115 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 36 col. 2-37 col. 1: «Cum Princeps sit causa causarum, non est de eius potestate inquirendum, cum primae causae nulla sit causa, quia id quod prumum est, aliud ante se habere non potest […] Limitatur ista regula, ut nihil possit contra ius divinum, imo in illis tanquam privatus censeatur: quia extra suam iurisdictionem est […] Nec enim est ad destructionem praepositus, sed aedificationem, ut docet Divus Paulus. In his ergo quae facit contra Dei legem, peccat, & damnabitur sicut alius. Nam & Papam & Imperatorem legibus, scripturae sacrae, praecipiunt esse subiectos […] Et sic non potest permittere usuras […] nec ferias in honorem Dei introductas tollere […] Secundo, non habet potestatem contra ius naturale, quod est immutabile […] Item nec contra bonos mores, seu contra honestatem voluntas Principis est obligatoria […] Ideo non potest dominus cogere puellas, ut eant ad castrum suum gratia saltandi, & agendi choreas […] Quarto, nec contra ius gentium disponere potest […] Ultimo, non habet potestatem contra disposita a iure civili, fundata in ratione naturali. unde non posset simpliciter disponere, quod filius non aleret patrem: sed cum filius erit ingratus, hoc poterit statuere, ut ingratitudinem, & sic peccatum tollat, & ei obviet […] Decerner etiam Princeps non poterit, ut filii nullam habeant in bonis paternis, vel maternis legitimam, quia hoc contra naturam est […] Etiam disponere non potest contra id, quod bonum & aequum est, nisi causa, ob quam disponit, esset iustior & aequior».
116 Cf. infra, Chapitre III.
117 Sur cette question voir Jean-Louis Thireau, « Préceptes divins et normes juridiques dans la doctrine française au XVIe siècle », Le droit entre laïcisation et néo-sacralisation, Jean-Louis Thireau (Dir.), Paris, 1997, p. 109-141. Sur la disparition progressive de la notion de droit divin et aussi son rapport avec le droit naturel et le droit des gens, voir Marie-France Renoux-Zagamé, Du droit de Dieu au droit de l’Homme, Paris, 2003.
118 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 661-662: «Quaero quo iure citatio sit inventa? In hac quaestione variae reperiuntur hominum voluntates […] quas ut invicem conciliem, facio conclusiones sequentes: quarum. Prima est, citatio quo ad inventionem est iuris divini, Deus enim noluit Adam condemnare nisi prius eum vocasset, per haec verba Adam, Adam ubi es?».
119 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 579.
120 Tous deux sur X, 2, 27, 12.
121 D 1, 1, 1 § 3.
122 Sur l’évolution de la perception du droit naturel après la redécouverte des compilations justiniennes voir notamment Giovanni Ambrosetti, « Y a-t-il un droit naturel chrétien ? », APD, 18 (Dimensions religieuses du droit), 1973, p. 77-83 ; Michel Bastit, « Loi naturelle et droit naturel au déclin du Moyen Age », RHFDSJ, 6, 1988, p. 49-62.
123 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 9: «Et licet quidam arbitrentur abusum Ulpian. hoc nomine iuris, respectu bestiarum, eum ius ad rationem pertineat, qua bruta carent: tamen ego putarem proprie Ulpian. usum fuisse iuris nomine, non pro ratione (ut ipsi arbitrantur) sed pro vi insita naturae. Nam ius hoc naturae respicit ipsam naturam, & idem est, ac si Ulp. dixisset, ius naturae est, sicut dicimus ius pascendi. […] ius ergo naturae est, quod natura omnia animalia docuit. nec dicit Ulpia. hîc, ius brutorum, sed ius naturae, seu naturale, quod est proprium humani iuris, & omnium animantium. Et hoc ius Romanum fuit collectum ex illius praeceptis, naturalibus, gentium & civilibus».
124 Voir Marie-France Renoux-Zagamé, « La disparition du droit des gens classique », RHFDSJ, 1987, no 4, p. 24-53.
125 Repetitiones Variae, p. 61 col. 2: «Ius gentium fuit inductum ab omnibus gentibus, sed consuetudo inducitur a singulis universitatibus, aut civitatibus, ergo non potest tollere quod ab omnibus fuit inductum, vel ius gentium inductum est ratione naturali medio gentium».
