1Eind 2005 hield Erik Spinoy een lezing over literatuurkritiek in het Brusselse literatuurhuis Passa Porta, waarin hij onder meer stilstond bij de opkomst van literair-kritische bijdragen op internet. Waar Spinoy de literatuurbeschouwing in cyberspace in eerste instantie ‘deprimerend’ vond, ontlokte de florerende weblogcultuur hem optimistische woorden: ‘Voor het eerst sinds lang had ik bij het lezen van kritische teksten weer het gevoel: hier is iets aan het gebeuren’. (Spinoy 2010) Inmiddels zijn er acht jaren verstreken, maar daarin heeft de digitale literatuurkritiek niet gebracht wat Spinoy er allicht van gehoopt had. Zo stelde Jos Joosten recentelijk vast dat het internet zich in literair-kritisch opzicht nog altijd niet kan meten met de traditionele papieren media: ‘De lezerskring is te beperkt, de criticus te weinig professioneel geoutilleerd, en ten slotte is toenadering tot oude media een voorwaarde voor succes’. (Joosten 2012, 91)

2Die laatste voorwaarde blijkt mooi uit de receptiegeschiedenis van Jeroen Mettes, wiens (grotendeels literair-kritische) weblog Poëzienotities in de zomer van 2011 in boekvorm verscheen bij De Wereldbibliotheek. Mettes’ zelfmoord in september 2006 betekende een schok in de (hoofdzakelijk digitale) poëziegemeenschap, maar de papieren aandacht was gering: naast yang (waarvan Mettes redacteur was) en Mare (het blad van de Universiteit Leiden, waar Mettes werkzaam was) besteedde alleen de Vlaamse krant De Morgen aandacht aan de dood van de jonggestorven dichter en literatuurwetenschapper. De papieren aandacht voor Mettes kwam feitelijk pas serieus op gang, toen Piet Joostens, Frans-Willem Korsten en Daniël Rovers diens nagelaten werk (met daarin ook Mettes’ poëzie) bezorgden. Er verschenen besprekingen in zowel de grote Nederlandse dagbladen als in het (literaire) tijdschriftencircuit. Het ‘oude’ medium speelde zo bezien een relevante rol in Mettes’ reputatievorming: hij kon via het internet weliswaar in razend tempo een naam opbouwen in een niche van het literaire veld, maar voor landelijke aandacht was een uitgave in boekvorm nodig, die met Joostens, Korsten en Rovers bovendien een redactie had die op een serieuze reputatie in het literaire veld kon bogen. (vgl. Dera 2013)

3De publicatie van Mettes’ nagelaten werk leidde in de literaire pers tot de nodige overdenkingen over de status van de poëziekritiek op internet, die vooral in verband werd gebracht met een ad hominem cultuur. Victor Schiferli karakteriseerde kritiserende dichters bijvoorbeeld als mensen ‘die elkaar vanuit hun veilige loopgraaf achter de computer in de huiskamer uitschelden’ en voerde Mettes op als uitzondering op de regel: ‘Hij speelde niet op de man, maar was altijd inhoudelijk en vaak ook geestig en scherp’. (Schiferli 2011) Het is veelzeggend dat critici als Schiferli Mettes zelfs vijf jaar na zijn dood in een uitzonderingspositie manoeuvreren. In het ‘officiële’ papieren circuit houdt de online (poëzie) kritiek er anno 2011 nog altijd geen goede reputatie op na. Daarvoor blijven internetcritici teveel gevangen in een spanningsveld dat Elke Brems al bij de opkomst van recensiewebsites signaleerde: dat tussen autoriteit en amateurisme. (Brems 2007, 3) De beeldvorming wil dat critici die voor een landelijk gereputeerd medium schrijven als ‘professioneel’ te boek staan: niet alleen worden zij betaald voor hun arbeid, maar ook hebben zij een selectieproces doorstaan. De internetrecensent daarentegen wordt vaak beschouwd als een product van literaire democratisering: online zou de leek aan het woord komen, veelal ‘through media settings low in institutionalization and high in word-of-mouth’. (Verboord 2010, 625)

