Desktop versionMobile version

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek in praktijk

Polet en Vogelaar na Ander proza

Sven Vitse

Full text

1In De gulden snede. Over Nederlands proza na 1980 (1993) wijst Hugo Bousset op een verschil tussen Nederland en Vlaanderen wat betreft de receptie van experimenteel proza. De Nederlandse literaire kritiek lijkt in de jaren 1980 een broertje dood te hebben aan vormvernieuwing. ‘Een criticus van de Volkskrant [Arnold Heumakers, S.V.] had het in 1989 nog over de “kast met ander proza”, waarin men in Nederland geruisloos boeken opbergt waaraan “geen touw is vast te knopen”’ (Bousset 1993, 11). Volgens Bousset, een uitgesproken sympathisant van innovatief en kritisch proza, liggen in die kast ‘een paar meesterwerken […] te beschimmelen’ (idem).

2Meesterlijk vindt Bousset in elk geval het proza van Sybren Polet, de man die de term ‘ander proza’ introduceerde met zijn gelijknamige bloemlezing uit het Nederlandstalige experimentele proza. De term ‘ander proza’ en de ‘geheimtaal’ die Polet in zijn inleiding bij de bundel hanteerde, hebben beide bijgedragen tot de marginalisering van de gebloemleesde auteurs, aldus Bousset, maar dat is ‘geen voldoende excuus voor het ontbreken van auteurs als Polet, Van Marissing, Schierbeek, Ten Berge, Hamelink in grote overzichten’ (1993, 24). In een bespreking van twee verhalenbundels van Polet, De poppen van het Abbekerker wijf (1983) en In de arena (1987), prijst Bousset de ‘indrukwekkende stilistische kracht’ (1993, 96) van de auteur en spreekt hij de hoop uit dat Polet op de ingeslagen weg verdergaat: ‘Hopelijk zijn de boeken van 1983 en 1987 geen dessert, maar een entremets, liever nog: een trou normand’ (1993, 97).

3Ook de experimentele reeks Operaties van J.F. Vogelaar kan Bousset overtuigen: in Vogelaars proza worden op zeldzaam consistente wijze ‘de manipulatieve mechanismen van de taal gedemonstreerd’ (1993, 167). Na een beknopte bespreking van drie werken, Kaleidiafragmenten (1971), Raadsels van het rund (1978) en Alle vlees (1980), concludeert de criticus dat Vogelaars schriftuur bij de lezer ‘een soort “jouissance du texte”’ opwekt (1993, 170). Niettemin toont Bousset zich gematigd kritisch tegenover de radicale, theoretisch gemotiveerde montagetechniek wanneer hij zich afvraagt of ‘de literair-theoretische Vogelaar de literair-creatieve Vogelaar [heeft] geaborteerd’ (idem). Deze nuance weerhoudt hem er echter niet van te wijzen op het belang van dit oeuvre.

4Met De gulden snede doet Bousset wat de Nederlandse literaire kritiek in de jaren 1970 en 1980 heeft nagelaten: een gedegen reflectie bieden op het Nederlandse experimentele proza. In deze bijdrage werp ik een vluchtige blik op precies die Nederlandse literaire kritiek, meer bepaald op de receptie van de twee reeds besproken auteurs, Sybren Polet en J.F. Vogelaar. Als beginpunt neem ik het jaar 1978. In dat jaar verscheen bij De Bezige Bij Ander proza. Bloemlezing uit het Nederlandse experimentele proza van Theo van Doesburg tot heden (1975) samengesteld en ingeleid door Sybren Polet. Met deze bloemlezing trachtte Sybren Polet het experimentele proza uit Nederland en Vlaanderen in een internationale en literair-historische context te plaatsen. Tot de gebloemleesde auteurs behoorden onder meer J.F. Vogelaar, Lidy Van Marissing, Daniël Robberechts en C.C. Krijgelmans.

5Veel applaus kreeg Polet echter niet voor zijn inspanningen. Remco Heite klaagde er in de Volkskrant over dat ‘de constructieprincipes waarvan de schrijvers zich bedienen’ niet verklaard werden (de Volkskrant, 12-08-1978). Ook Raster-redacteur H.C. ten Berge haalde scherp uit naar Polets inleiding. ‘Negentien nederlandse auteurs worden in een thematiese bloemlezing opgenomen, maar de samensteller rept met geen woord van hun werk’ (Ten Berge 1978, 155). Zowel J.F. Vogelaar (1981), een van de behandelde auteurs, als criticus Cyrille Offermans (1978) distantieerden zich na de publicatie van de bloemlezing, nota bene in Raster, van de term ‘ander proza’, aangezien die de stigmatisering van het experimentele proza enkel zou hebben versterkt. Hugo Brems merkt in zijn literatuurgeschiedenis op dat de reputatie van Raster, waarin een langere versie van Polets inleiding in twee delen was voorgepubliceerd (in het tweede en het derde nummer), te lijden had onder de associatie met Ander proza. ‘Die [bloemlezing] kwam niet alleen op een ongelukkig moment, toen de hoogtijdagen van het experimentele proza voorbij waren, ook de defensieve, polariserende en dogmatische toon ervan […] waren allerminst bevorderlijk voor goodwill en interesse bij het gros van lezers en critici’ (Brems 2006, 384-385).

