1 Sur ce dernier en particulier et la fonction des conseillers du roi à son époque voir Jean Favier, Un conseiller de Philippe le Bel. Enguerran de Marigny, Paris, 1963.
2 En ce qui nous concerne nous n’avons eu l’occasion de consulter qu’une réédition de ce recueil : Les Edicts et ordonnances des Roys de France depuis l’an 1226 iusques à présent, ensemble les Arrests des Cours Souveraines sur la vérification, déclaration & modification d’icelles, Lyon, 1575. Il s’agit d’une réédition posthume. L’œuvre a très probablement été actualisée par Audhemar, le neveu et héritier de Rebuffe.
3 Frédéric F. Martin, Justice et législation sous le règne de Louis XI, La norme juridique royale à la veille des Temps modernes, Paris, 2010.
4 Sur la notion de loi et son évolution, consulter Léopold Génicot, La loi, Turnhout, 1977, ainsi que James Henderson Burns, Histoire de la pensée politique médiévale (350-1450), Paris, 1993, pp. 401-449.
5 Sur l’idée que la mission de justice est la justification de la supériorité du roi par rapport à la loi positive, voir Jean-Marie Carbasse, « Non cujuslibet est ferre leges, “légiférer” chez Gilles de Rome », Le prince et la Norme, ce que légiférer veut dire, Limoges, 2007, p 69-79.
6 D. 1, 3, 2.
7 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 7: «Lex est inventio et donum Dei […] vel est sanctio sancta, iubens honesta, prohibens contraria. […] Et Stoici dicunt legem esse orationem gravem, & rectam quae facienda imperet, non facienda prohibeat. Cum lex civilis sit, legitimus etiam civilis erit. Legitimum enim virum esse, qui legem & sequatur, & quae praecipiuntur ab ea faciat. Legisperitum vero eum, qui legem interpretari calleat. Nullum autem malum vel legitimum, vel legisperitum esse. […] Demosth. sic ait […] Lex dicitur esse omnium regina. Eadem videtur bona praecipere, contraria prohibere. & Paulo post dicit: est igitur lex comune hominum, sine quo nihil unquam boni fieri posset. […] Et Herodo. ait, Si quis omne genus legum proponeret hominibus, & optimas sibi consideratis omnibus deligere iuberet, singuli suas recepturi essent, ita quilibet omnium longe praestantissimas suas esse leges existimant. Itaque his etiam ego inescatus, nostris legibus sequentia duxi scribenda.»
8 Grat. D. 4, c. 2. Le passage est tiré des Etymologies, Livre V, XXI. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8 : « Qualis debeat esse lex, scribit tex. in c. erit autem lex. 4. dist. Sic dicens : erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam & secundum consuetudinem patriae, loco, temporique conveniens, necessaria, & utilis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem in cautum captione contineat, nullo privato commodo, sed pro communi civium utilitate conscripta. »
9 D. 41, 3, 1.
10 Rebuffe (ou du moins l’imprimeur) fournit comme référence Nombres, chapitre 16, mais le passage visé ne correspond pas à ce qu’il en dit : elle est visiblement erronée.
11 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «Secundo debet esse iusta. & dicitur tripliciter. Primo ex fine, quando est facta ad bonum commune, & publicum. […] Alias dicitur Isaïae 16: vaeh, qui condunt leges iniquas […] Unde lex quae est contra bonum communitatis subditorum suorum, est iniqua […] & ideo illi non debet optemperari ut de lege prohibente praescriptionem. […] ideo princeps non potest facere unam legem, quae contineret unum inhonestum vel iniustum, quia hoc esset contra legis substantiam: cum lex sit sanctio sancta […] & contra illas debent resistere Parlamenta, ne publicentur. & si publicatae per importunitatem fuerint, non debent servare ipsas. Inde Thostatus super cap. 12. primi Regum q. 4. exponendo illum text. utrum bovem cuiusquam tulerim an asinum, sic dicit: Est autem iniquitas principatus in accipiendo bona subditorum per manifesta violentiam, vel per calumniam, ideo de istis in specie exprimit text. ibi tollendo, ut faceret eum suum, vel tollendo quantum ad aliqua opera, scilicet ut cogeret Samuel iumenta Israël tarum labore in opere suo sine pretio. Nam & hoc iniustum est, & alibi etiam Moyses se excusat, quod non acceperit asellum, nec quenquam afflixerit. Num. 16. c. quod facit contra tyrannes dominos locorum, qui dum eis placet, iumenta & equos subditorum accipiunt sed vae illis, nesciunt autem quid faciunt, sunt enim praedones, imo latrones & tanquam grassatores essent furta figendi.[…] Thosta. sic ait, calumniari est bona alicuius tillere iniuste quaesito aliquo colore, sicut interdum principes faciunt aliquas condendo leges, vel constitutiones duras, in quas necesse est incidere subditos, & hoc faciunt, ut ab eis poenas exigant, & est proprie calumnia.»
