Version classiqueVersion mobile

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek in praktijk

Lees wat volgt voor het te laat is.’ Ivo Michiels door de ogen van Hugo Bousset

Lars Bernaerts

Texte intégral

1Ivo Michiels is bij uitstek de auteur over wie Hugo Bousset schrijft in een waaier aan genres: dat van de wetenschappelijke verhandeling, de doorwrochte studie, het literaire essay, de literair-historische beschouwing, het auteursinterview, de korte kritiek, de lofrede en, recent, het in memoriam (2012a). Er is niemand die zo frequent en zo divers over Michiels schreef. In uiteenlopende toonaarden bezingt Bousset de kwaliteiten van Michiels, ernstig academisch, geduldig exegetisch of ludiek essayistisch. Een enkele keer zelfs polemisch. Wanneer Joris Note een negatieve bespreking van Michiels’ Prima Materia (1989) schrijft met daarin een schampere verwijzing naar ‘de uitleggingen van Bousset’ (Note 1989) laat die laatste zich niet onbetuigd. ‘Nooit las ik een getormenteerder kritiek dan die van Joris Note’, reageert Bousset in Dietsche Warande & Belfort (1990, 80). En hij neemt de handschoen op, Note geruststellend dat zijn uitlegging van Michiels’ Prima Materia inzicht zal brengen: ‘zeker, Joris, ik zal mijn best doen. Kop op! Lees wat volgt voor het te laat is.’ (80).

2‘Lees wat volgt voor het te laat is’, de ironische waarschuwing aan het adres van Note, neem ik hier graag als leuze omdat de uitspraak de zogeheten urgentie van de literaire kritiek belicht. Die literaire kritiek mag gerust solide hermeneutisch zijn, zoals de vele stukken van Bousset over Michiels, waarop ik hier wil inzoomen. Doordat Bousset systematisch de thematische complexen en de compositorische principes van Michiels’ oeuvre, en in het bijzonder De alfa-cyclus (1963-1979) en Journal brut (1983-2001), aangeeft, heeft hij de plaats van dat oeuvre in de literatuurgeschiedenis mede bepaald, zoals hij dat ook doet voor andere Vlaamse schrijvers van de neo-avant-garde, zoals Claude van de Berge, Gust Gils, Mark Insingel en Daniël Robberechts. Precies door het tekstgerichte en tekstgetrouwe karakter van zijn stukken is het belang van Boussets studies, essays en kritieken in het Michiels-onderzoek onmiskenbaar. Wie de referenties volgt waarmee ik in deze bijdrage de Bousset-Michielsbibliografie voor het voetlicht wil brengen, kan dat gemakkelijk verifiëren. Als iemand zich vandaag wil verdiepen in het werk van Michiels, dan kan hij bij Bousset terecht. Sterker nog, die lezer kan simpelweg onmogelijk voorbijgaan aan het verspreide werk van Bousset. Maar welk beeld ontstaat er dan precies van Michiels door toedoen van Bousset? Wie is de Ivo van Hugo?

3Ten eerste is Michiels volgens Bousset een opusschrijver, sterker nog, hét voorbeeld van de opusschrijver. Blijkens de inleiding van Schrijven aan een opus (1982a; vgl. 1977) is Michiels’ schriftuur het prototype van de tendens in de Vlaamse literatuur die Bousset met de term ‘opus’ benoemt, namelijk die van taalkritiek en taalcreatie: ‘De term “opus” vindt hierin zijn verantwoording dat de gecreëerde talige structuren abstract zijn in een dubbele beweging: de taalkritische auteurs schrijven de misbruikte, uitgeholde taalvelden leeg tot het nulpunt; de taalcreatieve auteurs scheppen uit het niets een zelfverheerlijkend, autonoom, muzikaal artefact’ (1982a, 11). Een belangrijke reden voor Bousset om Michiels als prototype op te voeren is de treffende ontwikkeling en de volgehouden logica binnen het oeuvre. Zoals Bousset uitvoerig heeft aangetoond, vertoont De alfa-cyclus precies de kenmerkende opeenvolging van taalkritiek en taalcreatie, van een destructieve en een constructieve fase. Of omgekeerd, Bousset heeft het opusconcept wellicht deels naar Michiels’ oeuvre gemodelleerd. In de eerste drie boeken van de cyclus (Het boek alfa, Orchis militaris, Exit) wordt er duidelijk naar een nulpunt toe gewerkt, een punt waarop de tekst narratieve conventies en talige clichés van zich afschudt. Zo maakt Exit (1971) op speelse wijze korte metten met allerlei vormen van clichématig taalgebruik, zoals de taal van de preker of die van het verhoor. Het nulpunt wordt er bovendien concreet voorgesteld in de vorm van een ‘o’ of nul aan het einde van de roman. Na de zuiverende fase, die tot een hoogtepunt komt in Exit, kan er weer vrijer verhaald worden.

