163 Jean-Marie Carbasse, Manuel d’introduction historique au droit, 2eme édition corrigée, Paris, 2003, p. 197. Sur cette expression voir également Philippe Contamine, « Le vocabulaire politique en France à la fin du Moyen Age : l’idée de réformation », Etat et Eglise dans la genèse de l’Etat moderne, Actes du colloque organisé par le Centre National de la Recherche Scientifique et la Casa de Velazquez, Madrid 30 novembre et 1er décembre, Jean-Philippe Genet et Bernard Vincent (dir.), Madrid, 1986 p. 145-156.
164 Sur cette question voir René Filhol, « La rédaction des coutumes en France au XVe et XVIe siècles », La rédaction des coutumes dans le passé et dans le présent, John Gilissen (dir.), Bruxelles, 1962, pp. 63-85.
165 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 633: «In lege duodecim tabularum (dicebatur) Ritus familiae patriaque servanto. Et sic praecipiebatur consuetudinem servari. Et alibi Cicero de legibus ait, ex patriis ritibus colunto optima. Unde cum consuetudo vim habeat legis, imo vincat legem […] quia antiquior fuit lege […] Ob id imprimis tractabimus de consuetudine. Verum quia multi interpretes in consuetudines Franciae diversas multa conscripserunt, ideo ego brevi ea praecipue, quae ab ipsis omissa sunt, & quotidiana hîc inferere nitar.»
166 On peut se reporter à Jean-Louis Gazzaniga, « Rédaction des coutumes et codifications », Droits, 1997, no 26, p. 71-80. Jacques Krynen parle de cet enthousiasme doctrinal au début de l’article « Entre science juridique et dirigisme : le glas médiéval de la coutume », art. cit., p. 171-187. Tous deux citent Loysel, Le Caron, Hotman, Du Moulin.
167 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 630: «Itaque ordinem legum Romanarum sequutus, omnes quotquot extarent, & in manus meas pervenerunt composui in unum Codicem, imitatus ac in re Tribonianum, & Teophilum, aliosque a Iustiniano adhibitos viros ad ius Romanum concinnandum». Commentaria in constitutiones sue ordinationes regias, p. 630.
168 Cf. infra Sources.
169 On peut, pour un tour d’horizon de la coutume dans l’un et l’autre droit, consulter Jean Gaudemet, « La coutume en droit canonique », Recueil Bodin, t. 52, La coutume, II, Bruxelles 1990, p. 41-61 et dans le même ouvrage la contribution de Laurent Mayali, « La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge », p. 11-32.
170 Voir Laurent Waelkens, La théorie de la coutume chez Jacques de Révigny, Rechthistorische Studies, 10, Leide, 1984. Egalement F. Soetermeer, DHJF, op. cit., p. 663-665.
171 Voir René Wehrlé, De la coutume en droit canonique, Paris, 1928. Le chapitre concernant la théorie de la coutume dans le droit canonique durant le XIVe siècle est presque entièrement consacré à la théorie de la coutume chez Jean André.
172 Sur l’histoire générale et le concept même de coutume voir John Gilissen, La coutume, Turnhout, 1982 et La coutume, Recueil Bodin, 52, Bruxelles, 1990.
173 Commentaria in constitutiones sue ordinationes regias, p. 637: «Quot sint necessaria ad inducendam consuetudinem videamus? Resp. multa. Primo quod moribus utentium (id est) tacito consensu sit introducta, vel maioris partis populi».
174 D. 1, 3, 32. La référence correspond à la loi De quibus qui fut commentée par Jacques de Révigny dans une repetitio. Voir Laurent Waelkens, op. cit..
175 Pour une étude rapide du cheminement doctrinal vers l’adoption du principe majoritaire, voir Laurent Mayali, « La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge », art. cit., p. 21-22.
176 Sur Grat. D. 8, c. 7.
177 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637: «Et sic in inducenda consuetudine requiritur consensus populi, non principis: licet contrarium teneat gloss. in c. frustra. 8. dist. quae communiter reprobatur a iurium interpretibus».
178 Repetitiones Variae, p. 318 col. 2: «Capio glo. verbo, de consuetudine, volens quod ad introducendum consuetudinem duo potissime requirantur: consensus eorum contra quos introducitur […] intelligatis de consensu tacito, qui introductitur quando ille alius scivit illum actum fieri & tacuit […] requiritur, quod consuetudo fuerit legitime praescripta, solum id intelligatis, (ut quidam civilistae voluerunt intelligere) quod requirant consuetudinem praescribi, & ideo invehebant contra canonistas ut errarent: in terminis quia lata est differentia inter consuetudinem & praescriptionem».
179 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637: «Secundo requiritur quod usus sit continuatus longo tempore, ut decem annorum. […] Nam ea quae longa consuetudine comprobata sunt, ac per annos plurimos observata, velut tacita civium conventione non minus quam ea, quae scripta sunt iura servantur […] requiritur etiam quod non sit interrupta ante decem annos, alias non diceretur consuetudo […] In rebus autem ecclesiasticis requiruntur quadraginta anni».
180 Laurent Mayali, « La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge », art. cit., p. 24-25.
181 D. 1, 3, 35.
182 Inst. 1, 2, 9.
183 René Wehrlé, op. cit., p. 223-224 et 266-268.
184 Selon D. 1, 3, 33.
185 Selon D. 1, 3, 32.
186 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637: «Et quod Iurisconsult. vocant diuturnam consuetudinem […] vel inveteratam […] vel longam […] possessores canonum vocant praescriptam, quasi longo tempore inductam, & observatam. Nam ille mos & usus debet esse continuatus tempore requisito ad praescriptionem, videlicet per decem annos, & sic postea dicetur consuetudo, non antea: unde ius civile & canonicum conveniunt in hoc».
187 Se fondant sur C. Cumana, 50, X, De electione, I, 6.
188 D. 13, 7, 12 et D. 1, 1, 5.
189 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637: «Ex quo infertur, quod consuetudinis nomine venit consuetudo praescripta quasi longo tempore inducta c. Cumana. de elect. ubi Panorm. & alii: quia antequam inducta sit, non potest dici consuetudo, & sic in vanum super hoc disputant doct. Unde dicit Bal. in c. 1 de feu. co. quod consuetudo antequam sit praescripta, id est, inducta, non dicitur consuetudo, sed voluntas inducendi consuetudinem, quae antequam sit inducta, requirit factum id est usum, & ipsum consuescere quae debent esse antequam consuetudo inducatur, quod consuetum dici potest ex duplici actu […] sed non dicitur consuetudo, nisi longo tempore inducta sit […] Nam contrahere facti est, contractus iuris […] sic dicimus in verbo consuescere vel consuevit, & in verb. consuetudo, quia verbum consuevit est facti, consuetudo iuris. Et sic tolluntur obiectiones doctorum».
190 D. 23, 2, 67.
191 Sur Grat. D. 1, c. 4.
192 Rebuffe se réfère encore ici à ce que dit la Glose sur le paragraphe Ex non scripto.
193 Rebuffe déduit cela de D. 28, 8, 1.
194 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637: «Tertio requentia actuum requiritur […] ibi, praeses probatis his, quae in oppido frequenter in eodem genere controversiarum servata sunt. […] Et aliquando duo actus sufficiunt, si sint notorii, alias secus […] Tamen non requiritur quod sint iudiciarii: licet gloss. teneat contrarium […] Et quot actus sint sufficientes ad inducendam consuetudinem, dicit stari arbitrio iudicis.»