12 D. 1, 4, 2.
13 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Septimo debet esse utilis, ad conservationem enim bonorum refertur: ut videntes malos puniri, & bonis praemiis affici, homines tendant, & perseverent in virtutibus. […] Et si omnibus utilis non sit: sufficit tantum maiori parti […] Tria communiter in omni negotio sunt attendenda, quid liceat secundum aequitatem, quid deceat secundum honestatem, quid expediat secundum utilitatem. c. magnae. de voto. debet ergo esse utilis non solum principi, sed etiam subditis. Nam ordinatio debet fieri, ut asserat utilitatem & prosperitatem subditis in communi. l. 2. ss. de constit. principum. Bonifac. in prooem. cle. §. haec sane. col. 2. non uni tantum, vel ad unius odium publicae enim interest subjectos locupletes esse. §. fin. de his qui sunt sui vel alie. iuris. Sed hodie hoc iure utimur, ut solum principem ditare affectemus, postponentes subditos, & in legem non puto delinquere eum, qui in dubiis quaestionbus contra fiscum facile responderit. ss. de iure fisci.»
14 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 29: «Dixi superius quod si inquirerentur constitutiones, quae fiunt hodie, multae invenirentur iniquae, & malae, nec bonum, nec quidem aequum continentes, sed, contrarium: de quibus respondebunt conditores, & reddent rationem Deo Optimo Maximo.»
15 Le jurisconsulte renvoie à ses commentaires sur C. 3, 34, 13, C. 7, 59, 1 et D. 1, 4, 1.
16 Rebuffe se réfère au commentaire du juriste italien sur D. 39, 4, 10.
17 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «& dicit Bal. quod lex mala est diabolica, nec ligat subditos […] & quod principi terreno placet, contra Dei placitum, non habet legis vigorem, sed tyranniae ostentionem […] non esse peccatum, fraudare vectigalia iniuste imposita.»
18 La formule est là encore tirée du De Lege de Thomas d’Aquin, quaestio 96, article 4 : « la loi humaine s’impose-t-elle à l’homme de façon nécessaire dans le for de sa conscience ? ». Nous verrons plus loin que Rebuffe se pose la même question, Cf. infra Section 4 § 1.
19 Sicut bonus vir non est sine Deo, ita non est lex bona sine Deo : « De la même façon que l’homme n’est pas bon sans Dieu, la loi n’est pas bonne sans Dieu ».
20 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «Adhaec iusta est lex ex fora, quando secundum aequalitatem proportionis imponitur onus subditis ad bonum commne, quibus deficientibus non est lex: sed violentia, & non obligat in foro conscientiae, nisi ad vitandum scandalum, vel seditionem.»
21 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 7: «Quareo cur leges fiant? Respon. factae sunt leges, ut earum metu humana coerceatur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, & in ipsis improbis formidato supplicio nocendi facultas refrenetur».
22 Grat. D. 4, c. 1. Le passage est tiré des Etymologies, Livre V, XX.
23 Saint Thomas d’Aquin s’y réfère aussi dans son De Lege, quaestio 95, « La loi humaine », article 1 : « L’utilité de la loi humaine ».
24 Ce que fait également Saint Thomas au De Lege.
25 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 7: «Sicut homo, si est virtutibus praeditus, est optimum animalium, ita si sit separatus a lege, & iustitia, est pessimum omnium: unde necesse fuit ad pacem hominum, & virtutem acquirendam, ut hae humanae legec leges instituerentur.»
26 Nous verrons plus loin le rapport entre honnêteté et moralité. Cf. infra, Chapitre II Section 3 § 1.
27 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «Primo autem debet esse lex honesta, id est statum honoris cuiuslibet servans: quae egregia virtus est […] & contraria turpitudini. Ideo lex expellens turpitudinem, est honesta & quod ita nostrae sint leges, & ordinationes, patet in rubr. infra Que les ribaudes communes soyent boutez hors des bonnes villes. ubi vult meretrices extra civitatem expellendas, ne bonas inficiant.& in rub. Les iureurs & blasphémateurs, ubi periuri & blasphemi puniuntur & aliae leges reformant abusus, quos committebant magistri hospitalium, & leprosarium […] & aliis in multis locis. Ad haec praecepta iuris sunt, honeste vivere, alterum non laedere, ius suum unicuique tribuere […] unde solent in hoc regno iudices seculares causa honestatis servandae in clericos saltem concubinarios iudicare, & contra eos decernere.»