4Op deze beeldvorming is veel af te dingen: er zijn online tal van critici actief die beslist geen amateur zijn, maar met veel (al dan niet academisch vergaarde) kennis van zaken schrijven over recent gepubliceerde literaire teksten. Toch heeft dat nauwelijks positieve gevolgen voor de reputatievorming van de internetkritiek in het literaire veld. In deze bijdrage wil ik dat illustreren aan de hand van het eind 2009 opgerichte kritiekenplatform De Reactor (www.dereactor.org), dat ik om twee redenen als interessante casus beschouw. In de eerste plaats manifesteert zich op De Reactor een toenadering van het papieren circuit tot het internet. Het platform werd opgericht op instigatie van de redacteuren van nY, Parmentier, DW B en het (toen al ter ziele gegane) Raster, en bevat hoofdzakelijk bijdragen van critici die al actief waren in de traditionele (tijdschrift) kritiek alvorens ook over te gaan tot het schrijven van oorspronkelijke online kritieken. In de tweede plaats trapte de site af als betalend platform. Dankzij een startsubsidie van de Nederlandse Taalunie en met de steun van het Vlaams Fonds voor de Letteren, het Nederlands Literair Productie-en Vertalingenfonds en Stichting Lira kon De Reactor haar auteurs vergoeden voor hun bijdragen tot en met december 2012. Geredeneerd vanuit de reputatieproblematiek van online literatuurkritiek beschikte De Reactor bij haar oprichting aldus over een relevante succesindicator in de vorm van een professionele outillage.

De Reactor: een onproductieve niche?

5De Reactor werd gelanceerd op 16 oktober 2009, waarbij de oprichters een duidelijke missie formuleerden: de site ‘wil de kwaliteitsvolle literaire kritiek in ons taalgebied een nieuwe impuls geven voor een breed publiek van geïnteresseerde lezers die vaak hun gading niet meer vinden in de kolommen van kranten en weekbladen’1. Dit doel wil de redactie enerzijds bereiken door ruim plaats te geven aan ‘het genre van de langere, diepgravende recensie’ en anderzijds door een forum te bieden aan ‘de discussie over de vooronderstellingen en de praktijk van de kritiek’2. In de praktijk beslaan de recensies gemiddeld zo’n 2250 woorden – soms worden er ook aanzienlijk kortere signalerende besprekingen gepubliceerd – en wordt het discussieforum (afgezien van de mogelijkheid tot reageren onder een recensie) gevormd door de rubriek ‘De laatste stelling’, waarin ruimte is voor betogende teksten over (de stand van zaken in) de literatuurkritiek. Daarnaast bevat de site een reeks klassieke en minder klassieke teksten over aard en functie van de literaire kritiek (de rubriek ‘Teksten over kritiek’), en is er een samenwerking met De Leeswolf, waarmee geregeld (in principe maandelijks) boekbesprekingen worden uitgewisseld. Daarmee wordt een verdere verknoping van papieren en digitale kritiek nagestreefd.

6Hoe functioneert De Reactor in de praktijk? In ruim vier jaar (16-10-2009 tot en met 31-12-2013) publiceerde de site 314 recensies, wat neerkomt op een gemiddelde van één recensie per 4,9 dagen. Daarbij moet worden aangetekend dat de updatefrequentie in de loop der tijd afnam. Vanaf augustus 2012 verscheen er bijvoorbeeld één recensie per 7,7 dagen. Waar de site over de gehele bandbreedte genomen goed was voor minimaal één lange bespreking per week (ter vergelijking: dat is minder dan het aanbod van bijvoorbeeld De Groene Amsterdammer in dezelfde periode), kon de discussierubriek in deze periode op relatief weinig content rekenen: er verschenen in totaal slechts negen ‘laatste stellingen’. Ook wanneer we ons concentreren op het aantal reacties dat op De Reactor verscheen, valt op dat het platform weinig activiteit van derden genereert. Van de 323 bijdragen die de kritieken-en discussiesectie rijk zijn, lokten er 109 (33,7%) één of meer reacties uit van in totaal 134 participerende bezoekers, die samen goed zijn voor 512 commentaren. Gemiddeld leidt dit tot 4,7 reacties per bijdrage indien er gereageerd wordt, terwijl de complete site een participatieratio heeft van 1,6 reacties per bericht.

