Version classiqueVersion mobile

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek in praktijk

Monika van Paemel, vurige revanchiste

Sonja Vanderlinden

Texte intégral

1De titel van deze bijdrage refereert enerzijds aan de essaybundel van Hugo Bousset Vurige tongen (2011) en anderzijds aan de studie van Thomas Vaessens De revanche van de roman (2009). Het is de bedoeling de literatuuropvatting van Monika van Paemel te toetsen aan de voornaamste stelling uit deze twee recente publicaties over de roman na 11 september. Het gaat hier heel bewust om een persoonlijke en essayistische bijdrage.

2Van Paemel laat in de literatuur een heel eigen stem horen, al herkenbaar vanaf haar eerste boeken. Critici verwijten haar wel eens dat ze steeds hetzelfde verhaal blijft schrijven, een verhaal dat blijkbaar nooit af is en steeds een nieuwe inkleding krijgt en nieuwe aspecten vertoont. Zij heeft nagenoeg geen essays gepubliceerd waarin zij haar literatuuropvatting uit de doeken doet. Wel heeft zij vaker interviews gegeven en lezingen gehouden, maar naar mijn weten zijn die nooit gepubliceerd, zeker niet in boekvorm. De schrijfster is zo vriendelijk geweest mij een voorlopige versie te laten inkijken van haar allang aangekondigde essay Een intieme geschiedenis en ik kreeg van haar de toelating om eruit te citeren. Uiteraard bieden ook haar talrijke romans en in het bijzonder de metafictionele passages heel wat informatie over haar opvatting van de roman. Haar boeken zijn immers niet enkel tegelijk fictie en geschiedenis, ze vertonen ook een essayistisch karakter; ze kunnen beschouwd worden als een soort ‘hybride tussen onderzoek en verbeelding’, volgens de definitie die Piet Gerbrandy geeft van het essay (Gerbrandy 2012, 29).

Zijn de tongen na 11 september vuriger geworden?

3Wat de geciteerde boeken van Vaessens en Bousset betreft, zij behoren niet tot hetzelfde genre. Vaessens’ De revanche van de roman is een studie over de voornamelijk Noord-Nederlandse roman na 11 september 2001; de kernwoorden zijn laatpostmodernisme en engagement. Boussets Vurige tongen echter is een bundeling van essays over afzonderlijke romans uit de wereldliteratuur, ook Nederlandse, die na 9/11 werden gepubliceerd; ze worden meestal twee per twee behandeld en comparatief besproken.

  • 1 Vaessens neemt hier een uitdrukking over van Frans Ruiter en Wilbert Smulders, de auteurs van Lite (...)

4Uitgangspunt van Vaessens en Bousset is dus 11 september 2001. Hebben de aanslagen in New York en Washington een impact gehad op de literatuur en de literatuuropvatting? Zijn de auteurs van fictie anders en over andere onderwerpen gaan schrijven? Heeft die gebeurtenis een einde gemaakt aan een bepaald paradigma in het denken en bijgevolg ook in de romanliteratuur? Vaessens geeft op die vraag een ondubbelzinnig antwoord. Zijn studie vertoont een duidelijke structuur en een duidelijke stelling. Hij traceert een evolutie van humanistisch modernisme over relativistisch postmodernisme naar laatpostmodernisme, met als eindpunt een andere functie voor de schrijver: hij is (weer) een publieke intellectueel geworden. De spil van die ontwikkeling, die zich ongeveer uitstrekt van de jaren vijftig en zestig van de voorgaande eeuw tot het eerste decennium van de eenentwintigste eeuw, is het begrip engagement. Valt kwaliteitsvolle literatuur wel te rijmen met sociaal-politiek engagement? Verval je dan niet in propagandistische tendensromans? Moet je fictie en politiek engagement niet duidelijk uit elkaar houden, zoals Harry Mulisch dat consequent deed in de jaren zestig, toen hij besloot om enkel nog reportages te schrijven? Wat is engagement? ‘De geëngageerde roman: het blijft een moeilijk genre’, stelt Vaessens (2009, 10). Het is een evenwichtsoefening tussen een reactie op actuele maatschappelijke problemen en uitspraken over universele, eeuwige thema’s die tijd en plaats ontstijgen. Sinds Jean-Paul Sartres Qu’est-ce que la littérature? (1948) is het begrip geëngageerde literatuur gemeengoed geworden; in zijn kielzog werden in zowat alle West-Europese literaturen romans en toneelstukken gepubliceerd die de betrokkenheid van hun auteur bij de publieke debatten aantonen. De existentialistische geëngageerde roman was een bloeiend genre, ook in de Nederlandse literatuur vanaf de jaren vijftig en zestig. Op die humanistische positie (Vaessens 2009, 25) volgde, na mei’68 en vooral na de oliecrisissen van de jaren zeventig, de relativistische positie (Vaessens 2009, 25) van de postmodernisten die, beïnvloed door filosofen als Foucault, Derrida en Lyotard ‘scherpe aanvallen uitvoerde(n) op de essentialistische, rationalistische en humanistische fundamenten van de moderniteit’(Vaessens 2009, 41). De deconstructie (Derrida en Foucault) van de Grote Verhalen (Lyotard) was naar Vaessens’ mening dan ook troef in de jaren tachtig en negentig, en ging gepaard met een ironische, sceptische, soms cynische afbrekende houding. ‘Zo bezien maakt het postmoderne denken dus ook maatschappelijke betrokkenheid praktisch onmogelijk’, stelt Vaessens (2009, 49) vast. Men had het zelfs over ‘de demobilisatie van de moderne schrijver’1 (Vaessens 2009, 50). Totdat men kapotgedeconstrueerd raakte en alles ging relativeren, luidt zijn mening.