28 De regum et principum, p. 16, § 279: «Constitution principis contra ius naturale aut gentium non valet sine causa».
29 Ce raisonnement est visiblement inspiré du De Lege de saint Thomas d’Aquin, en sa quaestio 96, portant sur le pouvoir de la loi humaine, article 2 : « la loi humaine doit-elle réprimer tous les vices ? ». Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10 : « Finis igitur legum est bonum commune. Nam pro communi omnium utilitate lex debet esse conscripta […] Bonum autem commune constat ex tribus. primo ex personis, ex tempire, & secundum negotia, ut lex respiciat ad personas, ad tempora, & ad negotia ».
30 « Il introduirait fortement un grand scandale et de plus grands péchés ».
31 « Chassez les prostituées hors de la cité et vous déchaînerez toutes les débauches ».
32 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 11: «Advertendum est quod legislator nunquam debet promulgare legem, per quam approbat aliquod vitium, quia hoc esset incitate ad peccandum: quod lex non debet facere […] Item legislator non debet legem promulgare punientem omnia vitia, sed quaedam sub silentio pertransire, & homines committere suae libertari: & hoc circa illa vitia, quae vix evitari possunt. Scilicet fornicari simplicter cum meretrice peccatum est, & tamen legislator non debet hoc tollero, nam si illud tolleret, induceret forte magna scandala, & maiora peccata: nam dicit B. Aug. Tolle meretrices de civitate, & omnia libidini conturbabis. Etiam loqui ociose peccatum est, quia de omni verbo ocioso reddituri sumus rationem in die iudicii […] tamen legislator hoc non vetat, nec punit. & malum cogitare peccatum est […] & tamen lex civilis non imponit cogitanti poenam. […] Ratio est, quia evitare omnia vitia ad unguem est opus supra hominem purum, nec potest fieri sine gratia adiuvante. Ideo illa sola lex, quae dat gratiam, debet tollere, & punire omnia vitia & adiuvamen ad fugiendum illa. Lex autem humana non dat aliquam gratiam, quia est a puro homine data, qui gratiam dare non potest. […] Item legislator ponit leges propter utilitatem politiae. Ideo quando per legem impeditur, aut tollitur utilitas, aut turbatur bonus status, & pacificus eius, lex non est bona, nec tenenda: sed tale accideret, si legifer omnia vitia punire vellet, & vitare. Ideo hoc non pertinet ad legislatorem, imo non esset legislator, sed urbis eversor. Sola igitur lex Christi omnia vitia vetat, & punienda docet: ut dicit Tostatus in 2. parte defensor. ca. 57 & seq. imo in c. 16. dicit quod executores legum, & iustitiae in favorem legis Evangelicae non possunt punire omnia vitia, & si hoc conarentur, peccarent. Tum quia non habent potestatem cum iurisdictionem a legibus secularibus habeant. Ideo iurisdictio illorum non se extendit ultra leges, quae non puniunt omnia vitia, ut supra dixi, ergo nec earum ministri, sed tanquam privati habentur cui posset resisti.»
33 D. 48, 20, 7.
34 Rebuffe semble renvoyer à son commentaire de D. 1, 3, 14.
35 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Nono rationabilis esse debet, cum ratio sit anima legis […] Nam extripandum est, quod ratione caret […] & omne etiam irrationabile est restringendum […] & lex sine ratione dicitur esse sine anima, & corpus foetidum».
36 Il rejoint là-dessus Thomas d’Aquin. Voir Michel Bastit, Naissance de la loi moderne, Paris, 1990, p. 51-60.
37 Yves Sassier, « Bonne coutume et hiérarchie des normes avant le droit savant (VIe-fin XIe s.) », Coutumes, doctrine et droit savant, Poitiers, 2007, p. 7-8.
38 Sur ces deux notions Guillaume Cardascia « L’apparition dans le droit des classes d’honestiores et d’humiliores », Revue historique de droit français et étranger, XXVIII, 1950, pp. 305-337 et 461-485.
39 D. 48, 19, 10.
40 Sur cette notion Cf. infra, Chapitre II.
41 Rebuffe utilise indifféremment les noms de Gallia et Francia pour désigner son pays.
42 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «Vel debet esse possibilis secundum naturam, id est secundum naturalem rationem. Nam si sit contrariia rationi: non est lex. […] Vel debet esse possibilis secundum naturam, id est convenientem personis […] vel ego dicerem legem secundum naturam possibile esse debere, id est quod naturaliter possit adimpleri, quod in lege scriptum est. Nam si lex iuberet ieiunare quadraginta dies sine aliquo cibo, non essent possibilis secundum naturam. […] Ideo leges hae Gallicae videntur secundum naturam possibiles».