6Na enthousiast te zijn onthaald in de jaren 1960 kreeg het vorm-vernieuwende en politiek gemotiveerde proza van Vogelaar en Polet vanaf de jaren 1970 meer tegenkanting. Aan het einde van de jaren 1970 worden de reacties van enkele critici ronduit vijandig. Hoe evolueerde het werk van Vogelaar en Polet in deze omstandigheden? En hoe evolueerde de kritische receptie van dat werk na Ander proza? Bij de bespreking van deze ontwikkeling besteed ik bijzondere aandacht aan de poëticale positie die individuele critici innamen op belangrijke momenten in de receptie van het experimentele proza. Een vollediger beeld van hun kritische activiteit helpt de waardering voor het experimentele proza in een bepaalde periode verklaren.

7Ik ga hieronder dieper in op twee scharniermomenten in de receptie van Polet en Vogelaar: het einde van de jaren 1970 (de periode van Ander proza) en het begin van de jaren 1990 (de opkomst van een nieuwe generatie Nederlandse postmodernisten). Idealiter zouden in beide synchrone momentopnamen verscheidene critici, hun poëticale perspectief en hun discursieve context moeten worden besproken, maar ik beperk me hier tot één criticus per periode: respectievelijk Aad Nuis, in de polemische late jaren zeventig criticus voor onder meer Haagse Post, en Janet Luis, sinds 1978 literatuurmedewerker van NRC Handelsblad.

8Voor Nuis kies ik omdat hij zich in de genoemde periode zeer nadrukkelijk en zeer kritisch heeft uitgesproken over zowel Polet als Vogelaar. Evenmin als met het ‘andere proza’ heeft Nuis veel affiniteit met die andere stroming in het vormbewuste proza van de jaren 1970, het zogeheten Revisor-proza. In 1977 duidde Nuis dit proza minzaam aan als ‘academisme’, omdat Dirk Ayelt Kooiman en de andere Revisor-auteurs ‘hun verhalen in elkaar zetten zoals ze hebben geleerd andermans verhalen uit elkaar te halen’ (geciteerd in Bousset 1993, 19). Nuis vertolkt dus een kritische stem die aan geen van beide dominante stromingen in het vernieuwende proza van de jaren 1970 is gelieerd. Voor Luis heb ik gekozen omdat zij als vaste recensent van NRC Handelsblad veel aandacht heeft besteed aan de nieuwe generatie postmoderne auteurs (onder meer M. Februari en Atte Jongstra) en bovendien in de genoemde periode voor het eerst, en dus onbezwaard door de literatuurgeschiedenis van de jaren 1970 en 1980, proza van Sybren Polet bespreekt.

Aad Nuis en de late jaren 1970

9Aan het einde van de jaren 1970 werd de Nederlandse literatuur geanimeerd door polemieken en polarisering (zie ook De Nooy 2006 en Bax 2007). Vanuit verschillende hoeken werd in deze periode met scherp geschoten op het Rasterproza of Ander Proza: critici Carel Peeters en Aad Nuis, Gerrit Komrij, Revisor-redacteur Frans Kellendonk – allen beschouwden ze het experimentele montageproza als zielloos, saai en wereldvreemd geknutsel. De redacties van De Revisor en Raster vonden elkaar in hun afwijzing van het traditionele realisme, maar hadden tegenstrijdige opvattingen over het kritische, geavanceerde alternatief daarop. Deze gespannen situatie laat zich ook aflezen aan de gepolariseerde receptie van het werk van Vogelaar en Polet in de periode rond de publicatie van Ander proza.

10In 1978, het jaar waarin Ander proza verscheen, publiceerden zowel Vogelaar als Polet hun meest ambitieuze experimentele werk, respectievelijk Raadsels van het rund en Xpertise of De experts en het rode lampje. Uit de receptie blijkt dat beide boeken nadrukkelijk met elkaar in verband worden gebracht. Leo Geerts heeft het in zijn bespreking van Xpertise (De Nieuwe, 12-10-1979) over de ‘twee experimentele kanjers’ van ‘het voorbije seizoen’. Ook Nuis verwijst in zijn stuk over Xpertise naar het ‘in veel opzichten vergelijkbare Raadsels van het rund’ (Haagse Post, 16-12-1978). In zijn recensie van Raadsels zegt hij Vogelaar ‘niet zo’n hol vat als Polet’ te vinden, maar het is duidelijk dat de associatie met Polet in het nadeel van Vogelaar speelt (Haagse Post, 7-10-1978).

