, ouvrage anonyme inséré à la suite du De inventione dans les manuscrits médiévaux et appelé pour cela Rhetorica secunda.
274 Rebuffe renvoie au Tractatus celebris de auctoritate et preeminentia sacri magni concilii et parlamentorum regni Franciae ac de precedentia ipsorum, unacum… additionibus… Nicolai Boerii.
275 Au préambule du Super Feudis, § aliqua.
276 Sur le rôle du conseil dans l’activité législative, voir Sophie Petit-Renaud, « Faire loy » au royaume de France…, op. cit., p. 316-341.
277 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 255 : «Decimumsextum requisitum est, quod iudices habeant consilium ab advocatis illius curiae, in qua iudicant, si ibi inveniantur, & non fuerint recusari, & sint illius qualitatis, videlicet notables […] sic hoc passim facere vellet: sed quando videt eos recusatos alios quaerat, vel in ardua causa, cui non sunt forte pares practicantes illius curiae […] doctores vero regentes non suspecti semper vocari ad hoc possunt, quia illorum est consulere, & licet non sint pragmatici illius curiae, sed ibi iura profitentes: tamen iudices ob hoc illos recusare non debent.»
278 Tractatus Varii, p. 630 col. 1: «& maxime debent consuli parlamenta Franciae, nempe iura dicunt illum stultum esse testatorem, qui absque consilio peritorum facit testamentum […] & hodie multi essent stulti, quia maior pars hominum facit testamenta, & actus arduos sine consilio, & ideo tot processibus involuuntur homines, & in paupertatem rediguntur, & nolunt quidam dare unum aureum ad dictandum testamentum, vel alium actum, sed haeredes dant postea vel ipsimet plusquam centum ad litigandum, quia post mortem, eo quod in illo testamento advocatis & petitis nihil est datum, ipsi querelam contra testamentum proponunt, ut dicitur communiter». Rebuffe vise la glose d’Accurse, évoquant un stultus testator, sur D 31, 88 § 17.
279 In titulo digestorum de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 390: «Adde consilium debere praecedere actum, qui suasio non dicitur post actum».
280 De Regis Franciae Muneribus, p. 7 col. 1. «Cum igitur soleant reges nostri, hac excellentia scientiae, non modo acquisitae, verumetiam divinitus infusae, repleti esse, non est admirandum si tanta eis reverentia subditis exhibeatur.»
281 Ibid. Au tout début du XVIe siècle, sur quatre-vingt quatre villes comptant une université en Europe chrétienne, on en dénombrait 20 italiennes : Bologne, Modène, Padoue, Naples, Salerne, Rome, Sienne, Macerata, Pérouse, Florence, Camerino, Pise, Lucques, Florence, Pavie, Turin, Ferrare, Catane, Gênes et Parme ; 12 espagnoles : Salamanque, Valladolid, Madrid, Lérida, Huesca, Barcelone, Saragosse, Palma de Majorque, Sigüenza, Alcala de Henares, Valence et Séville ; 19 germaniques : Prague, Vienne, Heidelberg, Cologne, Erfurt, Würzburg, Leipzig, Rostock, Trêves, Greifswald, Fribourg, Bâle, Ingolstadt, Presbourg, Munich, Mayence, Tübingen, Francfort et Wittenberg ; 6 britanniques : Oxford, Cambridge, Northampton, St Andrews, Glasgow et Aberdeen ; 1 en Brabant : Louvain ; 1 en Irlande : Dublin ; 3 hongroises : Pécs, Budapest et Zadar ; 1 bourguignonne : Dôle ; 1 portuguaise : Coimbra ; 1 suédoise : Uppsala ; 1 danoise : Copenhague ; 1 polonaise : Cracovie et 17 étaient françaises : Paris, Montpellier, Toulouse, Avignon, Orléans, Cahors, Grenoble, Perpignan, Angers, Orange, Aix, Poitiers, Caen, Bordeaux, Valence, Nantes et Bourges. Une ville universitaire sur cinq était donc française, et surtout le royaume de France était l’entité politique unifiée qui en comptait le plus. Le paysage universitaire français devait encore s’enrichir de deux autres établissements durant la carrière de Rebuffe : Strasbourg (1538) et Reims (1548). Cf. Stephen d’Irsay, Histoire des universités françaises et étrangères depuis les origines jusqu’à nos jours, Paris, 1933 ; également Jacques Verger, Les Universités au Moyen Âge, Paris, 1973 et Histoire des universités en France, Toulouse, 1986.