43 Sophie Petit-Renaud, « Faire loy » au royaume de France. De Philippe VI à Charles V (1328-1380), Paris, 2001, p 61-62.
44 Sur les moeurs cf. infra, Chapitre II, Section 3.
45 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Item debet esse possibilis secundum consuetudinem patriae, quia non potest homo adstringi lege, ut in societate aliorum solus contrarios mores habeat, & sic vivat ideo lex contra consuetudinem inhabitantium per contrariam consuetudinem tollitur […] Nam consuetudo legem interpretatur».
46 Cf. Patrick Arabeyre, Les idées politiques à Toulouse à la veille de la Réforme…, op.cit., p. 370.
47 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 17-18: «Quod sapienter cognoscens Licurgus, cum leges aliquot Lacedaemoniis dedisset, eosque: difficiles ad eas recipiendas, & acceptandas cognovisset, finxit se Deum Apollinem, super earum iustitia, vel iniustitia, consulturum, dummodo subditi eas, donec reversus fuerit, servare iuvarent: prout fecerunt: quo facto, ut leges perpetuas faceret, in patriam nunquam regressus est, iussitque ossa sua post mortem in mare proiici, ne ad patria reportarentur: & sic ut suae leges perpetuo servarentur. Idem fere Numa Pompi. finxit. Cum efferatos Romanorum animos ad religionem vix inducere posset ad recipiendas leges, videlicet sibi cum Egeria congressus nocturnos esse […] Et sic cum principes leges condere volunt stabiles, oportet quod Dei consensum habeant; non ficte, ut Numa, sed interpretative: consensum Dei tunc habere videntur, si lex sit iusta, & habeat ea quae superius scripsi: requirant etiam populi consensum de singulis regni civitatibus, & locis, proceresque, & primores congregent, & convocent, quorum consilio leges faciant, & promulgent. secundum Benedi. in repet. c; Raynutius. in verb. & uxorem […] saltem senatus in lege condenda est consulendus […] ibi, senatum vice populi consuli […] quia quod sit cum consilio ad beatitudinem regni, in gloriam & augmentum redundat […] Quoniam vir bonus, atque legitimus, & excellens pastor populi fuerit, leges eius argumento sunt, quae immutabiles perseverant, utpote vera civitatis gubernatione reperta.»
48 Yves Sassier, « Eternité et permanence des lois dans la France du Haut Moyen-Âge », Figures du temps et conceptions de la norme, op.cit. Egalement Jean Devisse, Hincmar et la loi, Dakar, 1962.
49 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Quarto conveniens esse debet loco. Nam aliquibus locis aliqua statuuntur, quae alibi non reciperentur c. aliter. 31. dist. ubi lex continentiae imposita sacris sacerdotibus non ligat Graeces […] Unde antequam lex publicetur, debet ad supremas mitti curias, ut ipsae videant an locis quibus praefectae sunt, conveniant & tunc poterit Regi denunciari, ut superius dictum existit.»
50 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Quinto convenire debet lex tempori, omnia enim fuis temporibus, congruere debent unde multa fuerunt statuta tempore antiquo, quae hodie non procedunt […] Nam variantibus temporibus, necesse est, ut iura varientur humana […] inde citius ingrediuntur consiliarii parlamentum tempore aestatis, quam hyemis».
51 Sur cette notion voir Guillaume Leyte, « Remarques sur la perpétuité de la loi », Pensée politique et loi, Aix-Marseille, 2000, p. 55-65.
52 Yves Sassier, « Eternité et permanence des lois dans la France du Haut Moyen-Âge », Figures du temps et conceptions de la norme, Colloque de Spetsai (Grèce), 29 septembre-1er octobre 2000.
53 Yves Sassier, « “Lex perpetua” et “lex loco temporique conveniens”. Conception statique et conception dynamique de la loi (VIe – XIIe siècle) », Quaestiones medii aevi novae, vol. 7, publication de l’Université de Varsovie, 2002, p. 21-43.
54 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 9: «Item iusta lex vocari potest ex authoritate condentis, ut quando lata non excedit potestatem ferentis, alioqui iniusta dicitur. […] Abunde scribit Adrianus de Traiecto, summus olim pontifex excellentissimus, in q. 6. in princ. unde si super rebus spiritualibus à principe seculari lata sit, vel contra clericos, tunc iusta non est».