195 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Quarto requiritur, quod cum ratione sit introducta, non per errorem, alias esset corruptela […] quod non ratione introductum est primum, deinde consuetudine obtentum est, in aliis similibus non obtinet […] Licet quidam legant sint negativa, tamen ista videtur vera lectio, ut ea quae per errorem introducta sunt, non extendantur ad similia: quia consuetudo sine veritate vetustas erroris est».
196 Grat. D. 8, c. 8.
197 Sur cette question de la similis consuetudo voir Laurent Waelkens, op. cit., p. 175 et suivantes. L’auteur analyse trois exemples de droit féodal dans lesquels la coutume est appliquée par similitude, donnés par Jacques de Révigny dans sa repetitio sur la loi De quibus.
198 Ibidem, p. 204 et suivantes.
199 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Quinto quot sit ius non scriptum, nisi esset scriptum ad probationem, ut consuetudines feudorum, quae non propter hoc desinunt habere nomen consuetudinis […] & tantae auctoritatis hoc ius habetur, & intantum probatum est, ut non fuerit necesse scripto id comprehendere.»
200 Grat. D. 1, c. 5.
201 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Ideo apparet quod consuetudo est partim redacta in scriptis, partim moribus tantum utentium est reservata, quae in scriptis redacta est, constitutio sive ius vocatur, quae vero in scriptis redacta non est, generali nomine consuetudo appellatur.»
202 Repetitiones Variae, p. 292: «Consuetudo tantum valet quam ius, dummodo sit rationabilis,& praescripta».
203 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Sexto quod sit rationabilis & honesta […] & tunc dicitur rationabilis, quando religioni convenire, disciplinae congruere, & saluti proficere videtur […] Item nemo consuetudinem rationi & veritati praeponat, quia consuetudinem ratio & veritas semper excludit […] & ideo mala consuetudo non minus quam perniciosa corruptela est abiicienda, & vitanda […] & sufficit quod sit rationabilis in quam plurimis, licet non in singulis: quia in legibus & consuetudinibus inspicimus genera singulorum, non singula generum».
204 C. 7, 39, 6.
205 La formule est également citée au De lege de saint Thomas d’Aquin, quaestio 95, « La loi humaine », article 3 : « La qualité de la loi humaine ». Sur la vision de la coutume chez l’évêque espagnol voir Juan de Churruca,” Le concept de droit coutumier chez Isidore de Seville”, Coutumes et libertés : Recueil de Mémoires et Travaux publié par la Société d’Histoire du Droit et des Institutions des anciens Pays de Droit Coutumier, 14, Montpellier, 1988, p. 145-154.
206 Grat. D. 8, c. 6.
207 Grat. D. 8, c. 3.
208 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Septimo requiritur, quod non sit contra ius naturale, alias non valeret, cum sit immutabile […] & ius naturale fundatum in praesumptionis naturae est mutabile, ut fera fiat mansueta, secus si ex necessitate naturae, ut non alere filios […] ac etiam in aliquis casibus mutatur, ut in libertate, & in servitute, non in totum […] Unde his verbis dicit text. in c. quo iure. in fin. 8 dist. dignitate vero ius naturale similiter praevalet consuetudini, & constitutioni: quaecunque enim vel moribus recepta sunt, vel rescripturis comprehensa, si naturali iuri fuerint adversa, vana & irrita habenda sunt».
209 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Unde non valet consuetudo, ut filii non alantur a parentibus […] nisi consuetudo ex causa distingueret, aut limitaret, utpote si disponat ut filii ingrati non alantur».
210 Grat. D. 5, c. 4.
211 « Peut-il y avoir ornement plus grand et plus illustre pour une femme que d’allaiter son fils ? ».
212 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Nec etiam valeret consuetudo (quae Parisiis maxime viget) quod matres non lactent filios, nec ipse excusantur, quia ex sola carnis incontinentia videtur inventam fuisse, nempe du continere nolunt, despiciunt lactare quos gignunt, teste Aug. in c. ad eius vero. 5. dist. nisi mater esset illustris, quae eos sine dedecore alere non posset […] Sed quod maius decus illustri mulieri esse posset, quam lactare filium suum? sicut Virgo sanctissima lactavit Iesum Christum, licet excusationem praetendere potuisset, quod Virgo esset, sed volenti nihil difficile».
213 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Adhaec non valet consuetudo, vel prohibitio aucupandi piscandi, vel venandi, quia id de iure naturali competit, quod omnium una est libertas, acquisitio eorum quae de coelo, terra, marique capiuntur […] nisi cum fraude fieret venatio, quia tunc prohiberi potest, ut si fiat instrumento, vel modo prohibito, sicut est instrumentum ancupii, quood vulgo la tone, sive la tonelle: quia omnia illius generis animalia sic capi possent. & postea non invenirentur, ut docet patruus meus Rebuf.».
214 Commentant C. 11, 45.
215 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638: «Item non valet consuetudo contra ius gentium, quia est ratione naturali inductum […] & potentius est ius gentium, quam principatus, teste Bal. in § fin. qui feudum dare possunt. quod olim erat verum, antequam translatum esset Imperium in principem per legem Regiam […] sed hodie videmus contrarium de facto». Dans le dernier paragraphe du titre De his qui feudum dare possunt de son Super Feudis, Balde ne parle pas de droit des gens mais de droit naturel. Il note en effet: «potentius est ius naturale quam principatus».
216 D. 1, 4, 1.
217 Cf infra Section 2 § 1.
218 D. 1, 1, 5.
219 Sur C. 1, 19, 2
220 Rebuffe vise son commentaire sur D. 1, 14, 3.
221 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 638-639: Et sic nec valeret consuetudo, quod quis privaretur dominio rei suae sine causa, quod est de iure gentium […] nec etiam rescriptum principis […] nisi pretium eidem pro re solveretur & de consensu illius […] Item non valet consuetudo, quod quis incidat ligna in memoribus alienis, si non sufficiant ligna domino. Quia rationi naturali repugnaret, quod extraneus domino praeferretur.»
222 D. 8, 4, 13.
223 D. 1, 3, 33.
224 D. 1, 16, 4.
225 Consilia 318, vol II.
226 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 640 : «Quaero, quam vim habeat consuetudo? Haec quaestio est utilis, ob it effectus principales referam: imprimis omnes debent servare consuetudines, sicut leges […] Magni enim faciunt provinciales servari sibi consuetudinem […] & sicut praeses tenent servare leges, ita & consuetudines locorum, tam in civilibus quam in criminalibus […] Bald. consi. 318 quidam nobilis. […] ibi dicens consuetudini sicut matri adhibendam reverentiam. Unde iudices in hoc Regno adigunturiuramento ad servandum tam ordinationes, quam locorum consuetudines, non tenentur tamen eas servare, nisi rationabiles & licitae fuerint. […] quod est verum antequam a Rege probatae sint, sed post approbationem illas sequi debent, & secundum eas iudicare, nec disputare eis licet en sint licitae. […] Parlamenta tamen solent etiam, post approbationem de illis iudicare, ut saepius vidi, & modificare: nec licet partibus, aliquid contra consuetudinem generalem ponere.»