5Na 9/11 ging men het over een heel andere boeg gooien: een soort ethisch reveil, zou men kunnen stellen. Die tragische gebeurtenissen leidden tot een pijnlijke bewustwording van het feit dat er in een maatschappij toch nog waarden en normen overeind blijven, waarvoor het de moeite loont zich oprecht te engageren. Ook het literaire engagement werd gerehabiliteerd en de schrijvers werden opgeroepen tot meer betrokkenheid. Vaessens (2009, 71) stelt: ‘9/11 heeft een bruusk einde gemaakt aan het postmoderne relativisme’ en noemt de nieuwe fase het laatpostmodernisme (2009, 25). De schrijvers willen opnieuw een rol spelen als publieke intellectueel.

  • 2 In zijn recensie van Vaessens’ boek voor Spiegel der Letteren stelt Sven Vitse trouwens enkele ‘se (...)

6Vaessens stelt deze evolutie wel genuanceerder voor dan deze korte samenvatting van zijn redenering laat doorschijnen en plaatst er wat kanttekeningen bij. Het is – althans in Nederland – namelijk niet zo dat deze drie posities elkaar strikt chronologisch opvolgen; ze kunnen ook naast elkaar bestaan. De drie standpunten vallen in het literaire debat van vandaag immers nog steeds te herkennen; ze sluiten elkaar niet uit2.

7Over Boussets Vurige tongen kan ik in dit theoretische kader korter zijn. Uit het nawoord blijkt dat Bousset dezelfde vraag stelt als Vaessens: ‘De essays uit Vurige tongen heb ik geschreven om een antwoord te vinden op de vraag of er een paradigmawisseling in de roman na 11 september is.’. Maar omzichtiger dan Vaessens laat hij het antwoord over aan de lezer… De achterflap helpt de lezer echter op weg: ‘Leidden de aanslagen tot het einde van het vrolijke postmodernisme en de vrijblijvende ironie? Neemt het engagement toe in romans?', ze biedt tevens een voorzichtig antwoord: ‘Er is misschien geen sprake van een terugkeer naar de maatschappijkritische tendensroman maar toch is wel degelijk een verandering te bespeuren, want er is sinds de aanslagen duidelijk aandacht voor nieuwe thema’s als terrorisme, ecologie, nationalisme […].’. De geschetste ontwikkeling loopt dus nagenoeg parallel met de stelling van Vaessens.

Hoe verhoudt zich Monika van Paemel daartoe?