282 Rebuffe vise le Tractatus de regimine civitatis. De Regum et principum, p. 10 § 155.
283 En son consilium no 63 De Regum et principum, p. 10 § 155 : « Princeps debent habere secum multos sapientes Consiliarios, secundum Bart. in tractatus de regimine civitatis. […] nam in vera monarchia requiruntur tria, divinus cultus, sapientia & potentia, secundum Oldra. consi. 63. »
284 De Regum et principum, p. 18 § 344: «Princeps debet habere omnia in scrinio pectoris, ad interpretationem, glo. notab. 23. dist. ca propterea non autem quod sciat omnia iura, vel dici, quod praesumitur scire omnia iura, propter sapientes quos habet ad latus.»
285 C 2, 6, 7. De Regis Franciae Muneribus, p. 7: «unde si nobiles deberent aliquo gaudere privilegio, tunc etiam continerentur excellentes in scientia […] Cum igitur soleant reges nostri, hac excellentia scientiae, non modo acquisitae, verumetiam divinitus infusae, repleti esse, non est admirandum si tanta eis reverentia subditis exhibeatur. Unde circa hoc, unum non praetermitto (quia necessarium) quod dicantur Reges nostri scientia pleni, cum eorum consiliarii sint docti, & eorum civitates ornatae sint scientiae. & hoc sufficit, cum ipse Rex pert tales repraesentetur. Istud probatur primo per text. bonum. C. de testa. ubi dicitur Imperatorem habere omnia iura in scrinio pectoris, eo quod hi, qui sua authoritate iura composuerunt, etant peritissimi. Ita in simili probatur in prooem. Insti. ubi ipsemet imperator dicit seipsum perfecisse iura, cum dicit summis vigiliis summaque prudentia, adjuncto Deo perfecimus. Et tamen (ut clarum est) ipse nunquam suo ingenio aliquid composuit ut ipse postea subiicit: cum dicit, se talem iurium compositionem demandasse quibusdam iurisconsultis, ibi enumeratis. Et imprimis debet in Senatu suo habere doctos viros, quibus, in rebus agendis eorumque opera utatur. Nec enim tales spernere debet, imo congruentem honorem eis reservare, more ipsius Tyberii Imperatoris, de quo honorifice loquitur Sueton. in c. 29. lib. sui de vita Tyberii deque eius notabili veneratione ad Senatum, ubi Senatores suos, dominos vocabat, seque cum eis Senatorem nominabat. pro quo facit l. 2. in fin. ss. de excu. tut. cum vocatur Ulpianus notabilis, ratione suae scientiae.»
286 Cf. supra Section 1 § 1 B) 3.
287 Voir Jacques Krynen, L’empire du roi…, op. cit., p. 179-187.
288 Il s’agit sans doute d’Henri II. Cf. supra, note 246.
289 De Regis Franciae Muneribus, p. 7 col. 2: «Unum tamen non omitto, quod tanta aliquando in regibus soleat esse solertia ingenii, & naturalis sapientia (praefertim in nostro Rege praesenti) unt quae constittuunt, non nisi iure & ratione efficere possint. Quod quasi sufficit, quia tales sufficientem videntur habere scientiam […] Unde tamen verum est, quod longe melius fieret, si cum consilio, dico sapientum, id fiat, quia dubium non est omnia omnino, quae consilio recte geruntur, iureque meritoque effectu & firmitate niti».
290 Voir Cedric Michon, « Conseils et conseillers de François Ier », art. cit., p. 23.
291 De Regis Franciae Muneribus, p. 7 col. 2-8 col. 1: «Pro quo adduco id quod solet dici, plus vident oculi, quam oculus […] & pro istis facit quaedam sententia Homoerica, in libro. 2 Iliados, in qua dicitur Ulyssem prudentem, providentia Minervae & Nestoris eloquentia, cohibuisse Graecorum, impetum, ex quibus colligitur, maiorem in duobus, animi praestantiam, alacritemque inesse, quam in uno, consiliumque duorum aut trium maioris esse ponderis & virtutis: quia alius, aliud excogitat, quam unius, quamque solius. Qui solus est plerumque diffidit, & apud differentiam suam, consilii pondus sui intercidit.»
292 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 1: «Adverte tamen quod non ita quis circumspectus ac sagax esse potest, quin aliquando non indiguerit consilio. Ideo quilibet (maxime princeps) id facere debet, quod solent navium summi gubernatores, qui in magnis tempestatibus (ab his quos transfretant) admoneri non recusant.»
293 Yvon le Gall, « Le prince et la norme chez Louis Le Caron et chez Pierre Charron », Le Prince et la Norme : ce que légiférer veut dire, Jacqueline Hoareau-Dodineau, Guillaume Métairie et Pascal Texier (dir.), Limoges, 2007, p. 150.
