Desktop versionMobile Version

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek in praktijk

Goed voor hart en bloedvaten. Over de receptie van Verdwaalde post van Walter van den Broeck

Patrick Bassant

Volltext

1Op 22 juli 2004 wordt in Aarlen een traumatische periode in de geschiedenis van België afgesloten. Buiten staan de tenten opgeslagen van de internationale pers, binnen wordt Marc Dutroux schuldig bevonden aan meervoudige ontvoering, verkrachting en moord, en veroordeeld tot levenslang. Dat is bijna acht jaar na zijn arrestatie op 13 augustus 1996.

2Sinds die dag hebben de media zich vol overgave op de zaak gestort. Kranten, tijdschriften, televisie, radio en uitgeverijen buitelden over elkaar heen, in de hoop weer iets nieuws te kunnen melden. Objectief gezien een buitenproportionele aandacht; in elke andere tijd en op elke andere plaats zou zo’n zaak een fractie van de aandacht hebben gekregen. Maar deze zaak was niet normaal. Het was de lont in het kruitvat. Het kruitvat zelf was een bij de burgers reeds jaren bestaande onvrede met de lakse overheid, met een krakkemikkig werkend opsporingsapparaat en met een surplus aan doofpotten. En misschien dat de media het beslissende vonkje deden overspringen. Woede, gal, frustratie: alles vloog in het rond. De complottheorieën namen monstrueuze afmetingen aan en de opkomst bij de Witte Mars verbaasde iedereen. Zoals Marc Reynebeau in zijn Geschiedenis van België schrijft: ‘De zaak-Dutroux groeide snel boven haar eigenlijke proporties uit, wat al suggereert dat de moorden en ontvoeringen slechts dienden als emotioneel aangrijpingspunt voor een veel breder ongenoegen en wantrouwen.’ (Reynebeau 2003, 397).

3Niet dat de kritische grens snel te bereiken was in België: het land is wel het een en ander gewend. Koningshuis, regering en opsporingsapparaat werden vanaf begin jaren negentig met grote regelmaat geconfronteerd met bewijzen (en geruchten) van hun onkunde en onbetrouwbaarheid. Niets van datgene waar de inwoners van het land hun vertrouwen aan hadden geschonken, bleek dat vertrouwen waard te zijn. De media beleefden hoogtijdagen, struikelend en borend in doofpotten en beerputten. Het zou niet verbazen als die schandalen uiteindelijk hun weerslag vinden in de kunsten.

4Dat is nog niet zo evident, want veel schrijvers, bijvoorbeeld, plaatsen liever een opiniestuk in de krant of verschijnen op televisie, en laten hun romans verder autonoom. Zo tonen ze zich betrokken bij diverse affaires en ontwikkelingen, zonder dat hun werk daardoor inhoudelijk beïnvloed wordt.

  • 1 Wel speelt een bende die uitsluitend supermarkten overvalt van één bepaalde keten, De Panter, een (...)

5Toch lijkt de zaak-Dutroux – symbolisch culminatiepunt van een gistend België – de aanstichter van een voorzichtige trend in het Vlaams proza van rond de millenniumwisseling. Opeens doken allerlei actualiteiten op in (vooral) Vlaamse romans. Dat had natuurlijk al veel eerder gekund, maar er zijn bij mijn weten geen romans geschreven over bijvoorbeeld de Bende van Nijvel1, terwijl de complottheorieën op internet ook nu nog welig tieren. Het ging dus waarschijnlijk niet alleen om sensatie. Vermoedelijk was de zaak-Dutroux zó groot dat enkele schrijvers hem niet meer konden ontwijken. Literair journalist Bart Vanegeren heeft er ook geen passende verklaring voor, maar signaleert deze ontwikkeling eveneens – en in contrast met Nederland:

Ik kan er verder niks aan doen […] maar in Vlaanderen gaat het er anders aan toe. Misschien omdat de Vlaamse reuzen Boon en Claus er in al hun Bourgondische mateloosheid, vrijheidsdrang en hang naar het groteske als decennialang een referentiepunt zijn. Feit is dat – om maar iets te noemen – de dramatische gebeurtenissen rond Marc Dutroux als vanzelfsprekend gingen resoneren in seismografisch opgezette romans van generatiegenoten van Joost Zwagerman als Tom Lanoye, Peter Verhelst en Jeroen Olyslaegers. (Vanegeren 2003)

6Je kan bij deze schrijvers inderdaad een hernieuwde aandacht voor de actualiteit bespeuren. Auteurs als Walter van den Broeck, Koen Peeters en – meer recent – Jeroen Theunissen of Joost Vandecasteele kunnen daaraan worden toegevoegd. Of dat te duiden valt als een nieuwe vlaag van maatschappelijk engagement, valt buiten het bestek van dit artikel, maar het loont de moeite om een sleutelwerk in het oeuvre van Walter van den Broeck nader te bekijken.

  • 2 Brief aan Boudewijn (1980); Het beleg van Laken (1985); Gek leven na het bal! (1990); Het gevallen (...)
  • 3 De revue passeren meer actuele kwesties als Gladio (41), Agusta (42), de hormonenmaffia (43), de g (...)

7Walter van den Broeck (geboren in 1941) schenkt in een flink deel van zijn oeuvre aandacht aan maatschappelijke thema’s. In de jaren zeventig doet hij dat vooral in zijn theaterteksten. Later vormt in Brief aan Boudewijn en in het Laken-vierluik2 zijn onderzoek naar arbeidersklasse en koningshuis het skelet. Meer relevant voor de problematiek waar dit artikel mee begon, is Verdwaalde post (1998), waarin onder meer naar de Gladio-affaire, het Agusta-schandaal, de zaak-Dutroux en de hormonenmaffia wordt verwezen3.

8De roman bestaat uit een aantal verschillende teksten en tekstsoorten, die middels raamvertellingen samenhangen. De kern is een novelle, getiteld De woordbreuk. Deze novelle maakt allerlei omzwervingen en blijkt het ‘levensgevaarlijke woord’ (343) te bevatten, een uiterste consequentie van het ideaal van elke geëngageerde schrijver: middels het woord rechtstreeks in kunnen grijpen in het leven van mensen. De novelle maakt diverse slachtoffers en belandt uiteindelijk, met de omringende teksten, op het bureau van een schrijver die Walter van den Broeck heet. Deze stuurt het pakket – ongelezen – met een begeleidend schrijven naar zijn uitgever en is daarmee de ‘bezorger’ van deze ‘verdwaalde’ post. Het postpakket werd verstuurd door de weduwe van de dichter Jonathan Siebens die gedesillusioneerd raakte toen zijn geëngageerde poëzie rond 1970 niet meer bleek aan te slaan. Publiek en kritiek bleken zijn ‘ouderwetse’ aansporingen om toch vooral de barricaden op te gaan, uit te lachen. Als Van den Broeck Siebens’ bundel zo’n vijfentwintig jaar later herleest, hiertoe aangezet door het pak van Sjaalman dat hem werd toegezonden, merkt hij op dat de poëzie aanzet tot opruiing, maar geen enkel pamflettair woord bevat. In zekere zin is deze bundel Marsbevelen! (met uitroepteken) tegelijkertijd een voorbeeld van de drammerige geëngageerdheid van anti-Vietnam en pro-Sartre, alsook een voorbeeld van de manier waarop modern engagement volgens Van den Broeck zou moeten werken: de lezer aansporen tot nadenken over de huidige situatie. Een boek hoeft de lezer niet recht in het gezicht te schreeuwen.