8Van Paemel debuteerde in de jaren zeventig met een aantal romans die achteraf als vingeroefeningen werden beschouwd voor haar magnum opus, De vermaledijde vaders, dat in 1985 verscheen en waarmee zij beroemd werd. Hugo Bousset wijdde zeer lovende beschouwingen aan dit meesterwerk in zijn tweedelige Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986 (1988 & 1990). In het eerste deel, Trends, noemde hij het een emancipatieroman (Bousset 1988, 102) en een typisch postmoderne roman (Bousset 1988, 110). Ook in Profielen, het tweede deel, prees hij deze gelaagde meerstemmige prozatekst, waarin de autobiografische laag wordt verruimd tot het behandelen van maatschappelijke problemen. Hij bestempelde de roman ook als echt authentiek feministisch. De kritiek zag in Van Paemel een dochter van Boon (zij noemde Boon zelf haar grote voorbeeld) en De vermaledijde vaders werd vergeleken met Claus’ Het verdriet van België, dat twee jaar eerder was verschenen. Haar werk werd dus geplaatst in een Vlaamse traditie van maatschappelijk betrokken teksten.

9Haar volgende romans bevestigden dit profiel. Van Paemel had haar schrijversidentiteit gekregen: een autofictioneel auteur met scherpe maatschappijkritische kanten. Een geëngageerde schrijfster wier sterke persoonlijkheid doorklinkt in geheel haar oeuvre. De Forumianen zouden haar ‘een vent’ hebben genoemd! Een schrijfster die gelooft in de kracht van de roman, die er zich van bewust is dat zij een morele verantwoordelijkheid draagt, die problemen aan de orde stelt en deelneemt aan het publieke debat.

Engagement in leven en werk

10Ik zal nu haar engagement trachten te omschrijven aan de hand van haar fictie en haar publieke optreden, maar vooral ook dankbaar gebruikmakend van haar ongepubliceerde essay Een intieme geschiedenis. ‘In het engagement komt [sic] het literaire, het intieme en de geschiedenis, samen.’ (Van Paemel, s.d., 41). Dit kan als de kernzin in Van Paemels essay over de roman beschouwd worden. Hij komt er in veelvuldige modulaties in voor en heeft ook de mooie en originele titel opgeleverd.

11Laten we eerst stilstaan bij het intieme. Het lijdt geen twijfel dat Van Paemel zich aan de lezer blootgeeft (soms zelfs letterlijk, zoals op het kaft van De confrontatie (1974)). In haar talrijke autobiografisch getinte romans wordt haar leven verwerkt, vaak via de vertelinstantie maar soms ook via een ander personage. Het gaat hier natuurlijk niet enkel om feiten en gebeurtenissen, maar ook om belevenissen, gevoelens en ervaringen, gedachten en opinies: het is voor een groot stuk introspectieve literatuur. Al schrijvend verkent zij immers haar eigenheid en tracht die te benoemen. Ze onthult haar intimiteit, de geheime kanten van haar persoonlijkheid. Dat op zichzelf is al een soort statement, een engagement, een gebaar dat van moed getuigt. Gewoonlijk wordt dit soort literatuur met de term autofictie omschreven, want het is natuurlijk wel zo dat literatuur en biografie niet helemaal samenvallen. Er wordt een marge opengelaten voor de verbeelding. Onderzoek en verbeelding zijn de ingrediënten van die autofictie. In de literatuur van Van Paemel staan onderzoek en inzicht in het eigen intieme leven centraal. Zij onderzoekt en geeft inzicht in haar eigen intieme leven, dat zoals dat van iedereen geconfronteerd wordt met de grote thema’s van het bestaan als leven en dood, liefde en erotiek, geluk en verdriet. Ervaringen, gevoelens en ideeën worden er over verschillende personages verspreid, die dankzij de verbeelding hun eigen leven gaan leiden. Sommige daarvan lijken op de auteur, andere zijn er wellicht de tegenpool van met alle mogelijke tussenschakeringen.