11Beide auteurs krijgen er in de kritiek stevig van langs. Volgens Geerts herkauwt Polet zijn tot ‘literaire truukjes’ verworden literaire technieken (zoals montage en syntactische ontregeling) en is het vermeende engagement louter ‘spielerei’ (De Nieuwe, 12-10-1979). Aad Nuis noemt de opbouw ‘doorzichtig’ en de effecten ‘dik en onhandig’ aangebracht. Zelfs sympathiserende critici ergeren zich aan het nadrukkelijke karakter van Polets proza. Kruithof merkt op dat Polet de lezer een ‘gebruiksaanwijzing’ voorschotelt en hem zodoende ‘onvrij’ maakt (Vrij Nederland, 03-03-1979). Volgens Mertens ‘lijkt [het] net of Polet zijn lezers niet al te zeer vertrouwt’ (De Groene Amsterdammer, 21-02-1979).

12De meeste lovende recensies van Vogelaars Raadsels van het rund (1978) zijn van de hand van auteurs uit de kring rond Raster. Klaus Beekman, Rein Bloem en Anthony Mertens komen tot dezelfde conconclusie: Raadsels van het rund is, aldus Mertens, een boek ‘dat niet ongelezen mag blijven’ (De Groene Amsterdammer, 30-08-1978). Bovendien bestrijden deze critici, in de woorden van Beekman, ‘de mythe dat Vogelaar onleesbaar is’ (de Volkskrant, 26-08-1978). Bloem noemt Raadsels zelfs een ‘tegemoetkomend boek’ dat bijdraagt tot ‘bestaansverheldering’ (Vrij Nederland, 23-09-1978). De sceptici maken het boek echter genadeloos af. Boudewijn Büch merkt laconiek op het boek niet eens gelezen te hebben en noemt het ‘een mooi voorbeeld van literatuurvervuiling’ (Leidsch Dagblad, 11-06-1979). Volgens Nuis bestaat Raadsels louter uit ‘afleggertjes uit de doos van Joyce’ en uit ‘de clichés van de dag’ (Haagse Post, 07-10-1978).

13Op de poëtica van deze laatste criticus, Nuis, wil ik nu wat dieper ingaan. Een belangrijke tekst in dit verband is de bespreking die Nuis wijdt aan de bundel Het mes in het beeld (1976), een samenwerking tussen J.F. Vogelaar, Lidy van Marissing, Daniël Robberechts en literatuurwetenschapper Hugo Verdaasdonk. Nuis geeft daarin aan ‘veel bezwaren’ (Nuis 1978, 123) te hebben tegen Vogelaars poëtica, maar toont evengoed begrip voor Vogelaars ideologiekritische visie op literatuur. Zijn verwerping van Vogelaars poëtica hangt samen met zijn verwerping van Vogelaars politieke visie, die Nuis ‘dogmatisch links’ noemt: ‘het geloof dat er zoiets bestaat als een instrument dat in staat stelt de dialectiek der geschiedenis te doorgronden’ (1978, 124). Behalve literatuurcriticus was Nuis immers een prominent lid van de progressief-liberale partij D66, waarvoor hij in de daaropvolgende decennia achtereenvolgens volksvertegenwoordiger en staatssecretaris zou worden.

14Nuis’ afwijzing van het ‘andere proza’ heeft dus ten dele een ideologische achtergrond, maar die verklaart vanzelfsprekend het literaire oordeel niet volledig. Hoe het ook zij, als vertegenwoordiger van het anti-experimentele kamp had Nuis een belangrijk aandeel in de negatieve sfeer waarin het experiment in deze periode baadde. Raadsels van het rund en Xpertise recenseert hij vernietigend in Haagse Post. In 1980, naar aanleiding van Noordzeepalmen van Huub Beurskens, karakteriseert hij het werk van Polet als ‘een doorzichtig hoesje van gemeenplaatsen over een zeer middelmatig oeuvre’ (06-09-1980). Daarnaast hekelt hij in deze recensie de ‘theoretisch geharnaste eenzijdigheid’ van het werk van Vogelaar, Polet en Van Marissing.

15Nuis heeft een afkeer van autonome of taalgerichte literatuur. Beurskens’ voorkeur voor ‘het kunstwerk als concreet geworden proceskarakter’ interpreteert hij als een vlucht voor het echte literaire werk, namelijk ‘goed waarnemen en zo duidelijk mogelijk opschrijven in goed proza’ (06-09-1980). Bij Ten Berge irriteren hem de ‘indrukwekkende raadselspreuken’ (20-05-1978). Daarnaast stoort Nuis zich aan nadrukkelijk geconstrueerde romans. De ‘dubbele bodems’en ‘compositorische grapjes’ van Beurskens laten hem ‘koud’ (06-09-1980). En Louis Ferron laat ‘het eigenlijke thema’ De Gallische ziekte overwoekeren door ‘een steeds ingewikkelder spelletje van illusies en allusies’ (15-09-1979). Behalve aan het Rasterproza heeft Nuis ook aan het Revisorproza een broertje dood. Hij ergert zich aan het ‘quasiwetenschappelijke gepraat over literatuur’, en het proza van Kooiman vindt hij ‘pretentieus’ en slecht geschreven (22-01-1977). (Enkele jaren later zou Nuis nogmaals in aanvaring komen met een telg uit het Revisor-kamp: in 1986 beschuldigde hij Frans Kellendonk van antisemitisme, in een bespreking van diens roman Mystiek lichaam (1986) in de Volkskrant.)