4De logica van Michiels’ oeuvre brengt Bousset aan het licht door in elk van zijn essays de symbolen en structuren van het deel en het geheel met elkaar in verband te brengen. Met deel-en-geheel doel ik zowel op de plaats van de schijnbaar fragmentarisch verbonden hoofdstukken in de boeken als die van de boeken in de cyclus. Wanneer Bousset de auteur voor een internationaal publiek kort introduceert, zegt hij over Vlaanderen, ook een land (1987) bijvoorbeeld dat het boek ‘has the same function as that of Dixi(t) in the Alfacyclus: it mirrors the composition of the whole.’ (1994, 23). De overweldigende samenhang die Bousset blootlegt, heeft iets subliems: een enorme periode en een omvangrijke thematiek worden overspannen in de twee cycli, waarin ook nog eens elk symbool (zoals de roos of het kruis) en elk formeel principe (zoals de meerstemmige dialoog, het onophoudelijke begin of de mathematische structuur) naar alle andere lijken te verwijzen.

5Terwijl Bousset Michiels in het algemeen verbindt met het conceptenpaar taalkritiek-taalcreatie (1977; 1981; 1988a), benoemt hij de sublieme compositie van Journal brut met het woordenpaar ‘geometrie en mysterie’ (1986; 1988b, 523-557; 1990), dat hij bij Michiels vindt. Enerzijds maakt de schrijver graag en vaak gebruik van wiskundige en meetkundige patronen als basis voor zijn teksten, anderzijds ontsnapt er altijd iets aan de sterke structurering en verlaten de teksten zich tevens op alchemistische en mystieke principes. De criticus heeft een voorkeur voor zo’n oeuvre, dat door een uitgekiende schikking van teksten en motieven een surplus aan betekenis voortbrengt, maar dat voor de argeloze lezer aandoet als een speelse omgang met taal. ‘Dergelijke compositie is voorbeeldig’, zegt Bousset, ‘omdat de geometrie het mysterie van de tekst tegelijk verbergt en openbaart’ (1985, 143) en omdat, zoals hij elders benadrukt, ‘de delen van de journal brut-cyclus als één ondeelbaar opus gelezen kunnen worden’ (1986, 42). Nog een stap verder gaat Bousset wanneer hij het idee van een oerboek introduceert, en dus suggereert dat er een organisch proces in het oeuvre ten grondslag ligt aan de samenhang. De Verhalen uit Journal brut (1973) ziet hij als het vertrekpunt van de voornaamste spanningen, vormen en ideeën die kenmerkend zijn voor de twee cycli (2012b, 174).

6Ten tweede is de Ivo van Hugo een autofictionele schrijver. Bousset wijst rechtlijnige autobiografische lezingen af, laat zich ook niet betrappen op uitspraken die de bedoelingen van de auteur gebruiken om zich te legitimeren. De studie van het literaire object is voor Bousset overigens geen voorgerechtje bij een bespreking van een psychologische problematiek, maatschappelijke tendensen of historische ontwikkelingen, ze is de hoofdschotel. Literatuur wordt bij hem als literatuur geanalyseerd en geëvalueerd. Op dat vlak plaatst hij zich in de traditie van de autonomistische literatuurkritiek van het New Criticism maar meer nog in de traditie van het Franse poststructuralisme. In het bijzonder laat Bousset zich op zijn weg graag vergezellen door Roland Barthes, die de creativiteit van de lezer benadrukt en de tekst als een weefsel ziet. Voor de zorgvuldige lectuur van Het boek alfa (1963), in het in 1988 gepubliceerde proefschrift Lezen om te schrijven, kiest Bousset nadrukkelijk en weloverwogen voor Barthes als compagnon.