55 C. 3, 13. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 7: «In primis Reges non recognoscentes superiorem posse condere leges in suo regno […] Si enim regi licet in civitate, cui regnat, iubere aliquid quod neque ante ipsim quisquam nec ipse unquam iusserat & si non est contra societatem civitatis eius, obtemperatur ei. Quia dum ei regnum commissum est, omnia concessa censentur, sine quibus regnum gubernari non possit. Imo fortius si quis praescripserit iurisdictionem in loco, videtur praescripsisse potestatem condendu statutum ibidem […] Ipse enim princeps est vicarius Dei in temporalibus […] Et sic in temporalibus in quibus potestatem & authoritatem habet, leges condere & promulgare poterit […] Ideo Rex prius in suo regno est in temporalibus adeundus, quam Papa, quia proximus est adeundus. Et hodie quidam dicebat ad Caligulae tempus ventum esse, qui Iuriscons. placita induxit & praeter se nullum de iure respondere voluisse.»
56 Voir infra, Chapitre VII, Section 1, § 2, C) 3. A -.
57 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 33.
58 D 1, 3, 9.
59 Commentant I 1, 2, 6 (Sed et quod principi placuit, legis habet vigorem, cum lege regia, quae de imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum imperium et potestatem concessit) et C 1, 14, 12.
60 Sur les prétentions du Parlement de Paris à partager le pouvoir royal, Jacques Krynen, « Qu’est-ce qu’un parlement qui représente le roi ? », Excerptiones juris : Studies in honor of André Gouron, Bernard Durand et Laurent Mayali (Dir.), Berkeley, 2000, p. 353-366 ; également Axel Degoy, « Le Parlement de Paris, le roi et la norme pendant la domination anglo-bourguignonne (1418-1436), de quelques implications pratiques du discours parlementaire à la fin du Moyen Âge, Normes et normativité, Etudes d’histoire du droit rassemblées en l’honneur d’Albert Rigaudière, Pierre Bonin, Florent Garnier, Corinne Leveleux-Texeira, Anne Rousselet-Pimont (Dir.), Paris, 2009, p. 147-172.
61 Katia Weidenfeld, Les origines médiévales du contentieux administratif (XIVe-XVe siècles), Paris, 2001, p. 34. A ce sujet voir Isabelle Delabruyère-Neuschwander, « L’activité réglementaire d’un sénéchal de Toulouse à la fin du XIVe siècle », BEC, t. 143, 1985, p. 53-89.
62 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: «Sexto necessaria debet esse lex, quia non nisi instante necessitate, non levi momento ius statui debet. c. regula. & per totum. 29. dist. ubi sic scribitur, regulae sanctorum patrum pro tempore, loco, & persona, & negotio, instante necessitate, traditae sunt. & debet esse necessaria ad malorum remotionem, ut lex quae sit propter usurarios removendos, qui tot forte sunt hodie, quot in orbe meretrices. Unde ex necessitate sit division classis & camerae inquisitionum […] etiam ibi propter necessitatem statuitur, ut post prandium, consiliarii adeant parlamentum, quamvis olimex primaeva fundatione, non tenerentur: quia malitia hominum in dies excrescit, & processus multiplicantur, & controversiae restibiles, sicut hydrae capita sunt».
63 Sans doute Arcésilas de Pitane, 315-240 av J.-C.
64 « Tout comme où il y a de multiples remèdes et de multiples médecins les maladies abondent, de la même façon où il y aurait de très nombreuses lois l’injustice aurait la plus grande force ».
65 Sur la procédure d’élaboration et de mise en forme de la norme juridique royale à l’orée de la Renaissance, voir Frédéric F. Martin, op.cit. Chapitre III, Section 1 ainsi que Cécile Grange, L’élaboration des lois sous Henri II. Eléments d’une étude du pouvoir royal au milieu du XVIe siècle, Thèse de doctorat de l’Ecole des Chartes, 2005.
66 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 36 col. 1: «Unde si nascatur ei filius, & ipse indicat populo ferias repentinas, in honorem nativitatis filii, illa voluntas non est lex, attamen servari debet».
67 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 317.
68 Cf. infra Chapitre II.
69 Tout l’enchaînement du raisonnement de Rebuffe sur ce point est calqué sur la démonstration de saint Thomas d’Aquin.
70 Il s’agit très probablement de celle relatée par Aelius Lampidrius, chapitre XVI : « Il porta un nombre infini de lois très sages sur les droits respectifs du peuple et du fisc, mais jamais n’arrêta : aucune disposition sans se faire assister de vingt sénateurs jurisconsultes, et d’au moins cinquante des plus doctes, des plus irréprochables, et en même temps des plus diserts, pour compléter le nombre voulu pour la rédaction d’un sénatus-consulte. Or voici comme on procédait. Tous donnaient leur avis l’un après l’autre, et on écrivait ce que chacun avait dit ; mais, avant de parler, on avait tout le temps d’étudier l’affaire et d’y réfléchir, afin de ne pas aborder légèrement des choses importantes. Telle était encore son habitude : quand il avait à traiter des affaires de droit ou de commerce, il n’appelait au conseil que les savants et les éloquents ». Traduction de Laass d’Aguen tirée de l’Histoire auguste, Paris, 1847. Ouvrage numérisé consultable sur le site internet Gallica.