16Uit de recensies die Nuis in deze periode schrijft, kan de volgende conclusie getrokken worden: Nuis verwacht dat een roman vorm geeft aan een persoonlijkheid, bij voorkeur gekweld door een moreel conflict, en dat hij de band met de werkelijkheid aanhaalt. Bij Jeroen Brouwers waardeert hij de stijl maar vooral ‘de volstrekt overtuigende persoonlijkheid’ (14-01-1978). Het grote talent van Maarten ’t Hart schuilt in ‘het weergeven van sterke emoties in hun schakeringen, in nuchtere taal’ (02-04-1977). In het werk van Maarten Biesheuvel trekt het ‘moreel conflict’ Nuis veel meer aan dan de ‘op stijl en brille drijvende komedie’ (01-10-1977). Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat Nuis een grote bewondering heeft voor Menno Ter Braak en voor de criticus Hans Gomperts (25-07-1981). Die laatste liet zich immers laatdunkend uit over de ‘ergocentrische’ benadering van Merlyn en schonk vooral aandacht aan ‘de psychologische en morele inhoud van literatuur’. Veel sympathie heeft Nuis ook voor de visie van Carel Peeters, die het literaire werk ziet als een manier om inzicht te verwerven in de werkelijkheid (05-03-1977).

Polet na Ander proza

17Na het teleurstellende jaar 1978 hult Polet zich enkele jaren in stilzwijgen. In 1983 publiceert hij de bundel De poppen van het Abbekerker wijf, maar tot een hernieuwd enthousiasme in de kritiek leidt dat niet. De anonieme recensent van De Nieuwe Gazet (11-10-1983) noemt Polets proza ‘zielloos’, zijn ideeën ‘vergezocht’ en ‘behoorlijk dom’, en ook dit nieuwe boek vindt hij een ‘brok saaiheid en geposeerde moeilijkdoenerij’. Hans Warren constateert dat de waardering voor het werk van Polet volledig verdwenen is (Provinciaalse Zeeuwse Courant, 12-09-1987).

18In de loop van de jaren 1980 lijkt Polet nochtans een nieuwe weg in te slaan. Dat is in De poppen van het Abbekerker wijf al ten dele zichtbaar. Het bevat een historisch verhaal, gebaseerd op archiefdocumenten uit de zeventiende eeuw, en naast experimentele ‘Taalfiguren’ ook conventioneel verteld proza. Drie tendensen die in Xpertise (1978) nog verenigd waren, lijken vervolgens in drie verschillende takken van Polets prozaproductie terecht te komen. Poëticale bespiegelingen verzamelt Polet in de bundel Crito, ik ben de literatuur nog een haan schuldig (1986) en in het theoretische betoog De creatieve factor (1993). Zijn belangstelling voor geschiedenis en sciencefiction werkt Polet uit in de verhalenbundel In de arena (1987) en in De hoge hoed der historie (1999). In 1994, in De andere stad, pikt Polet de draad van de Lokiencyclus op. De poëticale notities, radicale montage en syntactische ontregeling zijn echter niet langer van de partij.

19In de jaren 1980 blijft het werk van Polet in de dagbladpers nagenoeg onbesproken (hoewel Graa Boomsma in 1987 een schoolboekje wijdde aan Polets roman Mannekino). Jacques Kruithof tracht naar aanleiding van In de arena iets te veranderen aan ‘de merkwaardige reputatie die Polet sinds een jaar of tien aankleeft’ als zou hij een ‘pretentieus maker van onleesbaar “ander proza” zijn’. Warren strooit nogmaals zout in de wonde: ‘de auteurs van het Ander Proza’ zijn ‘aangewezen op de marge’, zelfs wanneer hun proza steeds meer op ‘Gewone Verhalen’ gaat lijken (Provinciaalse Zeeuwse Courant, 12-09-1987).

20De publicatie van De andere stad (1994) lijkt een keerpunt te zijn. De roman weet enkele critici te overtuigen die afwijzend staan tegenover zijn oudere werk. Janet Luis geeft toe dat Polets werk uit de jaren 1970 voor haar ‘te hoog gegrepen’ was, maar als Polet focust op het verhaal, dan is zijn proza best genietbaar: ‘de charme van Polet zit toch meer in het verhaal, hoe brokkelig ook, dan in essayistische of theoretische uitweidingen’ (NRC Handelsblad, 1994). Arjan Peters is opgelucht dat de ‘beschuldigende vinger’ plaats maakt voor een ‘opbeurende toon’. Het ‘overspannen experimenteel brein’ uit de jaren 1970 lijkt zich te hebben geconformeerd aan ‘de andere tijden’. Anthony Mertens deelt deze mening: Polet heeft zich aangepast aan ‘een gewijzigd literair klimaat’ en heeft de fantasie laten primeren op de ‘quasi-academische termen’ (de Volkskrant, 29-04-1994).