227 C. 1, 14, 12.
228 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 640-641: «Secundo transgressor consuetudinis, sicut transgressor legis punitur, & sicut praevaricatores divinarum legum, ita contemptores ecclesiasticarum consuetudinum coercendi sunt. […] Tertio peccat qui adversatur consuetudini rationabili […] unde si quis ieiunaret die dominico, esset transgressor consuetudines, quae pro lege observanda est, & consuetudo diem dominicum, diem laetitiae habet, non ieiunii.[…] Ideo consuetudo etiam in foro conscientiae est servanda, nisi tenderet in periculum animarum […] quia lex civilis est pars legis divinae, ut dicit Bal. in praelud. feudo.»
229 D. 1, 3, 7.
230 D. 1, 3, 36.
231 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 641: «Et sicut legis virtus est, imperare, vetare, permittere, & punire: ita & consuetudinis. […] Imo magnae auctoritatis hoc ius habetur, quod intantum probatum est, ut non fuerit necesse scripto id comprehendere.»
232 De regum et principum, § 294: «Bones & naturales consuetudines ligant principem. Et veritas in ore principum debet esse firmior».
233 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 641: «Consuetudo facit instruentum authenticum, quod alias non esset, & ut credatur privatae scripturae […] Non potest tamen consuetudo creare tabelliones generales […] potest etiam facere ut credatur instrumento notarii sine testium inscriptione […] Raven. in c. cum vigesimum. de offic. deleg. ubi etiam dicit consuetudinem posse detrahere fidei instrumenti, quod alias de iure est validum.[…] omissio solennitatis etiam ex consuetudine inductae vitiat actum […] Ideo non valet instrumentum, si non intervenerint solennitates de consuetudine requisitae […] Et notarii debent in instrumentis clausulas solitas apponere, alias non valet instrumentum».
234 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 641: «Imo quandoque potest notarium a poena falsi excusare, ut si forte sit consuetudo quod notarius scribat nomina etiam absentium, alias falsi punitur illos scribens.»
235 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 641: «Sexto dat iurisdictionem etiam privatae personae.»
236 C. 8, 48, 1 et C. 12, 59, 8.
237 D. 5, 1, 12.
238 D. 3, 4, 3.
239 Rebuffe renvoie à son commentaire de C. 3, 34, 13.
240 D. 5, 1, 65.
241 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 642: «Ultimo consuetudo restringit arbitrium iudicis in impositione poenae. Nam licet poena sit in illo casu arbitraria, tamen iudex non debet excedere poenam consuetam.»
242 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 643: «Id est, magna vis consuetudinis est ad amoliendum satietatem, & naturam vicissim immutandum».
243 Rebuffe sait que la rédaction des coutumes s’inscrit dans un mouvement général ne touchant pas la seule France : il cite un statutum de Charles Quint, publié à Bruxelles le 4 octobre 1540 ayant le même objet.
244 Rebuffe tire cette conclusion de C. 2, 1, 4 où il est dit que la preuve incombe au demandeur.
245 D. 1, 3, 32.
246 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Ei qui dicit consuetudinem talem esse, opus est, quod eam probet […] Nam consuetudines antequam redactae sint, & confirmatae facti sunt, & in facto consistunt […] Et facta non praesumuntur, nisi probentur […] Ideo solent in scripturam refdigi, ut ex illa facilior fiat probatio».
247 Consilium 53.
248 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Qumodo probari debeat consuetudo, & testes super ea deponere? gl. in c. si de consue. dicit consuetudinem esse difficilis probationis, & Panor. in cons. 53. In praedicta causa. in si. vol. 2. dicit difficilimum esse probare consuetudinem. Et multi credunt probare illam, sed aberrant. Host. & alii in d. c. si de consuet. dicunt esse quasi impossibile probare consuetudinem, quia modo alba, modo nigra […] sed ut paucis agam, quia inter pragmaticos agimus, qui brevitatem brevibus exquirunt verbis, ego sequentes describam casus».
249 D. 20, 1, 4.
250 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Primus casus est, consuetudo in scripturam redacta, conventa, conclusa & a principe approbata per librum consuetudinem probatur, sicut ius scriptum.».
251 C. 1, 14, 2 et 3. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Secundus casus est, si iudex inter duos causa cognita per sententiam definitivam pronunciaverit talem esse consuetudinem, tunc illa sententia probat consuetudinem etiam inter omnes, secus si per interlocutoriam».
252 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Non crederetur tamen arrestationi iudicis dicentis talem esse in tali loco consuetudinem, tum quia ad suum officium non spectat attestari, sed iudicare: tum etiam quia uni non creditur.»
253 Encore consilium 53.
254 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 645: «Si tamen iudex interrogaret pragmaticos in iudicio super hac consuetudine, & ipse secundum eos proferret talem esse consuetudinem, illa scriptura per iudicem facta postea probaret. Ita solet in Francia fieri».
255 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646: «Intelligendum est per hanc sententiam probari consuetudinem iam inductam, sed non induceretur ex una sententia consuetudo concernens iudicia. […] Ideo si quis in contradictorio iudicio obtinuit, non ex hoc probatur consuetudo. Sed bene cum iudex pronunciavit talem esse consuetudinem, quod raro sit. Et ista est communis sententia.»
256 « même si dans ces sentences il n’est pas déclaré que telle est la coutume ». Il renvoie à ce que dit la Glose sur C. 8, 52.
257 Cf infra B).
258 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646: «Tertius casus, per duas sententias probatur consuetudo, etiam si in illis non dicatur consuetudinem talem esse […] & sic duae sententiae in iudicialibus requiruntur, non in extraiudicialibus […] Unde si producantur duae sententiae intra decem annos latae, in quibus dimidia pars heretitatis fuit adiudicata primogenito nobili, vel tertia ignobili, probabitur consuetudo […] Idem si reperiatur in actis scriptum, quod hoc observatum fuit sine contradictione & conflictu […] Item tot requiri dicunt actus in probanda consuetudine, ut verissimiliter transiverit in populi notitiam, & tacitum illius consensum, & hoc arbitrio iudicis relinquitur, ex pluribus probatis actibus […] & ista est communis opinio secundum doct. ibidem.»
259 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646: «Quartus casus est, consuetudo fori iudicialis non redacta in scripturam probari potest per advocatos, procuratores, & notarios. De qua iudex etiam ex officio se informare potest.»
260 Voir Laurent Waelkens, op. cit.. Les idées du juriste médiéval sont sur la question sont bien résumées p. 560-561.
261 Cette expression nous paraît ici la meilleure traduction de tot.
262 René Wehrlé, op. cit., p. 208.
263 Ibid, p. 270.
264 Ibid., p. 269.
265 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646: «Item par acta extraiudicialia, id est per instrumenta probari consuetudo potest, & tunc tot requiruntur actus, & instrumenta, ex quibus verisimiliter colligatur tacitus populi consensus. Unde consuetudo inducens, quod renunciationes, quae a mulieribus fiunt, sine subscriptione testium fiant, probatur ex inspectione instrumentorum omnium, super dictis renunciationibus factorum, nec alia eget probatione. Pan. in cons. 73 […] ubi per plura inventaria dicit non esse probatam consuetudinem conficiendi sic inventaria, ideo per octo instrumenta producta, in quibus non erat nomen Imperatoris, dicit non fuisse probatam consuetudinem, quod instrumenta fieri possint sine nomine Imperatoris: quia illi actus non praesumuntur devenisse in notitiam populi. Nam acta extraiudicialia non ita innotescunt, sicut iudicialia […] & tunc arbitrarium est quot actus requirantur pro natura & qualitate negotiorum. Ideo si consensus populi eliciatur per unum actum, iam non est opus frequentia, ut si quis faciat pontem, & pons legitimo tempore permaneat, & nemo contradicat, per illum unicum actum inducitur consuetudo, ut docent iurium interpretes.»