7Op grond van deze kwantitatieve gegevens moet worden vastgesteld dat het literaire debat op De Reactor weinig levendig wordt gevoerd. Een voorbehoud daarbij is dat het discussieforum zich naar andere oorden kan verplaatsen: op literaire weblogs als De Contrabas (www.decontrabas. com) en Ooteoote (ooteoote.nl) en sociale media als Facebook wordt zo nu en dan op Reactor-besprekingen ingegaan. Maar ook wie zulke voorbeelden van uitwisseling tussen verschillende websites meeneemt, constateert aan de hand van de lage participatieratio dat het kritiekenplatform relatief weinig interactiviteit genereert: tot echte gedachtewisselingen over de besproken teksten komt het slechts incidenteel. In de beeldvorming rond De Reactor is dat een pijnpunt gebleken. Van een website die via zijn naam nadruk op het reageren legt, hadden critici meer discussie verwacht (waarbij je je overigens kunt afvragen of die verwachting überhaupt te verwezenlijken valt: voor veel lezers dienen kritieken vooral ter oriëntering). Vlak na de lancering van de site stelde voor Kevin Absillis bijvoorbeeld de ‘matige interactiviteit voorlopig nog wat teleur’. (Absillis 2010, 50) Daar staat tegenover dat de kritieken die je op De Reactor kunt lezen in Absillis’ ogen altijd goed en soms zelfs uitstekend geschreven zijn en dat er ook inhoudelijk een groot verschil is met de praktijk van de dagbladkritiek. Waar die laatste de neiging vertoont ‘om literaire teksten te verpakken tot een vlot consumeerbare, onschadelijke esthetische ervaring’, gaat het op De Reactor ‘ook voortdurend over de verhouding tussen literatuur en kritiek, taal, politiek, maatschappij, enzovoort’. (Ibidem)

8Zoals al bleek uit hun eerder geciteerde missie, is het verschil met de dagbladkritiek voor de redacteurs van het online platform voor literatuurkritiek een bijzonder relevant gegeven. Medeoprichter Matthijs de Ridder wond er in een programmatisch artikel in De Leeswolf geen doekjes om: wat hem betreft worden de dagbladen geregeerd door een kapitalistische logica die een ‘haast geprefabriceerde kritiek’ oplevert, ‘waarbij reputaties, nominaties en prijzen de belangrijkste argumenten vormen en het begrip literaire kwaliteit dienstbaar wordt gemaakt aan de aldus ontstane consensus’. (De Ridder 2009, 598) In zo’n journalistieke constellatie is volgens De Ridder geen ruimte voor waardevrije literatuurkritiek, die daarom beter koelbloedig afscheid kan nemen van de gedrukte massamedia en haar heil kan zoeken op internet –‘een plek waar ruimte geen probleem is en waar je het format zelf kunt bepalen’. (De Ridder 2009, 600)

9De meest fundamentele bezwaren bij het artikel van De Ridder (dat overigens beslist geen beginselverklaring van De Reactor is) werden in Knack geplaatst door Frank Hellemans, die meent dat een site als De Reactor zich aan de publieke ruimte onttrekt:

Wie vandaag, zoals De Ridder, pleit voor een complete exodus uit de drukpers, waar honderdduizenden lezers circuleren, richting nieuwerwetse internetmedia, waar hoop en al enkele honderden geïnteresseerden opduiken (en vaak steeds dezelfde), trekt zich opnieuw terug tussen de muren van een salon waar gelijkgezinden elkaar plachten te treffen. (Hellemans 2010)