21Met de publicatie van De hoge hoed der historie (1999) bereikt Polet opnieuw recensenten die met ‘ander proza’ niet veel op hebben. Frans de Rover associeerde Polets proza ‘met raadsels en onleesbaarheid’ en toont zich aangenaam verrast door de stilistische rijkdom en de inventieve pastiches van dit nieuwe werk (Vrij Nederland, 18-12-1999). Andere critici prijzen Polet als een meesterlijke verteller. De recensent van Het parool looft het ‘superieur vakmanschap’ van deze ‘grandioze verteller’ (15-10-1999). Aleid Truijens wijst op de opmerkelijke evolutie in het oeuvre van Polet: die schrijft tegenwoordig ‘verrassend leesbare boeken’ (de Volkskrant, 17-09-1999). Dit hernieuwde enthousiasme voor het proza van Polet is opmerkelijk, aangezien nogal wat verhalen uit De hoge hoed der historie al eerder verschenen waren, in De poppen van het Abbekerker wijf (1983), In de arena (1987) en zelfs in Xpertise (1978).

22Blijkbaar is er iets veranderd in de receptie, want de verhalen die in 1999 op applaus onthaald worden, konden daarvoor op maar weinig sympathie in de nationale pers rekenen. De reacties op De andere stad suggereren dat de ontwikkeling in de receptie een koerswijziging in Polets proza reflecteert: het experiment is minder zichtbaar geworden, het engagement minder nadrukkelijk. De nadruk ligt in Polets recentere proza op het verhaal, de fantasie en de verbeelding van de geschiedenis, waardoor zijn werk aansluiting kan vinden bij het sterk narratieve postmoderne proza van Jongstra en IJlander. Daarnaast is het algemene literaire klimaat veranderd: de richtingenstrijd uit de jaren 1970, die in het daaropvolgende decennium nog een tijdje doorwerkte, lijkt aan het begin van de jaren 1990 helemaal te zijn uitgedoofd, waardoor de openheid voor avontuurlijk proza weer wat toeneemt.

Janet Luis en de vroege jaren 1990

23In de tweede helft van de jaren 1980 raakt de term ‘postmodernisme’ in zwang in de Nederlandse letterkunde. Zo brengt Anthony Mertens het Rasterproza van Vogelaar en Polet in verband met het postmodernisme. In de daaropvolgende jaren verschijnen enkele experimentele romans van jonge schrijvers die men met een postmoderne poëtica kan benaderen: De zonen van het uitzicht van M. Februari (1989), Een fabelachtig uitzicht van Gijs IJlander (1990) en Groente van Atte Jongstra (1991). Deze romans trekken opvallend veel aandacht en kunnen op enthousiaste reacties rekenen (van bijvoorbeeld Anthony Mertens, Tom Van Deel, Arnold Heumakers en Bart Vervaeck). Even lijkt er een zekere opening gecreëerd voor avontuurlijk proza. Het lijkt plausibel dat Polet in deze periode hiervan heeft kunnen meegenieten.

24Aan het begin van de jaren 1990 zijn de posities in het literaire debat minder scherp afgebakend dan in de late jaren 1970. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de kritische activiteit van Janet Luis in NRC Handelsblad. Ze staat nogal huiverachtig tegenover wat er nog rest van het ‘andere proza’. Daartegenover staat een tolerante houding ten opzichte van auteurs als Februari, Jongstra en IJlander. Voor Luis moet een roman het in de eerste plaats van zijn verhaal hebben. In een novelle van H.C. ten Berge laat ‘het meer avontuurlijke gedeelte van het verhaal […] erg lang op zich wachten’ (14-06-1991). Het boek loopt het gevaar te veel op zichzelf te reflecteren. Toegankelijkheid is cruciaal. In Willem Brakmans Inferno loopt Luis geregeld verloren: Brakmans ‘stilistische rijkdom [vertroebelt] wel eens de blik op het geheel’ (17-05-1991). Dat betekent echter niet dat Luis de traditionele realistische roman met onverdeeld enthousiasme begroet. Maarten ’t Hart zou ze graag wat ‘stijl- en regieaanwijzingen’ willen geven (01-11-1991) en ook de stijl van Joost Zwagerman laat geen ‘subtiele gemoedsbewegingen’ toe (08-11-1991).

25Minder saai zijn voor Luis de verhalen en romans van Beurskens, IJlander, Jongstra en Februari. De critica heeft wel oren naar het spel met werkelijkheid en verbeelding wanneer dat in vermakelijke verhalen gebeurt. De ‘grensoverschrijdingen’ maken de verhalen van Beurskens ‘aantrekkelijk’ (30-08-1991). IJlander werkt de ‘tegenstelling tussen werkelijkheid en verbeelding’ uit in ‘een ingenieus en vermakelijk spel’ (02-03-1990). Luis schrijft met sympathie over de ‘bonte’ encyclopedie en de ‘eigenzinnige samenvatting van de wereldgeschiedenis’ in Jongstra’s Groente (20-09-1991) en ze deinst er nadrukkelijk voor terug om het debuut van Februari als te moeilijk af te doen (12-01-1990). Haar bezwaren tegen deze postmoderne romans zijn niettemin duidelijk: te veel literair spel, te weinig (psychologische) diepgang. Jongstra’s collage neigt te veel ‘naar het steriele, naar een gesloten literaire wereld’, en Beurskens verwaarloost de ‘karaktertekening en inleving’ ten voordele van het spel met de verbeelding.