266 Ibid.: «Quintus casus est, consuetudo quae respicit ordinem iudicii, cum sit modico praeiudicii sufficit quod summarie probetur, & sine scriptis per procuratores, & curiae pragmaticos […] ut etiam inferius dicetur de stylo: & ita potest intelligi opinio Petri recitata per Bar. in […] C. quae sit longa consue. ubi dicebat semiplene probandam consuetudinem, quod verum in his casibus esse potest, alioqui plene, ut inferius dicetur, & in his casibus tanta debet esse probatio, ut monere debeat iudicem ad credendum sic esse».
267 Littéralement « de préjudice modéré ». Cette expression est assez difficile à traduire mais Rebuffe veut visiblement dire que ce type de coutume ne peut causer de préjudice important aux parties dans l’administration de la justice, ce qui explique la conclusion qu’il tire de ce caractère de la coutume concernant « l’ordre du procès ».
268 D. 22, 5, 3
269 C. 3, 1, 9 et C. 4, 21, 15.
270 D. 1, 3, 35
271 C. 8, 52.
272 C’est le consilium 136 que vise ici Rebuffe.
273 Consilium 53.
274 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646: «Sextus casus est, consuetudo quae litis decisionem respicit, plene probanda est (ut superius dictum existit) pper librum, instrumenta, vel testes […] Testes autem isti, tria maxime debent deponere, usum populi, frequentiam usus, & temporis diuturnitatem. […] Unde si velim probare consuetudinem matrimonii […] quod per obitum uxoris maritus lucretur dotem, etiam extantibus liberis, iudex testes productos interrogabit, an unquam viderint uti, quod maritus sic fuerit lucratus dotem? Si dicant ita, iudex iterum quaeret, quid de hoc vidistis? Ipsi dicent, vidimus fuisse sic inter duos tales iudicatum pro marito, praesentibus tot, & c. Item inter alios sic vidimus iudicatum: tot honoribus praesentibus, qui faciunt maiorem partem populi. Et tunc iudex adhuc sciscitabitur, quot anni sunt ab eo tempore. & ipsi dicens, decem anni, & ultra. Itaque vides consuetudinem probatam.»
275 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 646-647: «Et inducit consuetudo etiam contra ius scriptum spacio decem annorum, licet quidam voluerint quadraginta requiri annos, sed quod decem sufficiant extra bona ecclesiastica est communis doct. sententia, ut docet Guido Papae».
276 Rebuffe vise son consilium 164.
277 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 647: «Si vere testes interrogati, quot & quibus praesentibus fuit iudicatum, vel gestum, dicant se nescire, non probant. […] Non tamen requiritur quod dicant tot praesentes fuisse, qui facerent maiorem populi partem. […] Postremo testes pro causa dicere debent se vidisse ita observari, & uti in forensi iudicio, & in tali curia publice & notorie longo tempore in multis litibus, & causis, & in omnibus maxime in quibus interfuerunt. Et istud in curiis Franciae est usitatum, ut inferius dicetur. Verumtamen quia in hoc senatu fuit alias super hoc decretum factum, quod observandum est, quia ex eo prepulchre nostra haec materia deciditur, ob id illam ordinationem hîc duxi annectandam».
278 Ibid.: «Inquiretur de consuetudine in hunc modum. Vocabuntur plures sapientes carentes suspicione: & ipsis vocatis proponetur eis consuetudo, & tradetur eis in scriptis: & postea ipsi iurabunt dicere, & fideliter referre, quod credunt, & viderunt usitatum super dicta consuetudine: quo iuramento praestito trahent se ad partem, & deliberabunt, & demum referent deliberationem eorum: & dicent inter quos viderint illam consuetudinem, & in quo casu, & in quo loco, & si fuit iudicatum, & de circunstantiis, & in communi reddent causam dicti sui, & omnia redigentur in scriptis. Et haec mittentur ad curiam clausa sub sigillo inquisitorum. Ex registris curiae extractum. Itaque videtis requisita in consuetudine probanda in hoc senatusconsulto, & ad inquirendum super ea.»
279 Ibid.: «Primo quod vocentur plures sapientes, non stulti, nec valeret consuetudo, quod tam sapientes quam stulti deponerent […] ob id cum summa deliberatione est in hoc senatusconsulto dictum, sapientes vocabuntur.»
280 D. 22, 5, 12.
281 René Wehrlé, op. cit., p. 234.
282 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 647: «Sed quot testes requirantur? Ubi numerus. ss. de testib. & Hostien. in summa huius. tit. in. § quot & per quos testes duos saltem requirere videtur. Tamen secundum stylum curiae Franciae consuetudines non redactae, nec approbatae solent per turbam probari, in qua requiruntur ad minimum decem testes.»
283 Rebuffe se fonde ici sur D. 22, 5, 3.
284 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 647 : «Secundo quod illi careant suspicione, quia suspecti testes repellendi sunt. […] Unde si quis haberet similem causam, vel habiturus esset, repellitur a testimonio.»
285 Ibid.: «Terio testibus debent tradi consuetudinis articuli, super quibus sunt examinandi. Nec enim possunt deponere, nisi sciant super quo, & praemeditentur in hoc diuturnum usum, & veterem observantiam, ideo dicit tradendam consuetudinem».
286 D. 28, 4, 1. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 647 : « Quarto in scriptis articulus, super quo testes deponere debent, est dandus, quo possint melius super ea deliberare, & perpendere, quia ea quae in scriptis sunt, oculis elius prospici, & praevideri possunt, & legi non semel tantum, saepius, ideo facilius super scripta consuetudine deponere poterunt. »
287 Ibid.: «Quinto iurare debent testes se dicturos fideliter, quod credunt, & viderunt usitatum super dicta consuetudine. Testi enim non iurato non adhibetur fides […] Sed in hoc casu recipitur testimonium de credulitate.»
288 Ibid.: «Sexto docet ordinatio curiae testes separandos esse a tumultu auditorii, & inter ipsos deliberandum super dicta consuetudine: ne postea dum interrogabuntur sint sibiipsis contrarii, vel diversi, quibus non crederetur, & unus pro omnibus interrogabitur, & respondebit post conclusionem inter eos factam, ut de electione […] Unde si aliqui deposuerint de consuetudine frumenti, videlicet non esse usitatum solvi nisi octavum partem pro decima frumenti. Alii idem dicunt de consuetudine vini, non probabitur consuetudo, quia sunt singulares […] nisi concordarent in eodem genere […] quia tunc licet facta essent diversa, ut in tali facto vidi servari hoc, & in tali facto hoc tamen probant, quia idem est genus, videlicet super frumento.»
289 Ibid.: «Septimo deponent testes, & referent hoc usitatum fuisse a decem annis & citra […] Sed si probaretur consuetudo tanti temporis, cuius memoria non est in contrarium, tunc debent deponere quod suis temporibus viderunt sic observatum, & a suis maioribus acceperunt, etiam sic fuisse usitatum, & servatum, nec vidisse, nec audivisse quemquam, qui aliter viderit observari.»
290 Ibid.: «Octavo interrogantur testes, inter quos viderint illam consuetudinem servari, qui si dicant se nescire, non valet eorum depositio […] & habentur ac si nullo modo deposuissent, quia non intelligunt id, ad quod sunt adhibiti […] Non requiritur tamen quod dicti testes nominent aliquos, nec in quibus casibus, sed sufficit quod dicant praesentibus multis simpliciter, & in multis casibus sic fuisse observatum.»