10Hellemans ziet in het internet beslist een volwaardig kritisch medium, maar voor hem is het van fundamenteel belang dat de online literatuurkritiek een poot in het papieren circuit heeft – en dat dient verder te gaan dan de maandelijkse uitwisseling van een recensie tussen De Reactor en De Leeswolf of medewerking van actoren die ook op papier actief zijn. In het geval van De Reactor is participatie in de gedrukte pers in Hellemans’ optiek extra urgent, aangezien de site gesubsidieerd wordt met publiek geld: nu het platform zich niet tot de openbaarheid van de publieke printmedia bekent, is het gedoemd een ‘inteeltinitiatief’ te blijven.

11Op Hellemans’ visie is het nodige af te dingen – zijn verhaal lokt bijvoorbeeld de vraag uit hoe ‘openbaar’ een papieren medium als het literaire tijdschrift is3. In het kader van deze bijdrage is zijn tekst echter erg interessant, omdat De Reactor hier door een op papier opererende actor in een spanningsveld wordt geplaatst dat Elke Brems eerder voor het veld van de internetkritiek reserveerde: dat tussen het publieke en het private. (Brems 2007, 2) Het is duidelijk dat het eerder genoemde onderscheid tussen autoriteit en amateurisme in het geval van dit kritiekenplatform niet opgaat, maar de receptie van De Reactor in papieren media geeft wel aanleiding te veronderstellen dat de site vooral als literatuurkritische niche voor academici wordt beschouwd en niet als een platform dat zich tot ‘een breed publiek van geïnteresseerde lezers’ richt, zoals de beginselverklaring vermeldde. Gerrit Komrij vond De Reactor bijvoorbeeld te highbrow en schaarde haar onder de literaire sites die wars zijn van iedere buiging naar het publiek: ‘Ze functioneren als bedrijfsvoorzieningen voor elitaire, hermetische groepen en die smalle echelons kunnen zich op internet net zo breed voelen als ze willen’. (Komrij 2011) Het door Dirk Leyman geconstrueerde beeld is minder scherp, maar ook hij suggereerde dat De Reactor zich al te sterk zou richten op literaire en filosofische teksten met een aanzienlijke complexiteitsgraad, die slechts gesmaakt worden door een kleine groep intimi: ‘Maar als je naar De Reactor kijkt dan werken zij wel met een vrij gespecialiseerde niche van boeken, een beetje hun eigen speeltuin. Ik vind dat ze bijlange niet alles bestrijken.’ (Leyman 2009).

12Dit soort opmerkingen zijn erg problematisch: een kwalificatie als ‘smalle echelons’ is in dit geval een poëticale constructie van Komrij, die niet op feiten gebaseerd is. We weten bijvoorbeeld niet hoeveel mensen de kritieken op De Reactor daadwerkelijk lezen en we weten al helemaal niet hoe hun ideeën over literatuur daardoor gevormd worden. Aan de hand van de reactiecijfers zou wel een netwerk rond De Reactor gereconstrueerd kunnen worden, maar dat netwerk hoeft niet per definitie samen te vallen met de lezerskring. Waar het mij echter om gaat, is dat er een discrepantie bestaat tussen enerzijds de profilering van De Reactor als een recensiewebsite die een breed publiek wil voorzien van een grote hoeveelheid literair-kritische bijdragen, en anderzijds de beeldvorming van het platform in de papieren media. Critici menen dat de teksten alleen dienend zijn voor een ingewijd publiek en laken de geringe productiviteit van het platform, zeker gezien de vele mogelijkheden die het internet biedt.