Vogelaar na Ander proza

26De reacties op Raadsels van het rund (1978) van J.F. Vogelaar waren erg gepolariseerd. Hetzelfde geldt voor de receptie van Alle vlees (1980): het boek wordt bejubeld door August-Hans den Boef en Cyrille Offermans, die beiden eerder in Raster publiceerden. Offermans plaatst het werk van Vogelaar, ‘zoals alle belangrijke literatuur’, in een ‘tegengeschiedenis’ in de trant van Adorno en Horkheimer (De Groene Amsterdammer, 12-11-1980). Hans Warren (Provinciale Zeeuwse Courant, 14-03-1981) en Ab Visser (Leeuwarder Courant, 28-02-1981) wijzen de experimentele schriftuur en de achterliggende literatuuropvatting echter af. Alle vlees zet dan ook het radicale vormexperiment van Raadsels van het rund voort: Vogelaar laat de syntactische en narratieve code ontsporen, in een poging om in woorden te doen wat Francis Bacon volgens hem met verf doet. Dit experiment sluit aan bij Vogelaars fascinatie voor gestoorde teksten: Alle vlees geeft een vorm aan de ervaring van verstomming.

27Net als Polet is Vogelaar in de jaren 1980 op zoek naar een ‘doorstart’ na het doorgedreven experiment van de voorbije decennia. Paradoxaal genoeg experimenteert Vogelaar na Alle vlees met traditionele vormen. In 1984 publiceert hij onder het pseudoniem Koba Swart de novelle Nora. Een val, een psychologische analyse van vervreemding en sprakeloosheid. Daarnaast schrijft hij met Het geheim van de bolhoeden (1986) een spannend kinderboek. In eerste instantie zijn het echter vooral zijn essays die hem opnieuw de aandacht van de kritiek opleveren.

28In 1987 publiceert Vogelaar de essaybundel Terugschrijven (1987). In essays die evengoed als poëticale teksten kunnen worden gelezen gaat hij zijn grote modernistische voorbeelden te lijf (Kafka, Joyce, Beckett). Hoewel de hierin verwoorde literatuuropvatting ook relevant is voor Vogelaars werk uit de jaren 1970, slaat hij in deze essays niet langer de strenge en strijdlustige toon aan die hij in dat decennium als criticus hanteerde. Bovendien laat hij zich niet meer uit over de Nederlandse literatuur. De aandacht voor Terugschrijven lijkt samen te hangen met de (verrassende) nominatie ervan voor de AKO-literatuurprijs. Terugschrijven lijkt als een keerpunt in Vogelaars oeuvre te gelden. Voor Van Deel behoren de jaren 1970 tot het verleden: Vogelaar kreeg destijds ‘de naam een marxistisch criticus te zijn’ en werd ‘synoniem voor “tegendraads”, “ander proza”, “montage”’, maar volgens Van Deel is in die reputatie ‘ook veel vooroordeel in het geding’ (Trouw, 21-04-1988). Ook G.F.H. Raat en Hans Warren wijzen op de evolutie in Vogelaars werk. Toch wil Warren de strijdbijl nog niet begraven: Vogelaar blijft in deze essaybundel vooral zijn eigen ‘belangen’ verdedigen.

29In 1988 publiceert Vogelaar een bundel kort proza, Verdwijningen, waarin hij op zoek gaat naar het ‘ongedachte’ dat aan taal en bewustzijn ontsnapt. Offermans plaatst de bundel in een modernistische traditie: ‘Vogelaar balanceert altijd op de scherpst denkbare rand van de (on)verstaanbaarheid’. Minder lovende woorden zijn er van Arnold Heumakers. Hij stelt opgelucht vast dat ‘de politiek volledig naar de achtergrond [is] verdwenen’, maar vindt de prozafragmenten in Verdwijningen te ‘vrijblijvend’ (de Volkskrant, 21-10-1988).

30De oefeningen in verhalend proza monden in 1991 uit in de publicatie van De dood als meisje van acht, de roman die Vogelaar niet alleen de Bordewijkprijs oplevert maar ook de aandacht en waardering van een groot aantal critici. Twee van deze recensenten, Doeschka Meijsing en Carel Peeters, behoorden een decennium eerder nog tot het kamp van De Revisor: de eerste publiceerde in de jaren 1970 geregeld in het tijdschrift, de tweede schreef het boek Houdbare illusies (1984) over het zogeheten Revisorproza. De steun van Meijsing en Peeters heeft echter een prijs: beiden rekenen tegelijk af met het oudere werk van Vogelaar. Volgens Peeters is Vogelaars nieuwe roman ‘het doorslaande bewijs dat hij [Vogelaar] kan schrijven’ (Vrij Nederland, 31-8-1991); volgens Meijsing verschijnt Vogelaar nu (pas) ‘als een schrijver pur sang’ (Elsevier, 14-09-1991).