71 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8: «Ut dicitur in Vita Alexandri Severi, qui nunquam sacravit aliquam legem, quin prius consuluisset viginti saltem iurisperitos & quiquaginta disertissimos: & ideo leges eius firmae fuerunt.»
72 Sur l’autorité du parlement et son rôle de conseil dans l’élaboration de la loi et l’exercice de remontrance durant le second XVe siècle, voir encore Frédéric F. Martin, op. cit, Chapitre III, Section 2. Plus largement sur le rôle des parlements dans l’élaboration et l’application de la loi voir Elise Frêlon, Le Parlement de Bordeaux et la « Loi » (1451-1547), Paris, 2011. Conmmentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8 : « Ob id bonum esset antequam promulgarentur leges, ut consulerentur supremae Franciae curiae, & ipsae vocarent magistratus suae iurisdictionis, doctos, & experientes doctores, & advocatos, & cum his leges firmae & utiles darentur, non triduane leges ».
73 Ibid., : « ainsi ils ont l’habitude dans certaines régions de dire “la loi est de quatre jours, déjà elle pue, rejetons-la” ».
74 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8: «Ideo leges sic diu pensatae, & conclusae meliores sunt, quam iudicia, & sententiae, quae de singularibus factis, & casibus emergentibus fiunt, ex causis subito ortis, facilius autem ex multis consideratis potest homo videre quid rectum sit, quam ex uno solo, quod iudices cogitant.»
75 Ibid.: «Ideo difficilius debent iudicare contra legem, quam contra eorum iudicatum, quamvis quaedam curiae contrarium servent.»
76 Conmmentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8: «Tertio quia legislatores iudicant de universalibus & de futuris, nec affectionem potius habent ad sinistram, quam ad dextram partem, sed iudices de praesentibus, iam determinatisque iudicant. Unde sit, ut cum & ament & oderint, sua quaeque utilitas connexa sit, non queant veritatem semper perspicere, sed propria vel voluptas, vel dolor iudicia sua obumbret. & quia flexibilis est homo, ideo necessarium fuit lege terminare quid, & qualiter iudicandum sit, & paucissima arbitrio hominum relinquere».
77 Sur cette question on peut se reporter à Elisabeth A. R. Brown, « Taxation and Morality in the Thirteenth and Fourteenth Centuries: Conscience and Political Power and the Kings of France », Politics and Institutions in Capetian France, Variorum, 1991. Sur la correspondance entre l’effet de la loi et le motif de sa promulgation voir Herman Krause, « Cessante causa, cessat lex », ZSS, 1960, p. 81-111. Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 8 : « & cessante ea, lex cessare debet, unde tot collectae impositae tempore necessitatis belli, aut alterius caussae, tempore pacis cessare debent ».
78 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 10: « Octavo constitution debet esse manifesta, ne aliquis vitiose eam possit interpretari, & ne cui paretur laqueus […] Nihil enim tam proprium legi, quam claritas […] Et illud non dicitur manifestum, quod obscuritatem continet, sed propter obscuritatem verborum inducitur error […] & Seneca ait legem oportere esse brevem, quo facilius ab imperitis teneatur, velut emissa divinitus vox iubeat, non disputet, nil mihi videtur frigidius, nil ineptius, quam lex cum prolegomenis ». Séneque, Lettres à Lucilius, XV, 94, 38.
79 Cf. Jean-Marie Bertrand, De l’écriture à l’oralité. Lectures des « Lois » de Platon, Paris, 1999.
80 Voir sur ce point François Seignalet-Mauhourat, « La valeur juridique des préambules des ordonnances et édits sous l’Ancien Régime », RHDFE, avril-juin 2006, p. 229-258.
81 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 492.
82 Sur le conseil cf. infra chapitre VII, Section 2.
83 Repetitiones Variae, p. 150: «Dicit publicatum, quando sit coram multitudine populi: ut in publica missa, vel sermonibus, vel nundis, vel alio actu per populum frequento».
84 Sur cette question on pourra se référer à Franck Roumy, « L’ignorance du droit dans la doctrine civiliste des XIIe-XIIIe siècles », CRMH, 7, 2000, p. 23-43.