7Ook al is een autobiografische duiding voor Bousset uit den boze, hij erkent dat gebeurtenissen uit het leven van Michiels een belangrijk aandeel hebben in zijn werk. Alleen worden die elementen uit het zogenaamde ware leven altijd vervormd en bewerkt. Ze zijn ‘kapstokken voor teksten met een overweldigende creatieve en imaginaire kracht’, schrijft Bousset ergens, en ‘[i]n dit journaal wordt overigens geen ik gereconstrueerd, maar een ik ontworpen’ (1987, 31). Vandaar beschouwt Bousset die passages in het werk van Michiels niet als een geheel van autobiografische of referentiële gegevens, maar als autofictie.

8Ten derde presenteert Bousset de schrijver als een intermediaal auteur, al gebruikt hij de term niet. Zo beklemtoont hij dat Michiels over kunst schrijft (bv. in Luister hoe dit beeld hoe die lijn hoe die kleur hoe dit vlak luister uit 1979), contacten onderhoudt met kunstenaars en dat andere kunstvormen zijn schriftuur inspireren (zie bv. Bousset 2012b). In een overzichtsartikel vat hij de bijbehorende visie kernachtig samen: ‘Ivo Michiels beweegt zich graag in grensgebieden, eigenlijk het niemandsland tussen de diverse literaire genres en de verschillende ‘schone kunsten’. Precies in dat niemandsland is de auteur souverein, onaantastbaar; daar kan zijn kunst zich in volle creatieve vrijheid ontplooien’ (1985, 134). Waar Bousset de stijl van Michiels karakteriseert, laat hij de intermediale dimensie ook mooi uit de verf komen via metaforen. Zo zegt hij over Dixi(t) (1979) dat het boek ‘begint als een kakofonie maar eindigt als een fuga’ (1980, 748; zie ook 1982b) en over Sissi (1999): ‘[de] tekst danst, heeft een toon, een stem’ (1999, 106). Vooral de auditieve en meer bepaald de muzikale kracht (stem en ritme) van Michiels’ proza is een constant aandachtspunt in Boussets kritieken.

9Tot slot is Boussets portret van Michiels dat van een verwante. De literatuuropvattingen van de criticus sluiten heel mooi aan bij die van de schrijver. Hun werkwijze en stijl vertonen zelfs gelijkenissen: zoals het proza van Michiels is dat van Bousset wel eens ludiek en ritmisch; zoals Michiels recycleert Bousset graag teksten om ze in een nieuwe context te plaatsen. De verwantschap is bovendien wederzijds, zoals in Michiels’ Het boek der nauwe relaties (1985) gesuggereerd wordt door de autofictionele metamorfose van Hugo in het personage Higgh. In speelse dialogen over het schrijven wordt de fictionele Hugo opgevoerd als een literaire zoon van de schrijversfiguur. Een lezer die zich niets van biografistische fallacies aantrekt, kan hier een glimp opvangen van de vertrouwelijke gesprekken tussen Ivo en Hugo. In Meer dan ik mij herinner, het gesprekkenboek van Sigrid Bousset, blikt Michiels er met genegenheid op terug: ‘We [Michiels, Hugo Bousset en Dirk Christiaens] lachten wat af samen. We waren grote kinderen, “aan de volwassenheid voorbij”’ (S. Bousset 2011, 218).

10Hugo portretteert Ivo als een verwante schrijver van een autofictioneel, intermediaal opus. Dat portret is scherp afgelijnd: de beschrijving en interpretatie van het werk gaan gepaard met evaluerende opmerkingen. Ook daaraan ontleent de kritiek van Bousset haar urgentie. Wie zijn essays heeft gelezen, weet enerzijds dat hij Michiels op de korrel neemt waar het moet, bijvoorbeeld om te wijzen op langdradigheid, op de nadelige gevolgen van de recyclage (1992, 523) of op ‘overbodige, gezochte en dus irriterende taalspelletjes’ (1996, 594). Anderzijds komt de lezer te weten welke teksten uit de Journal brut boeken Bousset in zijn topstukkencollectie opneemt: voor het te laat is, lees Michiels’ ‘De witte tenten voor de hoge ramen’, ‘De rechtvaardige Armeen en de mime’, ‘Grand Oeuvre’, ‘Victoria station’ en ‘De man voor het venster’.