31Na deze opstoot van aandacht wordt het weer stil rond Vogelaar. Dat heeft wellicht ook met zijn eigen literaire keuzes te maken. Na De dood als meisje van acht publiceert Vogelaar nog de roman Weg van de pijn (1994), maar vervolgens grijpt hij terug naar de twee andere genres waarop hij zich in de jaren 1980 toelegde: het essay (in twee nieuwe bundels Terugschrijven) en het korte proza (in Taats onder mannen uit 2001). Geen van zijn publicaties na Weg van de pijn levert hem nog veel aandacht op in de Nederlandse pers. Zelfs de groots opgezette studie Over kampliteratuur (2006) lokt weinig reacties uit: voor de kritiek lijkt Vogelaar nauwelijks nog te bestaan.

32Ik heb in deze bijdrage geprobeerd om een beeld te schetsen van de ontvangst van Polets en Vogelaars werk na Ander proza (1978). Het valt op dat beide auteurs in de jaren 1980 een nieuwe richting inslaan. Polet wijdt enkele boeken aan poëticale reflectie en zet zijn Lokiencyclus in een wat toegankelijkere gedaante voort. Vogelaar experimenteert met de verhalende vorm en legt zich toe op essayistiek en kort proza. Beiden weten zich respectievelijk in het begin en op het einde van de jaren 1990 opnieuw in de gunst van (een deel van) de literaire kritiek te werken. Vogelaar krijgt in 1991 plots applaus van op alle banken voor De dood als meisje van acht.

33Het werk van Polet in de jaren 1990 trekt niet zoveel aandacht als de romans van Vogelaar, maar De andere stad (1994) en De hoge hoed der historie (1999) worden wel als aangename verrassingen ontvangen. Wellicht spelen zowel ontwikkelingen in het werk van beide auteurs (meer narrativiteit, minder nadrukkelijke taal-en maatschappijkritiek) als ontwikkelingen in het literaire veld hier een rol: de uitdoving van de richtingenstrijd die de jaren 1970 kenmerkte, gecombineerd met een nieuwe generatie critici, die deze polemische jaren niet actief hebben meegemaakt, en die enigszins op temperatuur zijn gebracht door de bloei van het postmodernisme in de Nederlandse literatuur.

Bibliography

Literatuurlijst

(anon.), ‘Genie of literaire pathologie’, in De Nieuwe Gazet, 21/08/1978.

(anon.), ‘Sybren Polet, rationalist: zielloos proza of de emotie als taboe’, in De Nieuwe Gazet, 11/10/1983.

(anon.), ‘Dwarrelen door de tijd’ (over De hoge hoed der historie), in Het parool, 15/10/1999.

Bax (S.), De taak van de schrijver. Het poëticale debat in de Nederlandse literatuur 1968-1985, Den Bosch, Next Academia, 2007.

Beekman (K.), ‘Vogelaars constructies tegen mythevorming’ (over Raadsels van het rund), in de Volkskrant, 26/08/1978.

Bloem (R.), ‘Tegen de grote raderwerken (over Raadsels van het rund)’, in Vrij Nederland, 23/09/1978.

Bousset (H.), De gulden snede. Over Nederlands proza na 1980, Amsterdam/Leuven, Meulenhoff/Kritak, 1993.

Büch (B.), ‘Mooi voorbeeld van literatuurvervuiling (over Raadsels van het rund)’, in Leidsch Dagblad, 11/06/1979.

De Nooy (W.), ‘Eenheid door polarisering. Het Nederlandse literaire veld tussen 1970 en 1980’, in Dorleijn (G.) & Van Rees (K.) (red.), De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000, Nijmegen, Vantilt, 2006.

De Rover (F.), ‘De smaak van absolute macht’ (over De hoge hoed der historie), in Vrij Nederland, 18/12/1999.

Den Boef (A.H.), ‘De woekeringen van het vlees’ (over Alle vlees), in de Volkskrant, 06/12/1980.

Geerts (L.), ‘De volledige Sybren Polet is daar’ (over Xpertise), in De Nieuwe, 12/10/1979.

Heite (R.), ‘Experimentele literatuur lijkt op een rustpunt aangeland’, in de Volkskrant, 12/08/1978.

Heumakers (A.), ‘Van de angst het stokken van de adem’ (over Verdwijningen), in de Volkskrant, 21/10/1988.

Kruithof (J.), ‘Dansen naar de pijpen van een schrijver’ (over Xpertise), in Vrij Nederland, 03/03/1979.

Kruithof (J.), ‘Polets verhalende antihistorie’ (over In de arena), in Vrij Nederland, 19/09/1987.

Luis (J.), ‘Het debuut van M. Februari: geschreven voor God’ (over M. Februari), in NRC Handelsblad, 12/01/1990.

Luis (J.), ‘Eenhoorn op zoek naar wederhelft’ (over Gijs IJlander), in NRC Handelsblad, 02/03/1990.

Luis (J.), ‘Elke visser is een lustmoordenaar’ (over Willem Brakman), in NRC Handelsblad, 17/05/1991.

Luis (J.), ‘Betrapt door een kraai’ (over H.C. ten Berge), in NRC Handelsblad, 14/06/1991.

Luis (J.), ‘Een konijn moet zijn instinct volgen’ (over Huub Beurskens), in NRC Handelsblad, 30/08/1991.