9In de fictie van Verdwaalde post verschijnt Marsbevelen! van Siebens net iets te laat, na de studentenrevolte, en wordt door de kritiek als gedateerd afgedaan. Na 1970 was er geen interesse meer voor dit soort direct engagement. Een veelzeggende passage uit de roman is deze:

‘Wie in deze tijd nog poëtische zeepbellen zit te blazen, laat zich gebruiken door het establishment. Ik weiger me voor de kar van de bourgeoisie te laten spannen.’
‘Ik vind dat gedram zo erg.’ (205)

10Na deze bundel schreef Siebens geen poëzie meer, maar nam zijn toevlucht tot de reclame, in de hoop dat hij hier de kracht van het woord met meer kracht in kon zetten. Tevergeefs – door zijn woorden te verkopen aan de commercie, zakt Siebens weg in een moeras van bedrog en desillusie.

11Dat roept de vraag op wat er dan wel mogelijk is voor een sociaal geëngageerde schrijver. Daar gaat Van den Broeck niet expliciet op in. Daartoe kan het interessant zijn de dag- en weekbladkritieken te bestuderen. Dat Van den Broeck zich in eerder werk, desnoods straal tegen de tijdsgeest of vigerende opvattingen in, geëngageerd heeft betoond, zal er voor hebben gezorgd dat alle critici zich op voorhand al terdege bewust waren van een mogelijke maatschappelijke lading van zijn nieuwe boek. In de zes besprekingen van de roman wordt drie keer Boon als referentiepunt aangehaald: ‘Leermeester Louis Paul Boon’ (Peters 1998), ‘een erfgenaam van Louis Paul Boon’ (Bresser 1998) en ‘de literaire erfgenaam van Boon’ (Offermans 1998). Twee critici beperken zich tot het signaleren van de verwijzingen naar de schandalen en het engagement. In Elsevier noemt Bresser de affaires en oordeelt: ‘Verdwaalde post is een indrukwekkende roman én een geëngageerd boek, omdat bij alle kwaadheid over een ontluisterd en gebroken land, kleine kernen zichtbaar blijven van onverwoestbaar geloof in mensen en in de kracht van hun taal.’. Hij beschouwt de hoop die uit het boek spreekt als ingrediënt van sociaal engagement om uit de ‘lamgeslagen democratie die België heet’ te komen. Offermans in Vrij Nederland vindt Van den Broeck een sociaal geëngageerde schrijver (meer dan een politiek geëngageerde) bij wie we geen gevaar lopen voor pamflettisme of ‘stoffig voorlichtingsproza.’ Ik vermoed dat Offermans hiermee doelt op het oude socialistische heilstaatengagement. Hij prefereert het engagement in dit boek – maar laat na te preciseren hoe dat engagement dan werkzaam is. Vreemd genoeg besluit hij zijn recensie met de opmerking dat het laten opduiken van Dutroux niets meer dan een rookgordijn is dat het zicht op Van den Broecks visie op de ‘maatschappelijke desintegratie’ belemmert.

12Meijer vindt in NRC dat de actualiteit in deze roman ‘op een terloopse manier een paar keer ter sprake’ komt. Hij schrijft dat de auteur zich niet bekeerd heeft tot de ‘onverbloemd’ geëngageerde literatuur’ – lees: de tendensroman – maar wel degelijk op een geëngageerde manier schrijft, alhoewel hij Van den Broecks motieven wat nihilistisch en defaitistisch beschrijft:

‘Wat we in Verdwaalde post lezen is het engagement van iemand die de moed heeft verloren om de mensheid nog morele regels voor te schrijven, iemand die kwaad is zonder hoop op verbetering, en alleen nog maar wil onthullen wat corrupt is, en kapotmaken wat verrot is in de staat.