294 Ibid, note no 59.
295 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 1: «Et contra principes volentes suam voluntatem sequi, omisso amicorum bene suadentium consilio, & prorsus spreto: vide sententiam pulchram Anthonini (principis certe sapientis ac boni, cui impositum ob id fuit Philosophi cognomen) dicentis, quod aequius est principem tot amicorum sequi consilium, quam ut tot, tantique amici, unius solius principis voluntatem sequantur.»
296 De Regum et principum, p. 26, § 19: «Roboam prodidit regnum suum, quia noluit audire consilarios suos sapientes». Il tire ceci de Guillaume Durand le Spéculateur, Speculum iudiciale, Titre De advocato, § 3.
297 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 1: «Et cum ergo eliguntur videantur tacite fateri se sapientes & probi, usu rerum & prudentia insignes, in consiliis dandis idonei, atque integri. Unde certe nullomodo videtur eos excusari posse, si legitime officio non defungantur.»
298 Tractatus Varii, p. 645 : « illuminare his, qui in tenebris & umbra mortis sedent, ad dirigendos pedes nostros in viam pacis ». Ce vocabulaire est celui de l’évangile de Luc 1, 79.
299 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 1: «Quare non modice sunt reprehendendi illi, qui aut eorum ignorantia, aut dolo malo, mala consilia, reipublicae perniciosa regibus nostris praebent. unde consiliariis, sive assessoribus imputatur eorum imperitia.»
300 Sur l’avis de Guillaume Benoît, Patrick Arabeyre, Les idées politiques à Toulouse… op. cit., p. 301.
301 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 1: «Contra autem eos, qui (ut propriam causam agam) mala consilia dant regibus nostris, & aliis principibus: nihil aliud dicendum est, quam tales republicae veros hostes esse, & ideo, ut tales, coercendos. Et contra hos malos consiliarios, nota unum perpetuo memoratu dignum, quod melior est respublica, & magis tutior, in qua princeps malus est, ea in qua sunt amici principis, & consiliarii mali. Si quidem unus malus a pluribus corrigi potest: Multi autem mali, non possunt ab uno, quamvis bono, ulla ratione separari, corrigi atque emendari.»
302 De Regis Franciae Muneribus, p. 8 col. 2: «Et contra hos consiliarios, sive ut proprius dicas, adulatores vel assentatores (a conspectu principum reiiciendos) facit id, quod pulchre vult Suetonius, in describenda vita Imperatoris Tiberii. in c. 27. de adulationibus, per eum non solum spretis: sed tanquam principi, & totius reipublicae valde perniciosis prohibitis. Ubi inquit, quod adeo Tiberius adversatus est adulationes, ut neminem Senatorum, aut officii, aut negotii causa ad lecticam suam admiserit: ut omnem eis ansam, & causam foedissimae adulationis, hoc praetextu praeriperet, & amputaret.»
303 Vie des Douze Césars, Tibère, LV : « Super veteres amicos ac familiares viginti sibi e numero principum civitatis depoposcerat velut consiliarios in negotiis publicis. Horum omnium vi duos anne tres incolumis praestitit, ceteros alium alia de causa perculit » soit « Outre ses anciens amis et familiers il s’était associé vingt des principaux citoyens de la cité pour lui servir de conseillers dans les affaires publiques. Exceptés deux ou trois, il les fit tous périr sous différents prétextes ».
304 Patrick Arabeyre, Les idées politiques à Toulouse… op. cit., p. 301.
305 Suivant la glose singulière sur D 25, c. 3 § 7 sur le mot adulari.
306 De Regis Franciae Muneribus, p. 9 col. 1: «Et quotuplex sit adulatio, de hoc vide glo? sing. in c. unum orarium. §. fi. in verbo. adulari. 25. dist. quae ponit triplicem modum adulandi: scilicet attribuendo ei bonum, quod quis non habet, vel nimium bonum, quod habet, extollendo. Et ista duo regulariter non sunt peccatum mortale, ut ibi inquit tex. Tertius modus est approbando malum, quod quis habet, & illud est peccatum mortale. […] Imo plus dico, tales dolosos consultores, incidere in crimen laesae maiestatis.»
307 De Regis Franciae Muneribus, p. 9 col. 1: «Nec obstat si dicatur tales, talia consilia non dare principaliter in detrimentum Reipublicae, sed principaliter in favorem ipsorum consiliariorum, quia quilibet debet commodum suum maxime pecuniarium, postponere saluti Reipublicae […] Propterea licet pater magis amet filium, quam seipsum. […] Et istud multa Romanorum exempla (quae longum esset enarrare) demonstrant.»
308 Cf. supra Section 1 § 1 B) 4.
309 Voir Jean-François Solnon, La Cour de France, Paris, 1987, p. 24-27 et David L. Potter, La fin du règne de François Ier et l’avènement d’Henri II d’après les dépêches de Jean de Saint-Mauris (1547), Cour-de-France. fr, Paris, 2013 (http://cour-de-france. fr/article2749. html).