Luis (J.), ‘Ik bleef nieuwsgierig naar Brussels lof’ (over Atte Jongstra), in NRC Handelsblad, 20/09/1991.

Luis (J.), ‘De vorstelijke geur van natte jassen’ (over Maarten ’t Hart), in NRC Handelsblad, 01/11/1991.

Luis (J.), ‘Zware jongens in mosgroene Opels’ (over Joost Zwagerman), in NRC Handelsblad, 08/11/1991.

Luis (J.), ‘Een vingermans met loopstelten’ (over De andere stad), in NRC Handelsblad, 20/05/1994.

Meijsing (D.), ‘De verliezer heeft gelijk: betoverende roman van Jacq Vogelaar (over De dood als meisje van acht)’, in Elsevier, 14/9/1991.

Mertens (A.), ‘Het afwezige onder woorden brengen’ (over Raadsels van het rund), in De Groene Amsterdammer, 30/08/1978.

Mertens (A.), ‘De taal van een bevrijde toekomst?’ (over Xpertise), in De Groene Amsterdammer, 21/02/1979.

Mertens (A.), ‘Labyrint: Ander Proza maar dan anders’ (over De andere stad), in De Groene Amsterdammer, 13/04/1994.

Nuis (A.), ‘Het theoretiserend keelschrapen’ (over Dirk Ayelt Kooiman), in Haagse Post, 22/01/1977.

Nuis (A.), ‘De criticus als kunstenaar’ (over Carel Peeters), in Haagse Post, 05/03/1977.

Nuis (A.), ‘De verliefde schrijver’ (over Maarten ’t Hart), in Haagse Post, 02/04/1977.

Nuis (A.), ‘Veelkleuriger dan Canaletto’ (over Maarten Biesheuvel), in Haagse Post, 01/10/1977.

Nuis (A.), Boeken. Veertig besprekingen, Amsterdam, Meulenhoff, 1978.

Nuis (A.), ‘Een praalzieke persoonlijkheid’ (over Jeroen Brouwers), in Haagse Post, 14/01/1978.

Nuis (A.), ‘IJsberen op een vuilnisbelt’ (over H.C. ten Berge), in Haagse Post, 20/05/1978.

Nuis (A.), ‘Imposante geheimtaal’ (over Raadsels van het rund), in Haagse Post, 07/10/1978.

Nuis (A.), ‘Ot en Sien in de ijstijd’ (over Xpertise), in Haagse Post, 16/12/1978.

Nuis (A.), ‘Een dieet van gruwelen’ (over Louis Ferron), in Haagse Post, 15/09/1979.

Nuis (A.), ‘De angst voor vuile handen’ (over Huub Beurskens), in Haagse Post, 06/09/1980.

Nuis (A.), ‘De intenties van een bezorgde badmeester’ (over H.A. Gomperts), in Haagse Post, 25/07/1981.

Offermans (C.), ‘Van alle maken is doodmaken wel het volmaaktste’, in Raster, 7, 1978, p. 43-64.

Offermans (C.), ‘De opstand van het vlees (over Alle vlees)’, in De Groene Amsterdammer, 12/11/1980.

Offermans (C.), ‘Meertaligheid. Antisystematiek 2. Over recent Nederlandstalig proza’, in Raster, 22, 1982, p. 40-79.

Offermans (C.), ‘Gevoed door woede en wantrouwen’ (over Verdwijningen), in Vrij Nederland, 05/11/1988.

Peeters (C.), Houdbare illusies, Amsterdam, De Harmonie, 1984.

Peeters (C.), ‘Een Boeddha in een moordgat’ (over De dood als meisje van acht), in Vrij Nederland, 31/8/1991.

Peters (A.), ‘Allemaal kleine mondjes die zich openen’(over De andere stad), in de Volkskrant, 29/04/1994.

Raat (G.F.H.), ‘Het woord laat de dingen verdwijnen’ (over Terugschrijven), in de Volkskrant, 08/04/1988.

Ten Berge (H.C.), ‘Notities bij een bloemlezing’, in Raster, 7, 1978, p. 151-156.

Truijens (A.), ‘Een spiegel die beelden absorbeert’ (over De hoge hoed der historie), in de Volkskrant, 17/09/1999.

Van Deel (T.), ‘Terugschrijven’, in Trouw, 21/04/1988.

Visser (A.), ‘Verhalen: hoe wel, hoe niet (over Alle vlees)’, in Leeuwarder Courant, 28/02/1981.

Vogelaar (J.F.), ‘Vraag & antwoord’, in Raster 19, 1981, p. 71-80.

Warren (H.), ‘De taal van zijn macht ontdaan (over Alle vlees)’, in Provinciale Zeeuwse Courant, 14/03/1981.

Warren (H.), ‘Van ander proza tot gewone verhalen’ (over In de arena), in Provinciale Zeeuwse Courant, 12/09/1987.

Warren (H.), ‘Terugschrijven’, in Leeuwarder Courant, 22/04/1988.

Author

Universiteit Utrecht

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

This digital publication is the result of automatic optical character recognition.
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search