85 Tractatus Varii, p. 643 col 1: «Quae ratio secundum Baldum denotat causam communis boni, & sic notandum est, quod intentio legislatoris debet ad bonum dirigi commune, quod potest contingere tribus modis. Primo modo ad bonum commune simpliciter, & hoc modo conceduntur privilegia reipublice […] Secundo, fiunt statuta ad bonum commune cognationum, & familiarum: utpote, quod masculus, in successione foeminae praeferatur propter bonum agnationis conservandum […] Tertio, tendunt statuta ad bonum singulare alicuius, qui meretur privilegium ratione virtutis.»
86 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 2, col. 2: «Lex sustineri poterit, nempe si contineat bonum, & aequum, alias erit pestis in patria. Et sic est lex examinanda an sit utilis & iusta».
87 D 1, 3, 7.
88 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 12: «Quaeritur: an omnes teneantur servare has ordinationes é eis subiiciantur? Resp. dupliciter quis dicitur legi subditus, uno modo ut doctor. dicunt sicut regulatum regulae, & sic omnes, qui subduntur Regi, subiiciuntur regulis, legibus, & ordinationibus, quas ipse fecit.»
89 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 12: «Quod autem quis non subiiciatur Regi nostro, potest contingere dupliciter. Primo quia est simpliciter ab eius subiectione absolutus. utpote, quia in terris imperii degit, ibi natus est, vel in altero regno Hispaniae videlicet, vel Angliae. & tunc sicut dominus istius exteri non est subditus his ordinationibus, ita nec illius subditi Regis Hispaniae, vel Angliae, aut alterius regni, nisi quatenus delinquunt in regno, aut negotiantur, & tunc quibusdam legibus subiiciuntur. Alio modo quis non subiicitur principi, videlicet, quia alia regitur lege superiori. Puta, si quis sit subjectus proconsuli, debet eius Regi mandatis, nisi in his, quae absoluuntur ab Imperatore, quantum enim ad illa non adstringitur mandato inferioris, cum superiori mandato dirigatur.»
90 « pour les pouvoirs de la société humaine, le plus grand est justement destiné à être obéi du plus petit (…) ainsi nous disons que la loi de Moïse a cessé quand fut donnée celle du Christ Dieu ».
91 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 11: «Insuper videndum est, an leges Imperatoris vel Regis, ligent etiam foro conscientiae: ideo quod peccet subditus contra legem scienter veniens? Resp. quando lex est iusta, peccat, qui legi non obedit. Per illud quod divus scribit Paul: qui resistit potestati, ordinationo Dei resistit […] Sed si legislator excedat potestatem, non ligat […] Secundo si contra Dei mandata lex promulgetur, non valet, nec contra legem naturalem, vel moralem […] vel contra bonos mores, non enim est obligatorium contra bonos mores praestitum iuramentum […] Ideo non valebat lex Regis Nabuchodonosor, ut omnes adorarent auream statuam, quam ipse construxerat.»
92 C’est l’opinion de Thomas d’Aquin, De Lege, quaestio 96, article 4 : « la loi humaine s’impose-telle à l’homme de façon nécessaire dans le for de sa conscience ? ».
93 Daniel, chapitre 3.
94 C. 1, 14, 4. A ce sujet voir Antoine Leca, « La place de la lex digna dans l’histoire des institutions et des idées politiques », L’influence de l’Antiquité sur la pensée politique européenne (XVIe-XXe siècles), Michel Ganzin (dir.), Aix-en-provence-Marseille, 1996, p. 131-158.
95 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 12 : « Sed in quantum lex habet vim directiva, princeps est suae legi subditus : quia pater legum est princeps […] Ideo propria voluntate eas debet servare c. cum omnes. de constit. Quod quisque iuris in alium statuerit ipse eodem iure utatur. & sapiens ait Patere legem quam ipse tuleris c. iustum. 9 dist. iustum est principem legibus obtemperare suis : tunc enim iura sua ab omnibus custodienda, & servanda existimet, quando & ipse illis reverentia praebet. Principes legibus teneris suis, nec in se posse damnare iura, quae in subiectis constituunt, aequum est. Iusta est enim vocis authoritas eorum, si quod populis prohibent, sibi licere non patiantur, & Matthaei. 23. c. Iesus reprehendit eos, qui imponunt aliis onera gravia, & ea nolunt digito suo movere. & Simo de Cassia in tract. de iusto iure dominii. c. 33 sic ait : Non autem iustus Rex inter homines erit, si iustam non sequitur positam, aut non posuerit legem iustam, sed quomodo sequeretur iusta, edicta divina contenens ? Princeps etiam dicitur supra leges, quia potest eas mutare, & pro loco & tempore dispensare, cum iustum fuerit ». Nous n’avons pas trouvé trace du traité De iusto iure domini que Rebuffe attribue à Simon de Cascia dans les listes d’oeuvres habituellement attribuées à cet auteur.