126 Rebuffe vise son oeuvre maîtresse, Roma triumphantis.
127 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 11: «Nos autem videamus, si forte dici possit ius naturale dupliciter accipi, in genere & in specie: in genere est illud, quod est commune omnibus & hominibus, & brutis, de quo fuit dictum, & generale vocari potest: alterum speciale seu in specie, quod ius hominum seu gentium nominari potest, quod naturalis ratio apud omnes gentes introduxit […] quamvis illud ius interpretes vocent naturale primaevum, hoc secundarium. Sed quocunque vocetur nomine, naturale tamen dicitur […] Quod vero naturalis ratio inter omnes gentes constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur, vocaturque; ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utantur […] Duo ergo habentur in hoc iure, & quod naturalis ratio interveniat, & apud omnes gentes servetur: si apud aliquos in usu tantum sit, ius erit civile, quod ius inferius prosequemur fusius, dividam hoc ius gentium, in l. manumissiones, infra. Et per istum text. videntur errare, qui dividunt hoc ius gentium in primarium & secundarium, ut primarium in religione consistat, alterum exigente necessitate hominum inductum sit, ut contractus. l. ex hoc iure. infra eod. Nam hîc unum est ius gentium, non plura. Et si vellemus distinguere in quolibet statuto unum ius, essent infinita iura, ob id unum tantum esse diversis temporibus statutum ius arbitror. […] Adhaec nulla, aut admodum parva est utilitas ista sic dividere: ideo curiosis ea nunc relinquam».
128 D 1,1, 5.
129 I 1, 2 § 1.
130 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 19 col. 2: «Et sic, dicunt interpretes per istum textum duplex esse ius gentium, videlicet primaevum, & secundarium: ius gentium primaevum dicitur naturale: secundarium, non. Sed hoc iure non est hoc cautum expresse, sed ad conciliandum iura ab interpretibus inventum est».
131 La répétition concernée est celle sur D 42, 1, 14.
132 Il dit reprendre les mots de Jason de Maino sur I 2, 1 § 11.
133 Repetitiones Variae, p. 61 col. 2: « Replicuit id quod est mihi acquisitum de iure naturali secundario, quod ius gentium appelamus ». La repetitio date du séjour de notre auteur à Bourges, soit entre 1527 et 1533, tandis que l’Explicatio ad quatuor Pandectarum libros fut rédigée vraisemblablement au début des années 1550.
134 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 19 col. 2: «Ego dicerem duplex ius gentium esse, unum antiquum: quod ius naturale vocatur, naturali ratione hominum & instinctu inductum […] Alterum ius gentium novum dicitur, quod hominum providentia, & astutia, non ab initio inductum fuerit, ut meum, & tuum […] servitutes etiam & manumissiones […] & contractus […] & testamenta. & novum dici poterit, ratione habita ad antiquum, & sic poterunt iura conciliari».
135 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 19-20. «Notandum est de consuetudine generali regni, homines omnes in Regno Franciae natos esse liberos quoad personas, adeo quod nullus potest hominem, tanquam suum servum, vendicare, si Christianus sit is, quem vendicat, imo exteri confugientes ex Regno Hispaniarum, aut aliunde ad hoc Regnum, simulatque; characterem baptismi recipiunt, liberi efficiuntur.»
136 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 26: «Dicet quis, proprium ius quod vocatur? Respondeo ius illud, quod quisque populus sibi constitutit. Nam proprium dicitur illius civitatis, cui illud ius statututm est, & vocatur ius civile, quasi ius proprium civitatis».
137 Sur l’histoire de la notion de ius commune, Manlio Bellomo, L’Europa del diritto commune, 3e éd., Rome, 1989 ; également Jean-Louis Halpérin, « L’approche historique et la problématique du jus commune », Revue internationale de droit comparé, 4-2000, p. 717-731, Gérard Giordanengo, « Jus commune et “droit commun” en France du XIIIe au XVe siècle », Droit romain, jus civile et droit français, op. cit. Sur son articulation avec celle de droit civil voir Laurent Mayali, « Ius civile et ius commune dans la tradition juridique médiévale », Droit romain, ius civile et droit français, op. cit., p. 201-217.
138 Ibid. pp. 212-214.
139 «Sed, quod vocatur ius commune? Respondeo illud dici commune, quod naturalis ratio inter omnes homines constituit, & apud omnes gentes pariter servatur, vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur», Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 26.
140 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 935-937: «Quemadmodum & econverso in casibus, qui pertinent ad iurisdictionem principum secularium, ecclesia & ecclesiastici iudices non debent se intromiterre», p. 936, § 19.