12Die benoemde intimiteit is duidelijk die van een vrouw. Volgens haar kunnen vrouwelijke auteurs overigens het best die vrouwelijke intimiteit verwoorden. (Ramaker 1976) Van Paemel staat bekend als een notoire feministe en de titels van haar boeken liegen er niet om: De vermaledijde vaders (1985), Celestien. De gebenedijde moeders (2004) maar ook Amazone met het blauwe voorhoofd (1971), Marguerite (1976), De koningin van Sheba (2008). Er is bij haar wel degelijk een vrouwelijke stem aan het woord. Wat bij Van Paemel opvalt, is dat haar thematiek ruimer is dan die van vele andere vrouwelijke auteurs die het voortdurend hebben over lichamelijkheid en erotiek, relaties tussen man en vrouw, zwangerschap en moederschap, huiselijkheid en gezinsproblemen. Van Paemels thematiek is veel omvattender, zonder dat zij daarom voorbijgaat aan die ‘typisch vrouwelijke’ thema’s. Bij haar wordt die vrouwelijke problematiek overstegen en in verband gebracht met een ruimere maatschappelijke en intellectuele thematiek. Het gaat haar niet enkel om het lichaam, de gevoelswereld en de concrete dagelijkse omgeving van de vrouw, maar ook om haar geestelijke leefwereld. De vrouw die zij aan het woord laat kan uiterst gepassioneerd, hartstochtelijk en woedend uit de hoek komen (‘Een woedende amazone’ noemde Gerrit Jan Zwier (1985) haar ooit), maar bij momenten ook ingehouden en poëtisch worden. Dit alles komt uiteraard tot uiting in Van Paemels stijl, die nogal experimenteel is en soms weinig rationeel. Bousset zou hem zeker feminien noemen; in zijn hoofdstuk over Elfriede Jelinek en Charlotte Mutsaers in Vurige tongen stelt hij: ‘Feminiene teksten zijn associatief, prerationeel, muzikaal.’(Bousset 2011, 113) Van Paemels associatieve en fragmentarische schrijfwijze, haar barokke taalgebruik, haar precieze en zeer genuanceerde woordkeuze, de opeenstapeling van woorden zijn zoveel manifestaties van haar bewogen gevoelsleven, haar vitalistische temperament en haar vlugge geest.

  • 3 Uit een citaat van Siegfried Lenz, dat Van Paemel helemaal in het begin van de ongepubliceerde ver (...)

13De tweede term van de titel van haar essay is geschiedenis. Van Paemel had die term ook al gebruikt als ondertitel van haar roman Het verschil. Een geschiedenis (2000). Hij duidt volgens mij goed aan dat haar verhalen deel uitmaken van DE geschiedenis, ‘de collectieve herinnering van de mensen’3, die immers bestaat uit een lange reeks petits récits.

14Van Paemel verkent niet alleen zichzelf maar ook de wereld. Ze is iemand die veel reist, zich helemaal niet in een ivoren toren opsluit, deel uitmaakt van een maatschappelijk verband, op de hoogte is van de actualiteit en de voorgeschiedenis, veel leest enz., die met andere woorden met beide benen in de werkelijkheid staat. Ze aarzelt ook niet om haar standpunten en meningen bekend te maken op publieke fora. Meer nog: ze heeft zich voor verschillende zaken heel concreet ingezet. Zo ijverde ze in de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen voor een beter sociaal statuut voor de schrijver en in het PEN-Centrum Vlaanderen kwam ze op voor de vrijheid van meningsuiting en de rechten van de schrijver. Ze werd ook voorzitter van de NGO Balkanactie en ondernam zelfs gevaarlijke tochten in oorlogsgebied in het toenmalige Joegoslavië om hulp te verlenen.