291 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 648: «Nono deponent testes, in quo casu, & facti specie viderunt observari dictam consuetudinem, & sic omnes testes deponentes per eundem semonem probant […] quia talis sermo est sermo iuris necessarius probationi consuetudinis: licet regulariter in aliis testes his verbis deponentes suspecti reddantur […] & bonum est quando testes sunt memores illius casus, ut illum referatur, alioqui non astringantur casum in individuo exprimere, sed sufficit deponere generaliter in multis casibus hoc vidisse observatum, ut dictum fuit.»
292 Ibid.: «Decimo habetur in curiae placito, ut testes deponant, in quo loco viderunt, quia si vellemus probare consuetudinem Paris. esse, quod duo notarii actus & contractus recipere debeant, & unius testis deponeret ita vidisse Mediolani, alter Tholosae, isti non probarent, ideo debent deponere se vidisse in illo loco, de quo interrogantur, & in quo est quaestio […] quia responsio interrogationi conformis esse debet.»
293 D. 1, 3, 34.
294 Consilium 73.
295 Consilium 131, quaestio 4.
296 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 648: «Undecimo interrogantur testes, si super ea consuetudine fuerit iudicatum. Nam primum quidem illud explorandum esse arbitror, an etiam contradictorio aliquando iudicio consuetudo firmata sit.»
297 C. 4, 19, 5. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 648: «Duodecimo deponent etiam testes de circunstantiis, ut clarior eorum reddatur depositio.»
298 Ibid.: «Decimoterio causam in communi reddent dicti eorum, videlicet quod viderunt sic usitatum, & servatum in tali curia, publice & notorie, longo tempore, & in multis litibus, & causis, & in omnibus in quibus interfuerunt. Et sic solent dicere testes pro consuetudine deponentes.»
299 C. 4, 21, 18. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 648: «Decimoquarto omnia quae ipsi testes dicent, describentur a Grapherio seu scriba causae, sicut quando in alia materia deponunt. […] Decimoquinto commissarius, qui audivit testes, mittit has depositiones clausas ad curiam, in qua causa ventilatur, & hoc sub sigillo suo, non alterius curiae.»
300 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 648: «Ultimo nota quod non debent testes deponere talem esse consuetudinem, sed de facto, videlicet quod viderunt tales actus fieri. Ex quibus iudex poterit consuetudinem colligere. […] Et sic cessat opinio doct. in d. l. de quibus […] ubi dicunt valere depositionem testis, dicentis talem esse consuetudinem, licet rationem non dicant. Tamen in Francia propter legem regiam & hoc senatusconsultum, debet testits interrogari de ratione, saltem in communi, ut hîc dicitur, quam si non assignet, non valebit eius depositio.»
301 Ibid.: «.Item cum per ordinationem regiam pars possit facere, ut adversa pars interrogetur, vidi ponere, quod tale erat consuetum fieri, & talis erat consuetudo, si pars credat, non erit opus aliter probare consuetudinem, & sic erit facilis modus probandi consuetudinem, seu relevandi ab onere probandi.»
302 Voir Laurent Waelkens, op. cit., p. 561.
303 Nous avons hésité à aborder cette question dans notre deuxième partie consacrée à la justice, mais nous la traitons finalement ici par souci de suivre au plus près le raisonnement de Rebuffe en respectant la cohérence du Tractatus de consuetudine.
304 Pour un tour d’horizon très rapide, voir Pierre-Clément Timbal, « Coutume et jurisprudence en France au Moyen Âge », Recueil Bodin, 52, La coutume, t. II, Bruxelles, 1990, p. 227-232.
305 C. 11, 48, 20.
306 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 649: «Interdum partes contrarias adducunt consuetudines, & tunc iudicandum est secundum eum, qui melius probabit: & in hoc iudex debet respicere qualitatem personarum, rationes redditas per testes, & alia quae scripsi in tract. de reproba. & salvatio testium, in verbo contrarii, & in verb. praeseruntur, & quae abunde scripsi in concordat. Franciae, in tit. Annatis. Et probari potest contra consuetudinem antequam sit conclusa, & constituta, ac a principe approbata, postea non, ut inferius dicitur, ob id bonum est illam primo conclusam esse & approbatam. Sic contra praescriptionem probari potest, nisi in sing. casu.»
307 C. 7, 22, 23. Rebuffe renvoie au Digeste mais c’est bien dans le Code que se trouve l’ad legem Corneliam de falsis.
308 D. 47, 18, 1.
309 René Wehrlé, op. cit., p. 203-204 et 270-272.
310 Etrangement l’auteur expose ses dix différences en douze points. Nous verrons que cette notation ne correspond pas à la réalité du propos.
311 Le jurisconsulte n’est pas le premier à se livrer à cet exercice de comparaison. On peut ici encore se référer à Laurent Mayali, « La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge », art. cit., p. 26-27. L’auteur constate qu’Albéric de Rosate, résumant en son temps le débat, relevait six différences.
312 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 634: «Tertio videamus differentias inter consuetudinem & praescriptionem, in quibus non modicus aderit fructus. Prima est, quod in consuetudine requiritur consensus tacitus populi, vel maioris partis. […] Unde requiritur in illius probatione, quod sciente populo, & non contradicente quis usus fuerit […] Praescriptio autem consensum adversarii non requirit, sed contra ignorantem currit.»
313 D. 41, 3, 49.
314 Rebuffe renvoie à sa glose sur D. 43, 12, 2.
315 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 634-635: «Secunda est, quod illa, quae de iuregentium competunt, non praescribuntur […] Ideo non praescribitur facultati ducendi aquam ex flumine publico navigabili […] Sed illa consuetudine acquiri possunt […] Unde si quis fuerit piscatus in certa parte fluminis publicii & alios prohibuerit sciente populo & non contradicente, dicitur esse sibi ius quaesitum ex tacito populi consensu: adeo ut ipse solus possit deinceps piscari, & alios prohibere.»
316 D. 44, 3, 7.
317 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 635: «Item in casu consuetudinis poterit populus unius civitatis se opponere, & prosequi contra illum, qui vult consuetudinem inducere […] quia totius populi interest, cum ius illum tangat, ut in actione populari […] Diversum est in praescriptione: quia is cuius interest, prosequi tantum poterit.»
318 D. 42, 1, 47.
319 « où la loi supprime la prescription, elle ne semble pas supprimer la coutume car la coutume est de fait et que celui qui fait la loi semble ignorer (dans le sens de : ne pas chercher à supprimer) la coutume », Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 635.
320 De prohibitione Feudi alieni, constitution insérée au Liber augustalis.
321 Rebuffe vise le commentaire du juriste italien sur Inst. 2, 1. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 635 : « Quarta in praescriptione, ius, quod ab uno aufertur, alteri applicatur. Sed ex consuetudine non aufertur alicui illud, quod applicatum est alteri, sed de novo inducitur […] Unde si quis prohiberit longo tempore piscari in mari, ut Veneti, vel in flumine publico, ius quod ipsi acquisierunt, non aufertur ab aliquo, licet illis per consuetudinem acquisitum fuerit. […] Sed facultas quaedam aufertur a singulis, ut non possint deinceps alii piscari extra ipsos, qui ius quaesierunt ex consuetudine. »
322 Ibid.: «Quinta quod raescriptio tendit ad tolledum quod est in esse productum, utpote dominium, vel actionem, pignus, & similia. Consuetudo vero tendit ad inducendum de novo.»