13De drie andere critici gaan dieper in op het engagement en de rol ervan in literatuur. Overstijns merkt in De Standaard op dat Van den Broecks engagement veel explicieter naar voren komt dan in zijn vorige romans. ‘De affaire-Dutroux en het spaghetti-arrest worden nog eens uit de doeken gedaan… en ook de moord op Karel van Noppen en Gladio komen bij wijze van algemeen-maatschappelijke sfeerschepping om de hoek kijken. Geëngageerde literatuur op het ritme van de polsslag van de nineties, rechtschapen tot op het bot.’ Overstijns vindt dit te expliciet: weliswaar relevant, maar belegen en eendimensionaal. Het boek ontbeert volgens hem vormelijke subtiliteit (dat wil zeggen dat het drammerig herkenbaar is) en daardoor faalt Van den Broecks zoektocht naar een goede manier om engagement in literatuur te vertalen. Wat hij het boek verwijt, is dus eigenlijk dat het te veel weg heeft van een ouderwetse tendensroman.

14Verrassend genoeg komt Peters in de Volkskrant tot een tegengestelde conclusie: hij vindt dat Van den Broeck de lezer wel degelijk overtuigt na een kundige verleiding:

Geëngageerde literatuur is uit de mode, en je moet terecht ook niet denken aan een wederopleving van strijdliederen in een nieuwe jas. Maar er is anderzijds nog wel een alternatief te vinden voor risicoloos amusement en de pulp van de soaps. Literatuur is niet enkel vrijblijvend. Je kan en mag de mensen nog steeds een geweten schoppen. Breng je verhaal als levensgevaarlijk, dat zal de juiste verstaander hopelijk alsnog wakker schudden.

15Hij trekt een parallel met de Witte Mars: geen geschreeuw maar juist een oorverdovend zwijgen. ‘Dat is de ingekeerde vorm van het woord, die meer bij deze tijd past.’

16Borré stoomt in De Morgen direct door naar de bewustwording in deze roman. Zonder aandacht te besteden aan concrete schandalen, zegt hij dat je boodschappen er bij de lezer ‘niet ongevraagd en ongenuanceerd in kunt rammen. Je moet die boodschap, of het nu reclame of literatuur is, mooi verpakken om ze te kunnen slijten.’. Boeken met direct engagement (grofweg de tendensroman of het engagement van Sartre) missen hun doel, zo zegt Borré, de lezer dient verleid te worden. En zo’n verleider is Van den Broeck in dit ‘ideologisch subtiel subversief boek’.

17Alle critici stippen het voorkomen van Dutroux in de roman aan en tevens schenken ze aandacht aan de geëngageerde kant van Van den Broeck. Bresser en Offermans blijven aan de oppervlakte; ze spreken zich niet uit over de rol van engagement en verbinden er evenmin een waardeoordeel aan. Meijer ziet het nieuwe engagement als een boze en destructieve manier van tonen van wat er mis is, zonder er iets tegenover te stellen. Borré benadrukt de kloof met de jaren zestig en daarvoor: de tijd van direct engagement is voorbij. Volgens hem beseft Van den Broeck dat de moderne lezer verleid dient te worden, voordat hij een ideologie zal slikken. Overstijns weigert echter te slikken; hij lust geen ‘gesloten moraal’ en van die verleiding heeft hij weinig gemerkt. Peters ziet de verleiding anders; namelijk als een bij deze tijd passende vorm van allusie, die door te zwijgen juist mensen wakker kan schudden.

18Literair engagement is een hoofdthema in Verdwaalde post. Centraal staat de reclamewereld, symbool voor de leugens van de commercie. Aan de hand van enkele interessante casussen laat Van den Broeck zien waartoe reclametaal in staat is. Zo thematiseert hij de macht van het woord. Zoals reclame voor margarine de consument bewust wil maken van zijn cholesterol, zo wil geëngageerde literatuur de lezer ook ergens bewust van maken. En Van den Broeck toont de manieren waarop dat kan. Aan de ene kant de opruiende poëzie uit het verleden (waarover Van den Broeck in de begeleidende brief aan zijn uitgever zei dat hij ‘voortdurend de aandrang [kreeg] om naar buiten te rennen en daar manu militari orde op zaken te gaan stellen!’) (10) en aan de andere kant misschien deze roman, die de lezer niet tot een gewelddadige opstand oproept, maar hem wel na laat denken over de huidige maatschappij.