15Aangezien bij haar schrijven en leven onlosmakelijk verbonden zijn, is de maatschappelijke betrokkenheid van haar creatieve werk bijzonder groot. Niet voor niets schrijft ze vooraan in De vermaledijde vaders dat alles in haar boek verzonnen is maar ‘[o]m echt te zijn heeft het alleen behoefte aan lezers met een geheugen’. ‘Proza is, op de een of andere wijze, verankerd in de dagelijkse werkelijkheid’ is een van haar uitspraken in een interview met Ernst Bruinsma (2007, 3). Zij onderzoekt de werkelijkheid, stelt ze aan de orde en onderwerpt ze aan haar kritische oog. Haar voorstelling van de werkelijkheid is uiteraard nooit neutraal. ‘Schrijven is altijd interpreteren, verwerken, vorm geven, stileren’. (Van Paemel s.d., 21) Wat ze biedt is een subjectieve, persoonlijke voorstelling van die werkelijkheid: ‘[de roman] is een voorstelling van de werkelijkheid, intiem en maatschappelijk.’(Van Paemel s.d., 30). Een werkelijkheid die beleefd is door haar gehele persoon met haar temperament, haar intellect, haar kritische zin, haar verbeelding ook. Dat resulteert in sterk geëngageerde teksten, waarin politieke en sociale wantoestanden in het verleden en in het heden, in binnen-en buitenland worden aangeklaagd. Zo is De vermaledijde vaders tegelijk een feministisch en een politiek boek: een aanklacht tegen het patriarchaat en tegen de oorlog. In De eerste steen (1988) wordt het intieme verhaal gesitueerd tegen de achtergrond van het Israëlisch-Palestijnse conflict, Het verschil (2000) gaat onder andere over de oorlog in de Balkan maar ook elders en in andere tijdperken. Oorlog is dus zeker een van haar geliefkoosde thema’s (wellicht heeft haar geboortedatum daar iets mee te maken: 4 mei 1945, het einde van Wereldoorlog II in onze contreien). Ook andere actuele onderwerpen houden haar bezig, bijvoorbeeld de ecologie in Rozen op ijs (1997), waarin ‘onder meer de ontheemding van de Eskimo’s wordt behandeld in het breder kader van ecologische rampen die de mens boven het hoofd hangen’ (De Geest 2007, 12), en de culturele diversiteit in Het verschil (2000). Uiteraard reflecteert de auteur ook over het schrijven, zowat overal in haar oeuvre, in het bijzonder in Het wedervaren (1993).

16Van Paemels romans zijn met andere woorden niet enkel anekdotisch, autobiografisch of autofictioneel; het zijn ‘verhalen met een visie’(Van Paemel s.d., 7), een boodschap. Engagement lijkt voor haar een innerlijke noodzaak te zijn. Om de zoveel jaar publiceert zij een (meestal lijvige) roman waarin zij weer de balans opmaakt, niet alleen van haar eigen persoonlijke leven maar van de toestand van de wereld zoals gepercipieerd vanuit een noodgedwongen beperkt gezichtspunt. En de lezer kan niet onverschillig blijven: hij wordt door de felle verteltrant meegesleurd in een onbekende romanwereld en opgeroepen om stelling te nemen of op zijn minst over een bepaald probleem na te denken. In dat opzicht is Van Paemel echt een ‘dochter van Boon’: ook zij schopt de mensen een geweten. Voor haar is het de plicht van de schrijver om dat te doen: ‘Ik heb de verdomde plicht mijn nek uit te steken’, zegt zij tegen Ernst Bruinsma (2007). Bruinsma schrijft hierover: ‘Een schrijver mag zich volgens haar niet afzijdig houden van zijn geschiedenis en van de maatschappij waarin hij functioneert.’ (Bruinsma 2007, 2) Zij gelooft dat de literatuur de samenleving kan veranderen en dat een boek ‘de mensen van binnenuit verandert’. (Ramaker 1976) Op die manier werkt literatuur stimulerend en bevrijdend; zij heeft een ontvoogdende functie. (Van Paemel s.d., 66)

  • 4 Tussen het schrijven van deze bijdrage en de publicatie ervan is Weduwenspek (2013) verschenen. Al (...)