323 D. 8, 4, 13 § 1.
324 René Wehrlé, op. cit., p. 270.
325 Ibid.
326 « le particulier acquiert par prescription, la République par coutume ».
327 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 635: «Sexta ex praescriptione ius privato quaeritur, sive ex publico ius illud trahatur, sive ex privato per consuetudinem vero non acquiritur ius soli privato, sed in publico unicuique, etiam si ius trahatur ex privato. l. venditor. § si constat. ss. commun. praedio. ubi potest induci consuetudine, ut possit quiliber lapides ex alterius fundo caedere dato precio. Ex hoc non solum uni competit, sed cuilibet. Item consuetudo testandi coram duobus notariis in hac patria tam uni quam alteri competit: quia consuetudo est lex non scripta, & sic communis […] & consuetudo comedendi carnes diebus sabbatinis a festo nativitatis domini usque ad purificationem beatae Mariae cuilibet de populo Parisien. competit, iuxta consuetudinem inibi introductam. Sed per praescriptionem privatus acquirit, per consuertudinem Respublica. […] Et quando acquiritur collegio, censeturr privato acquiri, & dicitur praescriptio: quia collegium vicem unius tenet […] Nam est quoddam corpus fictum, & repraesentarum […] Secus si personae collegii aliquid observarent populo approbante, tunc diceretur consuetudo»
328 Commentant D. 1, 3, 32.
329 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 636: «Septima differentia est, in consuetudine inducenda non requiritur bona fides, imo populus cum mala fide potest inducere consuetudinem, & sine titulo: & postea alii utentes ea consuetudine excusantur, ut in exemplo superius allegato, si omnes comedant diebus sabbatinis carnes Paris. a festo nativitatis usque ad purificationem: nam post consuetudinem non debt quis dubitare […] Sed praescriptio cum mala fide induci non potest. […] Unde etiam ex sententia nulla, quae in populo notitiam devenit, inducitur consuetudo: quia ex ea satis colligitur tacitus populi consensus […] Unde dicit Bal. in rub. de consuet. col. 1. quod consuetudo est praescriptio cuiusdam civitatis, vel moralis observantiae, quae pro lege habetur, sed mera praescriptio est alieni vel quasi alieni usurpatio.»
330 Ibid.: «Octava in praescriptione requiritur titulus, & bona fides […] hoc ita iure cautum est, quando contra ius. Diversum est in consuetudine, in qua sola voluntas populi, seu consensus tacitus sufficit, cum sit quaedam lex, nec est necessaria etiam tituli allegatio.»
331 D. 1, 3, 34.
332 Le commentaire visé traite de D. 12, 6, 14 et se situe au capitulo primo dédié à la question Qui feudum dare possunt.
333 D. 12, 6, 14. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 636: «Nona differentia est, Quia praescriptio est rerum, consuetudo morum. Bal. & Paul in l. cum de consuetudine ss. de legibus, quam legit cum dicta l. de quibus, quod passim non procedit quia consuetudo & rerum & morum est, ut patet: licet primam sententiam referat, & sequatur Ioan. Franc. d. quaestio 10 & ultima primae partis, ubi etiam dicit in consuetudine considerari aequitatem, in praescriptione autem vertitur rigor, & odium, allegat Bald. in dicta l. de quibus, & consuetudo nemini facit iniuriam, quia est lex voluntaria.»
334 Voir Laurent Waelkens, op. cit., p 175 et suivantes pour les propos sur la question de Jacques de Révigny.
335 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 636: «Decima differentia, praescriptio tanquam odiosa est restringenda, nec extenditur etiam ad similia […] Consuetudo vero, cum sit favorabilis, amplianda est: saltem amplior interpretatio in ea fieri debet, quam in praescriptione: quia illa dispositionem habet universalem: praescriptio vero non […] Unde si Parisiensis nubat Tholosae, uxore praemortua lucrabitur bona uxoris, ac si Tholosae natus fuisset: quia illa consuetudo extenditur ad illos, qui ibidem nubunt, nisi onerosa sit & exorbitans.»
336 Inst. 2, 6 § 1.
337 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 636: «Undecima est, quia praescriptio locum habet tam in rebus mobilibus, quam in immobilibus, corporalibus, quam incororalibus […] Consuetudo vero in incorporalibus, ut in servitutibus, iurisdictionibus, & similibus.»
338 Balde, Super feudis, chapitre 1, De natura feudi. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 637 : « Duodecima differentia est, quia consuetudo est ius disponens, & ex consensu totius populi, vel maioris partis universitatis : praescriptio vero est ius constitutum […] Et hac ratione consuetudo praeiudicat aliis, quia in ea consentiunt singuli tanquam universi […] Praescriptio vero inter quosdam non praeiudicat aliis […] quia in ea consentiut homines tanquam singuli, non tanquam universi. »
339 Sur l’histoire de cette distinction voir Jacqueline David, « La coutume et l’usage en France de la rédaction officielle des coutumes au Code civil : les avatars de la norme coutumière », Revue d’histoire des facultés de droit et de la science juridique, no 18, 1997, pp. 125-157.
340 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 650: «Quid sit consuetudo, superius in praefationibus scripsi: usus autem & mores proprie respiciunt factum, videlicet uti: quo usu consuetudo inducitur, consuetudo vero ius est […] quandoque vocatur communis usus.»
341 D. 1, 3, 33.
342 Voir Laurent Waelkens, op. cit., p 198.
343 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 650: «Et sic differunt usus & consuetudo, ut causa & causatum, & tanquam materia & subiectum, secundum doct. […] Usus & mores sunt causa consuetudinis, videlicet remota: nam causa proxima est populi consensus, qui colligitur ex usu & moribus.»
344 Voir Laurent Mayali ,,« La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge »,, op. cit., p. 20.
345 « Les mauvaises coutumes se répandent de l’étranger : alors que le peuple étranger habite avec nous (…) ils sont des voisins de la ville sensuels et efféminés ».
346 Genèse, chapitre 6.
347 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 650: «Item invenimus duobus modis consuetudinum corruptionem accidere, nam aut per nos, aut per exteros: per nos quidem, vel quia agimus molesta, vel quoniam sequimur iucunda. Caeterum ab externis consuetudines malae pullulant, cum peregrinus populus nobiscum habitat mercatoria foelicitate affluens, & luxu, aut urbis vicini voluptarii, & molliculi sunt: quia morum contagio propinquos affici, ut patet Genes. 6. c. quapropter opus est ut legislatores & magistratus sedulo animadvertant, num diligenter observentur mores approbati, & aequales in omnibus peragant: hoc ex Hypodami Pythagoraei sententia patet: libere quod sentio dicam, quod hodie quidam exteri bonos mores Gallorum quorundam pervertunt, & corruperunt, necnon alios deteriores. Addiderunt, quod graviter ferendu est & dolendum.»