96 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 597: «Ulpianus sic ait in titul. de libertis: Lex aut rogatur, id est fertur: aut abrogatur, id est prior lex tollitur: aut derogatur, id est pars quaedam tollitur; aut subrogatur, id est adiicitur aliquid legi; aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege. inde dicimus, quod species derogat generi […] Abrogatur vero lex, quando tota tollitur, quod quando fiat, ex casibus sequentibus apparebit».
97 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Primo igitur abrogantur leges moribus utentium in contrarium, sicut & moribus utentium approbantur […] sicut enim moribus in contrarium nonnullae leges hodie abrogatae sunt, ita moribus utentium ipsae leges confirmantur. Velut etiam moribus utentium comprobatum est in hac patria, ut cum simplici signatura possessio beneficii accepta valeat: & quod actus fieri coram duobus notariis sufficiat. Et alia multa moribus utentium comprobata sunt, quae leges abrogant […] Si quidem id rectissime receptum est, ut leges non solo suffragio legislatoris, sed etiam tacito consensu omnium per desuetudinem abrogentur.»
98 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Secundo contraria constitutione […] Romanus Pontifex condendo posteriorem constitutionem videtur abrogare priorem, & tollere: quia ultima prioribus derogant […] Et sic expresse & tacite abrogantur leges. Etiam requiritur, ut is qui vult eas abrogare, habeat potestatem: quia inferior legem superioris non tollit».
99 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Tertio cessatione causae […] Nam cessante causa legis, ipsa lex cessare debet […] Et hoc argumento saepius utimur: nempe cessante bello, cessare debet constitution ob belli calamitatem introducta; & quod belli calamitas introduxit, pacis lenitas sopire debet.»
100 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Quarto locorum varietate […] in Orientali ecclesia clerici matrimonio iam contracto utuntur, sed contrarium est alibi».
101 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Quinto nimio legis rigore: nempe ubi lex vel constitutio est nimis rigorosa, abroganda est […] nam sunt quidam legislatores, qui pro suo arbitri momentaneo leges promulgant durissimas, quas in seipsos nusquam ferrent: quamobrem ea facilitate, qua fuerunt introductae, sunt abolendae. Quippe sicut bonus vir sine Deo non est, ita lex sine Deo bona non est.».
102 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Sexto ob disparem temporum successionem etiam leges & constitutiones abrogantur […] defectus nostri temporis, quo non solum merita, sed corpora ipsa defecerunt, districtionis illius non patitur manere censuram. Et non debet reprehensibile iudicari, si variantibus temporibus, statuta varientur humana».
103 In titulo Digestorum de verborum significatione commentaria amplissima, p. 598: «Septimo propter emergentia mala […] Ezechias destruxit sepentem aeneum, quem Moyses fecerat».
104 Cf. infra chapitre II section 3.
105 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 35 col. 1: «Notandum est, nullum esse ius mere positum, quod consuetudine mutari non possit […] Quae rectissime etiam illud receptum est, ut leges non solum suffragio legislatoris, sed etiam tacito consensu omnium per desuetudinem abrogentur».
106 Super Feudis, au titre de prohibita feudi alienatione, § praeterea.
107 Pour une histoire de cette tension entre princeps et lex voir Kenneth Pennington, The Prince and the Law, 1200-1600, Sovereignty and rights in the western legal tradition, University of California press, 1993.
108 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 34. Sur la formule voir Brian Tierney, « "The prince is not bound by the law." Accursius and the origins of the modern state », Comparative Studies in Society and History, vol. 5, 1962, p. 378-400. Egalement Kenneth Pennington, The Prince and the Law, op.cit., p. 77-90.
109 Voir infra Section 2.
110 De regum et principum, § 59. La sentence retenue est d’Alberic de Rosate.
111 Praxis Beneficiorum, p. 256 col. 1: «Nec est abuti, si Papa provideat ne in hoc casu locus sit regulae: alioqui Rex & princeps quando derogat legi a se editae abuteretur: quod quam sit stolidi iudicii dictum».
112 Cf. infra section 4 § 2.
113 Sur l’histoire de ce débat voir Jean-Louis Halpérin, « Lex derogat priori, lex specialis derogat generali, Jalons pour une histoire des conflits de normes centrée sur ces deux solutions concurrentes », TvR, 80 (2012), p. 353-397.
114 On pourra, pour une étude concise des idées du docteur angélique, voir Michel Villey, « Politique et loi dans la Somme Théologique de Thomas d’Aquin », L’Etat moderne : le droit, l’espace et les formes de l’Etat, Colloque 11-12 octobre 1984, CNRS, Paris, 1990, p. 17-24.