19Deze roman speelt niet alleen met het thema van het literaire engagement, het boek is zelf duidelijk geëngageerd, maar zonder dat concrete gebeurtenissen daar de aanleiding toe vormen. Om enigszins chargerend te besluiten: het was de maatschappelijke onrust in het België van vlak voor de eeuwwisseling die ervoor heeft gezorgd dat er voor het eerst sinds de vroege jaren zeventig weer nood was aan een eigentijdse vorm van geëngageerde literatuur. De oude vorm heeft afgedaan; de ingebedde dichtbundel Marsbevelen! die opruiend was zonder pamflettaire termen, krijgen we niet te lezen. We moeten het doen met dit boek, dat ons wil laten nadenken over de actualiteit zonder die bloedend en stinkend onder onze neus te duwen.

Literaturverzeichnis

Literatuurlijst

Bresser (J.P.), ‘De boze postbode’, in Elsevier, 6 juni 1998.

Borre (J.), ‘Dodelijke woorden’, in De Morgen, 30 april 1998.

Meijer (M.), ‘Het woord is daad geworden’ in: NRC Handelsblad, 5 juni 1998.

Offermans (C.), ‘De anti-utopie is allang realiteit’, in Vrij Nederland, 6 juni 1998.

Overstijns (J.), ‘Inclusief de geschiedenis van het Coca-Colaflesje: Sjaalman-roman van Walter van den Broeck’, in De Standaard der Letteren, 7 mei 1998.

Peters (A.), ‘Een levensgevaarlijk boek’, in de Volkskrant, 8 mei 1998.

Reynebeau (M.), Een geschiedenis van België, Tielt, Lannoo, 2003.

Van den Broeck (W.), Verdwaalde post, Amsterdam, De Bezige Bij 1998.

Vanegeren (B.), ‘Lawaai in de letteren’, in De Groene Amsterdammer, 8 november 2003.

Anmerkungen

1 Wel speelt een bende die uitsluitend supermarkten overvalt van één bepaalde keten, De Panter, een rol in Zwarte tongen (1999) van Tom Lanoye en worden er toespelingen gemaakt in Hugo Claus’ De Geruchten (1996) en Onvoltooid verleden (1998).

2 Brief aan Boudewijn (1980); Het beleg van Laken (1985); Gek leven na het bal! (1990); Het gevallen baken (1991) en Het leven na beklag (1992).

3 De revue passeren meer actuele kwesties als Gladio (41), Agusta (42), de hormonenmaffia (43), de gekkekoeienziekte (126), naast oudere (de kwestie-Leuven (290) of meer algemene knelpunten, zoals de onbetrouwbaarheid van media (46)), de voorliefde om overal complotten in te zien (145) of de onhebbelijke gewoonte van de Belg om deze ‘Belgische toestanden’ middels grappen te bagatelliseren (347). De zaak-Dutroux neemt tussen die talrijke verwijzingen naar de actualiteit een aanzienlijke plaats in. Ik heb negen plaatsen aangetroffen waar de naam ‘Dutroux’ wordt genoemd. Ze variëren van een overzicht van de gebeurtenissen (51-54); de complottheorieën omtrent snuff-movies en mensenhandel (54); het Spaghetti-arrest en de Witte Mars (99-101) de samenwerkingsproblemen tussen Politie en Rijkswacht; de hervormingen uit het Octopusakkoord (110-111) en een korte samenvatting over de zaak-Dutroux, de vervolgmarsen, de graafwerkzaamheden in Jumet en de parlementaire commissie (363).

Der Text und andere Elemente (Illustrationen, importierte Anhänge) stehen unter OpenEdition Books License, sofern nicht anders angegeben.

Diese digitale Publikation wurde durch automatische optische Zeichenerkennung erstellt.
Suche in OpenEdition Search

Sie werden weitergeleitet zur OpenEdition Search