348 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 651: «Superest declarare quid sit stylus, de quo loquimur. Et ad illius elucidatione multa hîc scribere intendo quotidiana. primo quot modis stylus accipiatur, quid sit, quomodo introducatur, quid a consuetudine defferat, quam vim seu effectum habeat. Et ad primum veniens quot modis stylus sumatur? Respon. interdum stylus, vel stylum suumitur pro columna unde epistilium est capitellum, quod supra columnam locatur. Aliquando stylus id est graphium, vel penna, seu pro scriptura accipitur […] Quis mihi det, ut exarentur in libro stylo ferreo. Nonnunquam sumitur pro consuetudine scribendi […] Et dicitur ex stylo cognoscitur […] Cicero ait de oratore, Stylus optimus dicendi effector & magister. Et de clar. orator. Unus enim sonus est totius orationis, & idem stylus. Interdum sumitur pro sententia. […] Alias etiam dicitur modus dicendi, seu orationis structura […] Et dicitur oratio in sensu, stylus in berbis, oratio ad res, stylus ad verba […] Sumitur interdum pro quacunque dispositione scripta […] Nihil enim est, quod magis hominibus debeatur, quam ut supremae voluntatis liber sit stylus, & licitum, quod iterum non redit, arbitrium […] quia moribus olim receptum erat apud veteres, ut ipsi testamenta conscriberent stylo, id est instrumento aeneo, quo in albo, id est in tabulis ceratis, ut & est hodie mos Gallorum […] Accipitur etiam stylus pro communi usu loquendi, procedendi, & scribendi […] Item stylus sumitur pro eo quod est usitatum, & ut ipse dicit, practicarum in aliqua curia, & diutius servatum.»
349 Sur cette question voir Sophie Peralba, « Des coutumiers aux styles. L’isolement de la matière procédurale aux XIIIe et XIVe siècles », Droits et pouvoirs, Cahiers de recherches médiévales (XIIIe - XVe siècles), 7, 2000, p. 129-141.
350 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 651: «Secundo quaero, quid sit stylus? Bal. in d. l. I, dicit quod est consuetudo alicuius fori iudicialis, vel est ius non scriptum, usibus introductum, ab unius iudicis voluntate sepe stylatum […] Vel stylus quasi stans ad similitudinem styli ferrei, qui est stabilis, quasi ferreus, haec sunt verba Bal. in d. l. de quibus.»
351 Consilium 119.
352 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 651: «Tertio videndum est quando stylus introducatur? Respon. per decem annos in aliqua curia secundum Guido Papae».
353 Ibid.: «Quarto quaeritur quomodo stylus differat a consuetudine? Bart. quem alii sequuntur in d. l. de quibus dicit consuetudinem respicere decisionem, stylum vero ordinem loquendi, procedendi, & scribendi.»
354 Ibid.: «Secundo differt: quia consuetudo inducitur, tacita voluntate plurium & usu populi vel maioris partis […] Stylus vero ex voluntate unius iudicis.»
355 Le texte visé est le prooemium de ses Commentaria in consuetudines ducatus Burgundiae (1517).
356 C. 8, 52, 2.
357 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 651: «Tertio consuetudo est generalis populi, stylus particularis personae, vel officii.»
358 Ibid.: «Quarto consuetudo contra ius valet […] Stylus iudicis non, quia tantum valet ad declarandum mentem iudicis, qui non potest contrarios disponere […] Fallit ratione approbationis principis, & bonum esset ne curiae regni vagarentur sub incerto, ut unus esset tantum stylus in omnibus curiis regni, sicut est in omnibus Franciae parlamentis iste stylus.»
359 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 655.
360 Consilia 107 et 36.
361 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 652: «Quinto in stylo non requiritur cursus temporis in consuetudine […] Alex consil. 107 […] quod intellige quando stylus non esset contra ius, alioqui requiritur temporis cursus, sicut in consuetudine […] vel intellige in stylo eius, qui habet potestatem legis condendae non requiritur cursus temporis».
362 Ibid. p. 652: «Sexto in stylo intepretativo non requiritur pluralitas actuum, in consuetudine secus.»
363 Ibid. p. 652: «Ultimo nunc videamus quam vim habeat stylus, sive effectum? Respon. effectum declarandi, ut si stylus velit, quod in causa 20 solidorum non offeratur libellus.»
364 Consilium 119.
365 Ibid. p. 652: «Et quando stylus est dubius recipit interpretationem a iure communi, sicut statutum […] Stylus curiae secularis recipit interretationem primo a iure civili: curiae vero ecclesiasticae stylus a iure canonico [;..] sic & rescriptum privilegium & iuramentum recipiunt interpretationem a iure […] & statutum aut consuetudo seu lex Regia disponens idem quod lex, debent interpretari secundum leges: & est ipsa lex»
366 Commentant C, 9, 49, 7.
367 D. 5, 1, 47, D. 22, 5, 3, D. 27, 1, 30, le commentaire de Balde sur C. 8, 52, 3 et D. 1, 3, 32 et enfin D. 40, 7, 21.
368 C. 10, 1, 5.
369 Littéralement « fait le litige sien ». Il faut comprendre que le juge commet une véritable faute lorsqu’il n’applique pas le style de sa cour. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 652-653 : « Octavus, iudex non servans stylum suae curiae facit litem suam, ac si non servaret consuetudinem, aut legem. […] Ideo poterit per superiorem puniri. »
370 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 652: «Secundus effectus est, quod stylus habet vim consuetudinis in illa curia, in qua est praescriptus […] imo si stylus contradicat consuetudini standum erit stylo tanquam speciali, quia generi per speciem derogatur per regu. iuris […] Tertius, stylus curiae pro lege servandus est.»
371 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 654: «Decimus quintus, citatio contra stylum emanata non valet, nec tenetur, citatus comparere […] Decimussextus, citatus contra stylum curiae, etiam si non comparevit, non est contumax […] Decimosseptimus effectus, Sententia lata contra stylum est nulla, sicut contra legem.»
372 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 652: «Quartus, stylus curiae facit ius […] Quintus, ita punietur transgressor consuetudinis notoriae, & styli, sicut legis […] Sextus effectus styli est, quod si lex deficeret, stylus curiae servaretur […] Maxime si aliquando iudicio contradicto fuerit firmatus».
373 Rebuffe vise son Consilium 34.
374 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 652: «Septimus iudex vel partes non possunt pro parte acceptare stylum, & pro parte respuere: cum stylus sit individuus, sicut & consuetudo.»
375 Rebuffe vise son commentaire sur D. 45, 1, 121.
376 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 653: «Nonus effectus styli est, quod clausulae solitae apponi de stylo habentur pro appositis […] Ideo notarius ex seipso potest tales clausulas apponere, licet partes de his nil dixerint.[…] Facit quod dicit creditori secundum stylum & consuetudinem atriae, etiam si esset consuetum, ut sigillum regium apponeretur, ut hîc, vel obligatio ad rigores parvi sigilli Montispessulani conscriberetur, vel conventionum Nemausi, ut in patria Montispessulani.»
377 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 653: «Duodecimo literae obtentae praeter vel contra stylum curiae praesumuntur subraptitiae, aut falsae, & non valent […] Decimustertius effectus, praesumuntur literae contra stylum erronae, & eis non est credendum […] Item si omittatur stylus, literae redduntur suspecte […] Et haec praesumptio falsitatis est sufficiens ad condemnandum de falso.»
378 Consilium 66.
379 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 653: «Decimus, stylus potest allegari etiam in decisionibus causarum […] Etiam si sit contra ius, & hoc si est a principe confirmatus & eo tendat: alioqui non».
380 « la lex regia est la fille et l’élève de la coutume et cela n’est pas étonnant parce que la coutume peut donner juridiction et pouvoir pur ou mixte ». Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 633.