11‘Lees wat volgt voor het te laat is’, schrijft Hugo – maar het herlezen van zijn rijke en beeldbepalende verzameling teksten over Michiels overtuigt me ervan dat de urgentie weliswaar groot is, maar dat het nooit te laat is om de Ivo van Hugo te leren kennen.

Bibliographie

Literatuurlijst

Bousset (H.), ‘Het opus. Van taalkritiek tot taalcreatie’, in Woord en schroom. Enige trends in de Nederlandse prozaliteratuur 1973-1976, Brugge, Orion, 1977, p. 138-201.

Bousset (H.) ‘De goede woorden’, in Ons Erfdeel, 23, 5, 1980, p. 747-749.

Bousset (H.) ‘Taalkritiek en taalcreatie’, in Yang, 17, 100-101, 1981, p. 25-44.

Bousset (H.), ‘Taalkritiek en taalcreatie. Het ‘opus’ in de hedendaagse Vlaamse prozaliteratuur’, in Schrijven aan een opus. Gesprekken met 9 Vlaamse auteurs, Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1982a, p. 11-39.

Bousset (H.), ‘De goede woorden. Gesprek met Ivo Michiels’ [26 februari 1980], in Schrijven aan een opus. Gesprekken met 9 Vlaamse auteurs, Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1982b, p. 41-58.

Bousset (H.), ‘Ivo Michiels’, in Jaarboek Vlaamse literatuur 1985, Brussel, Grammens, 1985, p. 129-151.

Bousset (H.), ‘Ivo Michiels: geometrie en mysterie’, in Dietsche Warande & Belfort, 131, 1, 1986, p. 41-47.

Bousset (H.), ‘Taalkritiek en taalcreatie’, in Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986. Trends, Antwerpen/Baarn, Houtekiet, 1988a, p. 53-83.

Bousset (H.), Lezen om te schrijven. Een progressieve en cumulatieve lectuur van Het boek Alfa van Ivo Michiels, Amsterdam, De Bezige Bij, 1988b.

Bousset (H.), ‘Ivo Michiels: geometrie en mysterie’, in Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986. Profielen, Antwerpen/Baarn, Houtekiet, 1990, p. 121-132.

Bousset (H.), ‘Vochtige stemmen’, in Dietsche Warande & Belfort, 137, 4, 1992, p. 520-523.

Bousset (H.), ‘The Far North and the Deep South: Contemporary Fiction in the Netherlands and Flanders’, in The Review of Contemporary Fiction, 14, 2, 1994, p. 8-23.

Bousset (H.), ‘Ivo Michiels: consonanten en dissonanten’, in Ons Erfdeel, 39, 4, 1996, p. 593-594.

Bousset (H.), ‘Sissi, mon amour’, in Revolver, 24, 3, 1998, p. 16-18.

Bousset (H.), ‘Wals en tango. Over Ivo Michiels en Arnon Grunberg’, in Bevlogen lichtheid, Amsterdam, Meulenhoff/Kritak, 1999, p. 102-109.

Bousset (H.), ‘Postuum’, in De Standaard, 12 oktober 2012a.

Bousset (H.), ‘Over Ivo Michiels, Lucio Fontana, Romy Schneider en de anderen’, in Bernaerts (L.), Vandevoorde (H.) & Vervaeck (B.) (red.), Ivo Michiels intermediaal, Gent, Academia Press, 2012b, p. 173-180.

Bousset (S.), Meer dan ik mij herinner. Gesprekken met Ivo Michiels, Amsterdam, De Bezige Bij, 2011.

Note (J.), ‘Verhalen en katten zijn zonder eind’, in De Morgen, 5 oktober 1989.

Auteur

Universiteit Gent (FWO). Vrije Universiteit Brussel

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search