13Het is een imago dat doet denken aan een bewering van Gaston Franssen over de online poëziekritiek, die in zijn ogen sterk ‘verzuild’ is geraakt en gedomineerd wordt door relatief gesloten circuits met een klein aantal vaste discussianten. (Franssen 2011, 112) De vergelijking met de verzuiling gaat niet alleen op vanwege de gesloten circuits die Franssen signaleert, maar ook omdat er zo nu en dan hevige confrontaties tussen die circuits plaatsvinden. De Reactor was bijvoorbeeld nog niet goed en wel online, of er verschenen al kritische geluiden op de concurrerende site De Contrabas. Trouwe bezoeker F. Starik laakte bijvoorbeeld de beslissing De Reactor subsidiegeld toe te kennen (terwijl De Contrabas het met niets moest doen), waarbij hij het platform als ‘een kansloze missie’ bestempelde dat bovendien met ‘kennelijke tegenzin en veel onkunde’ werd opgezet4. Hoofdredacteur Chrétien Breukers richtte zijn pijlen herhaaldelijk op de site, zowel online als op papier. Zo schreef hij medio 2012 in De brakke hond: ‘[A]lleen de naam is explosief, de rest is inderdaad zo verontwaardigd als een linkse demonstrant die net een klap van de wapenstok heeft ondergaan’. (Breukers 2012, 105)

Besluit: de lichtheid van de virtuele wereld

14In zijn boek De geuren van het verwerpelijke (2004) laat Hugo Bousset Italo Calvino aan het woord: ‘Ik leef in één wereld – die materieel, van een schijnbare vastheid is – en het gewicht dáárvan is meer dan genoeg. De andere werelden die ik kan bereiken, moeten hun lichtheid en lichtsnelheid behouden.’ Calvino’s woorden laten zich maar moeilijk toepassen op het digitale tijdperk, waarin de mens voortdurend zowel in de materiële als de virtuele wereld vertoeft. Voor de situatie van de literatuurkritiek heeft het citaat echter wel zeggingskracht: als het aankomt op prestige, lijkt het gewicht van de papieren kritiek voor de meeste critici meer dan genoeg. Zoals de receptie van De Reactor laat zien, is het kennelijk niet genoeg dat recensenten met een institutionele poot in de traditionele kritiek ook online actief worden. Het is eveneens noodzakelijk dat gereputeerde publicisten als Hellemans en wijlen Komrij de literaire kritiek op internet als serieuze gesprekspartner gaan zien. In bourdieuaanse tertermen: zonder de toekenning van symbolisch kapitaal door actoren in het centrum van het veld, dat in literair-kritisch opzicht nog altijd gevormd wordt door de dagbladkritiek, blijft er sprake van een hiërarchische structuur.

15Met de grote economische druk op de kranten- en tijdschriftenwereld is het dan ook een spannende vraag hoe lang de distantie tot de internetkritiek in stand kan worden gehouden. Voor het specifieke geval van De Reactor werd op 7 november 2013 alvast een lans gebroken in de Volkskrant. De site was een van de drie als ‘klikwaardig’ gepresenteerde recensieblogs – de term is overigens onjuist gekozen – waarover de krant schreef: ‘Je vindt hier grondige analyses van literatuur en een intelligente voorselectie van de te bespreken boeken. Sommige recensies schieten door in getheoretiseer’. (Bekkering 2013) In dat laatste spiegelt zich de kritiek die hiervoor al ter sprake kwam: ook voor de Volkskrant bekent De Reactor zich allicht te weinig tot het grote publiek. Opmerkelijk is intussen dat er gerept wordt van een ‘voorselectie van de te bespreken boeken’, alsof het platform een functie heeft als gatekeeper die een shortlist voor andere literairkritische instituties opstelt. Wordt de definitieve selectie volgens de Volkskrant elders gemaakt, bijvoorbeeld in de eigen cultuurbijlage? Er is nog veel onderzoek en methodologische reflectie voor nodig om daar iets zinvols over te zeggen: reputaties in kaart brengen is één, maar de vervolgvraag naar het functioneren van die reputaties in de praktijk is aanzienlijk gecompliceerder. Ervaren lezers van recensies wel een kloof tussen krant en website? Heeft Arjan Peters meer invloed op de verkoop dan Daan Stoffelsen? Oriënteren lezers zich via De Reactor, via Trouw of via (geen van) beide? Voor een gedegen antwoord op die vragen lijkt een beroep op de empirische wetenschap onontbeerlijk.