17Niemand die er nog aan twijfelt: Van Paemel is een bewust geëngageerde auteur. Zij was dat vanaf het begin en is dat nog steeds. 9/11 heeft daar niets aan veranderd. De romans die zij na 2001 publiceerde (Celestien. De gebenedijde moeders, 2004, De koningin van Sheba, 2008, Het gezin Van Puynbroeckx, 2008) vertonen geen noemenswaardige ommezwaai. Haar werk getuigt van veel zelfreflectie, niet alleen over haar eigen intieme parcours maar ook over de geschiedenis die haar omringt. Zij heeft vrij snel een eigen stijl gevonden en laat dus een geheel eigen geluid weerklinken in de Nederlandse literatuur. Hoewel zij niet meedoet aan alle voorbijgaande modes en trends in de literaire wereld, blijkt toch uit haar lezingen, interviews en ongepubliceerde essay dat ze die kent en zich daartegenover positioneert. Maar – en dat geldt eigenlijk alleen voor grote schrijvers – ze ontsnapt aan elke categorisering. Ze heeft zich een geheel eigen profiel weten op te bouwen en heeft een geheel eigen plek veroverd in het panorama der Nederlandse letteren. Vurig is ze zeker vanwege haar vechtersnatuur, haar moedige en onvermoeibare engagement, haar felle uitspraken, haar krachtige pen, haar waterval van woorden… En revanchiste? Haar gehele oeuvre is één revanche: op de mannenmaatschappij, op de oorlog, op de globalisering, op de vervuiling van het milieu, op de discriminatie etc. Als Vaessens met het woord revanche het antwoord van het engagement bedoelt op de postmoderne lusteloze BOF-generatie, dan is Monika van Paemel altijd al in haar leven en in haar werk een revanchiste geweest. Het is nu wachten op de nakende publicatie van haar nieuwe roman, maar ik steek mijn hand ervoor in het vuur dat haar waarmerk er weer duidelijk in herkenbaar zal zijn4.

Bibliographie

Literatuurlijst

Bousset (H.), Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986. Deel I. Trends, Antwerpen/Baarn, Houtekiet 1988.

Bousset (H.), Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986. Deel II. Profielen, Antwerpen/Baarn, Houtekiet, 1990.

Bousset (H.), Vurige tongen. Essays over romans na 11 september, Amsterdam, Meulenhoff, 2011.

Bruinsma (E.), ‘“Ik heb de verdomde plicht mijn nek uit te steken.” Een gesprek met Monika van Paemel’, in DW B, 5, 2007, http://www.dwb.be/uitgave/2007/5/brief-aan-beatrix-en-22-andereopstellen-over-de-roman-en-de-romanbeschouwing/ernst-b.

De Geest (D.) & Van Hulle (J.), ‘Monika van Paemel’, Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur, A. Zuiderent (e.a.) (red.), Alphen aan den Rijn, Samson, mei 2007.

Gerbrandy (P.), ‘De gespletenheid van Jacob Geel’, in Nieuw Letterkundig Magazijn, 2, 2012, p. 29-31.

Ramaker (W.), ‘Interview met Monika van Paemel’, in Literama, 6-9-1976.

Ruiter (F.) & Smulders (W.), Literatuur en moderniteit in Nederland 1840-1990, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1996.

Vaessens (T.), De revanche van de roman. Literatuur, autoriteit en engagement, Nijmegen, Vantilt, 2009.

Van Paemel (M.), Een intieme geschiedenis, s.d. (onuitgegeven).

Vervaeck (B.), Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman, Brussel, VUB-Press, 1999.

Vitse (S.), ‘Een pleidooi voor “laatpostmodern” engagement’, in Spiegel der Letteren, 3, 2009, p. 419-423.

Zwier (G.J.), ‘Een woedende amazone’, in Leeuwarder Courant, 29-3-1985.

Notes

1 Vaessens neemt hier een uitdrukking over van Frans Ruiter en Wilbert Smulders, de auteurs van Literatuur en moderniteit in Nederland (1996).

2 In zijn recensie van Vaessens’ boek voor Spiegel der Letteren stelt Sven Vitse trouwens enkele ‘serieuze vragen’ bij Vaessens’ diagnose van het relativistische postmodernisme. Hij verwijt hem vaagheid en simplisme, en merkt op dat Bart Vervaeck in zijn boek over Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman het werk van Louis Ferron en Willem Brakman helemaal niet als vrijblijvend relativistisch beschouwt.

3 Uit een citaat van Siegfried Lenz, dat Van Paemel helemaal in het begin van de ongepubliceerde versie van Een intieme geschiedenis aanhaalt.

4 Tussen het schrijven van deze bijdrage en de publicatie ervan is Weduwenspek (2013) verschenen. Al is de thematiek hier meer toegespitst op het persoonlijke aspect, toch worden de verweven thema’s van leven en dood, van erotiek en seks weer verruimd tot een algemener vlak, dat van de oorlog tussen de seksen. In dat opzicht biedt Van Paemels laatste roman mijns inziens een nog diepgaander inzicht in De vermaledijde vaders.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search