310 Cf. Jacques Krynen, Idéal du prince… op. cit. p. 145-148.
311 Ex 18, 21.
312 1 Tim 6, 10
313 voir Michaël Harsgor, Recherches sur le personnel du Conseil du roi sous Charles VIII et Louis XII, Paris, 1980 ; Pierre-Roger Gaussin, « Les conseillers de Charles VII (1418-1461). Essai de politologie historique », Francia, 10 (1982), p. 67-130 et « Les conseillers de Louis XI (1461-1483) », La France de la fin du XVe siècle. Renouveau et apogée. Economie, pouvoirs, arts, culture et conscience nationales, Bernard Chevalier et Philippe Contamine, Paris, 1985, p. 105-133 ; Jean Dufournet, « Le prince et ses conseillers d’après Philippe de Commynes », Le pouvoir monarchique et ses supports idéologiques aux XIVe-XVIIe siècles, Jean Dufournet, Adelin Fiorato et Augustin Redondo (dir.), Paris, 1990, p. 9-26.
314 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 67: «Primo, debet Deum amare & timere, ac veritatem amplecti. Exod. cap. 18. proinde ex omni plebe viros potentes, & timentes Deum, in quibus sit veritas, & qui oderunt avaritiam. Secundo requiritur, ut Consiliarius sit sapiens, gravibus moribus, & expertus. Tobiae. cap. 4. Consilium semper a sapiente perquire. Iob 34. cap. Viri intelligentes loquantur mihi. […] Tertio requiritur, ut sit fidelis & prudens, ut est in Evangelio: Fidelis servus & prudens, quem constituit Dominus super familiam suam […] Quarto, integrae famae esse debet, & non infamatus de aliquo crimine, alias recipi non debet ad illud officium, sed procurator Regius se opponere debet, ne recipiatur. Oportet ergo illum testimonium habere bonum ab his qui foris sunt. […] Quinto, peritus & doctus in iure esse debet, & non solum in doctrina legum, sed etiam in experientia. ut docet Imperator Iustinianus in i. & II. Constit. C. & in prooem. Instit. Sexto oportet esse bonum & iustum, & Dei spiritum habere, non autem iniquum. […] bonum spiritum habere dicitur, quando iuste iudicat, & secundum leges & constitutiones: malum vero, quando eis omissis innititur prudentiae suae. […] Septimo non sit cupidus, nec avarus. Nam Iethro docebat Moysem eligere debere viros, qui oderint avaritiam. Exod. cap. 18. quia cupiditas radix est omnium malorum, ut docet Divus Paulus: Et contenti esse debent suis stipendis, sicut milites. […] Octav, castus esse debet, maxime Consiliarii Ecclesiastici, alioqui seducere possent mulieres habentes coram eis processum: Nam luxuria excaecat conscientiam, & repellit rationem. […] Nono debet secreta Consilii tenere, nec tacenda proferre.»
315 Voir Cedric Michon, « Conseils et conseillers sous François Ier », art. cit., p. 19-20.
316 C 9, 47, 20. De Regum et principum, p. 25, De Consiliariis regum sive principum § 6: «Consiliarii maxime notent, quod si princeps iracundia motus, sine causae cognitione mandaverit crudeles vindictas contra subditos, non debent permittere executionem usque ad 30. dies, ut interim cesset iracundia principis, text. moralis in l. si vindicari. C. de poenis.»
317 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 67 col. 2: «Et hi Senatores magnum honoris acceperunt incrementum, & ad tantum culmen sublati fuere propter illarum olim personarum excellentiam, quae ad hos honores assumi consueverunt, sed hodie propter invenum gloriam & ambitionem, detracta est istorum authoritas, & splendor, quod est dolendum.»
318 Cf. supra chapitre III.
319 Un dernier élément qui peut être invoqué est justement son ordination en 1547 : nous ignorons sa date précise, et ne savons donc pas si elle a eu lieu en début ou en fin d’année, Henri II montant sur le trône au mois de mars. La tentation du romanesque nous pousserait à imaginer qu’il se tourna vers la prêtrise après que ses espoirs de promotion auprès du roi eussent été définitivement déçus, mais cela ne serait que pures conjectures fondées uniquement sur une concordance de dates imparfaitement connues.
320 Cf. supra Chapitre IV, Section 3.
L'État royal
Ce livre est cité par
- Sussman, Sarah. (2017) Recent Books and Dissertations on French History. French Historical Studies, 40. DOI: 10.1215/00161071-3946540
L'État royal
Ce livre est diffusé en accès limité. L’accès à la lecture en ligne ainsi qu’aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
L'État royal
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3