381 C. 12, 59, 8.
382 Il s’agit d’une référence biblique classique. Jean André la cite également. Voir René Wehrlé, op. cit., p. 202.
383 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 633: «Secundo duples est consuetudo, ut iuris tradunt interpretes, una facti observantia, ut in avibus consuetudo volandi, & revolandi […] Altera est consuetudo, quae ex usu longaevo inducta est, & vocatur ius non scriptum […] Et sic capitur hîc pro illo iure consuetudinario, quod exordium habuit ex quo homines convenientes in unum coeperunt simul habitare: quod ab eo tempore factum esse creditur, ex quo Cain civitatem aedificasse legitur. Ius vero constitutionis a Mose incoepit. Et sic consuetudo antiquiorem ortum habuit […] Tamen melius est initium constitutionis, quam consuetudinis, licet prius fuerit consuetudo, quam lex Regia. Ob id lex Regia consuetudinis est filia & alumna, & non est mirum, quia consuetudo iurisdictionem dare potest, & merum ac mixtum imperium.»
384 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 634.
385 Le Montpelliérain est loin d’avoir été le seul à considérer les implications du concept de lex regia. Voir à ce sujet Henri Morel, « La place de la lex regia dans l’histoire des idées politiques », L’influence de l’Antiquité sur la pensée politique européenne (XVIe-XXe siècles), Michel Ganzin (dir.), Aix-en-Provence-Marseille, 1996, p. 159-174.
386 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 634: «Et sic hodie leges Regiae consuetudinariae post confirmationem vocari poterunt, licet antea simpliciter consuetudines, quia omnia nostra facimus, quibus auctoritatem impartimur. […] Et quamvis ita scriptae sint, tamen non desinuunt esse consuetudines, ut in prooem. feudo. Iuris testantur interpretes. Et antequam a principe sint approbatae, privatae dici possunt consuetudines, postea notoriae, & ab omnibus tanquam leges observandae, ut inferius dicetur. Unde Bald. in rub. de consuet. col. 1. sic ait, consuetudo habet diversas aetates, sicut omne quod regitur tempore. Nam dum incipit, est infans, dum adolescit, est adolescens, & est sui vigoris, quando est vir soliditate vigoris, sed consuetudo fatua nunquam efficitur vigorosa.»
387 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 34: «Sicut sententia lata contra legem non valet […] nec contra consuetudinem notoriam, & in scripturam redactam, & approbatam: vel contra ordinationem publicatam […] Facit enim iudex litem suam, si iudicet contra consuetudinem notoriam, sicut si iudicaret contra legem: ut si in hoc regno iudicaret, quod mortuus non saisit vivuum. […] Ideo iudices in hoc regno iurant se iudicaturos secundum ordinationes & leges regias Gallicas, ac consuetudines approbatas, & secundum illas iucidare debent.»
388 Ibid.: «Rescriptum contra consuetudinem impetratum non valet, quia obreptitium est, nisi in illo rescripto fiat mentio consuetudinis, vel stili: quia cum tales consuetudines sint facti, & in facto consistant, princeps praesumitur eas ignorare.[…] Sufficit tamen si dicatur nonobstante consuetudine in contrarium disponente, licet capitulum vel articulus non allegetur, & satis dicitur specialis mentio, quando facta est ab eo, qui potest tali consuetudini derogare.»
389 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 658: «Non auditur allegans aliam consuetudinem, quam approbatam. Nam Rex vel Imperator potest consuetudines tollere, sed non facere» et Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 35: «Nota etiam quod per leges, vel Regis ordinationes, quae in hoc regno leges sunt, non tolluntur consuetudines illis contrariae: nisi in ordinationibus ponantur haec verba, vel similia, nonobstantibus consuetudinibus.»
390 Voir en particulier Jean-Marie Carbasse, « Le roi législateur », Droits n ° 38, 2003, p 8.
391 Voir Jean-Louis Halpérin, « Lex posterior derogat priori… », art. cit., p. 390.
392 Cf. supra Chapitre I Section 4 § 2.
393 Super Feudis, titre 1, De natura feudi.
394 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 639-640: «Quinto dicendum est, an consuetudo legem tollat? Et super hoc conclusiones faciendae sunt sequentes. Prima est, quod consuetudo generalis tollit legem generalem praecedentem […] & nullum est ius mere positivum, quod consuetudine mutari non possit. […] Sed verus (ut arbitror) est sensus, ut consuetudo non vincat rationem, id est non superet, vel legem, quia non est ratione aut lege fortior, sed inducta habebit legis effectus, & valebit sicut lex, & omnes tenebit […] Sed quando est inducta contra legem, ipsa servatur, & illam legem vincit. Sed dicet quis, quomodo potest consuetudo vincere legem? Cum lex sit rationabilis […] & consuetudo non potest esse rationabilis contra rationem. Respon. multiplex est ratio, & pro diversitate locorum, & temporum […] Ideo potuit primo esse ratio in lege condenda, quae nunc cessat, & fortior est contraria. Ratio in consuetudine, ob id ista fortior ratio, quae consuetudini inhaeret, tollit aliam legem & rationem illi adhaerentem […] Et sic consuetudo specialis loci tollit legem etiam generalem, ibi, non in alio loco.[…] Sed idem est in generali: quia tantae auctoritatis est consuetudo, sicut lex generalis, vel localis, seu specialis. Quod intellige quando consuetudo esset rationabilis. […] Consuetudo etiam generalis de novo inducta tollit aliam consuetudinem generalem, necnon specialis consuetudo tollit generalem in illo loco, in quo specialis viget, & specialis specialem. Tamen non debent nisi ex maxima causa induci novae consuetudines. Et reprehendentur canonici Parisien. qui sine sui episcopi consensu novas inducebant consuetudines, cum novitates discordiam pariant.»
395 Commentaria in consuetudines ducatus Burgundiae, rubrique Des justices, § 4.
396 Voir Yves Sassier, « Le XIIe siècle, un tournant de la pensée politique », II, Revue Française d’Histoire des Idées Politiques, no 5, 1997, p. 13.
397 D. 47, 12, 3 § 5.
398 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 640: «Quando consuetudo praecedit legem, tunc lex sequens tollit consuetudinem.»
399 « En vérité si la loi condamne de futures coutumes, alors les coutumes ou le style introduits contre cette loi ne valent pas ».
400 C. 8, 52, 1.
401 D. 1, 3, 32, § 1.
402 André Gouron, « Coutume contre loi chez les premiers glossateurs », Renaissance du pouvoir législatif et genèse de l’Etat, Montpellier, 1988, publications de la Société d’Histoire du droit et des institutions dans les anciens pays de droit écrit, 3, p. 118.
403 La question de la relativité du caractère raisonnable, qui dépend parfois du point de vue, a été traitée par Panormitain. Voir René Wehrlé, op. cit., p. 261-262. Il donne l’exemple d’un évêque censé selon la loi raisonnable traiter les affaires en prenant conseil de son chapitre. La coutume peut s’établir qu’il traite seul certaines affaires sans prendre conseil parce qu’il est bon que ces affaires soient vite expédiées : la coutume, bien qu’allant à l’encontre de la loi, est alors aussi raisonnable qu’elle, sous un rapport différent.
404 D. 8, 4, 13, § 1.
405 D. 1, 4, 1. Il s’agit du fragment d’Ulpien Quod principi placuit.
406 Laurent Mayali,, « La coutume dans la doctrine romaniste au Moyen Âge », op. cit., p. 30.
407 André Gouron, op. cit., p. 126. L’idée que le « le peuple reste seul maître de la coutume » est également présente chez Jean André, d’après René Wehrlé, op. cit, p. 247.