141 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 29 col. 1: «Secundo accipitur pro iure civili, quod omnibus utile est, aut pluribus, & sic constitutio, quae sit, ad solam utilitatem unius, non meretur ius dici, sed ius iniquum, & ipsa iniquitas. Nam & ius civile, & proprium cuiuslibet populi debet esse utile omnibus, id est, communiter.»
142 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 24 col. 1: «Si fiat constitutio a Rege Franciae, iuri communi conformis, illa constitutio erit ius proprium Gallorum, quamvis nihil sit iuri additum, quia est Principis constitutio, quae nunc ligat, eo quod populi recepta fuit».
143 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 36 col. 2.
144 C 50, 17, 206.
145 D 6, 1, 76.
146 Dans son Tractatus de consuetudine. Cf. infra Chapitre III.
147 Est visé son commentaire sur D. 3, 1, 1 § 6.
148 Repetitiones Variae, p. 61.
149 Peter Stein, Roman Law in European History, Oxford, 1999, dans sa traduction française Le droit romain et l’Europe, Essai d’interprétation historique, Genève, 2003, citation p. 86.
150 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 36.
151 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 38: «Itaque cum leges antiquae sunt rudes & iniquae, tunc muntandas esse censet in lib. Politic. Arist. sed raro hanc immutationem faciendam, dicens: neque enim simile est mutare artem, atque legem. Nam lex vim habet, ut ipsi pareatur, nullam, nisi ex more: Mos autem non sit, nisi temporis longitudine, quare faciliter mutare leges ex praesentibus in alias novas, infirmam est facere vim legis, sed quandoque variantibus temporibus expedit iura mutare».
152 Sur la multiplicité de l’acception du terme mores et la discussion de son rapport historique au droit voir Jacques Commaille, « Droit et moeurs ou l’avènement d’un modèle d’illégitimité réciproque », Droits, 19 (Droit et moeurs), 1994, p. 63-75 ; Miguel Angel Chamocho Cantudo (dir.), Droit et moeurs : Implication et influence des moeurs dans la configuration du droit, Journées internationales de la Société d’Histoire du droit (mai 2010), Jaén, 2011.
153 On pourra se référer à Louis Vereecke, « Droit et morale chez Jean Gerson », RHDFE, 32, 1954, pp. 413-427.
154 D 50, 4, 18 § 7.
155 In titulo de verborum significatione commentaria amplissima, p. 341: «Boni mores vocantur benigni a Iurisconsulto […] Et virtutem bonos dicit mores, malos vero mores vitia […] & deteriores sunt, qui doctorum vitam moresque corrumpunt, his qui substantias aliorum, praediaque diripiunt […] Boni mores etiam de iure canonico dicuntur, quando vitatur peccatum: contra bonos mores est, quando inducitur peccatum, vel ad peccandum […] Boni mores de iure civili vocantur, qui inducti propter honestatem, & publicam utilitatem fuerunt […] Itaque mores in duplici traduntur differentia. Quidam sunt boni mores, & usus a gentibus secundum honestatem inducti, mali contra […] Alii vero a iure civili inducti sunt: unde Irenarchae sunt, qui disciplinae publice & moribus, corrigendis praeficiuntur […] Debet intelligi de malis moribus, quia boni corrigi non debent».
156 Repetitiones Variae, p. 538 col. 2: «& licet princeps sit dominus legum, non tamen est dominus morum», Rebuffe vise Barbazza sur X, 1, 30, 4.
157 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 26: «Mores vero, continent usus & consuetudines, quae licet scriptae sint, non desinunt consuetudinis vim & nomen habere».
158 Sur ces notions cf. infra, chapitre III.
159 Christian Zendri, Pierre Grégoire tra leges e mores, ricerche sulla pubblicistica francese del tardo cinquecento, Bologna, Monduzzi editore, 2007.
160 La conception bartoliste des droits locaux comme dérogatoires au ius commune est certes classique et encore en vogue au XVIe siècle. Voir Anne Rousselet-Pimont, « Normes et ordres juridiques dans les Décisions notables de Gilles de Maistre », Normes et normativité, op. cit., p. 189-211.
161 Se souvenir de cette citation du jurisconsulte relevée plus haut à propos de la juridiction temporelle et de la juridiction spirituelle : « Mais aujourd’hui la fille s’efforce par certains moyens d’étouffer la mère, ce qui est très regrettable ». Cf. infra Chapitre VII Section 1 § 1 B) 2.
162 Sur les rapports entre moeurs, coutume et usage cf. infra, Chapitre III Section 1 § 1 A).