Kritiek en cultuur, literatuur en geschiedenis

1Literaire kritiek is altijd de boksbal geweest waarop iedereen zijn opgekropte frustraties heeft losgelaten. Traditioneel waren het de auteurs die hun afkeer van de critici niet onder stoelen of banken staken. ‘Où va la critique?’, werd ooit aan Jean Cocteau gevraagd, waarop die laconiek antwoordde: ‘À sa perte, j’espère’. Ook het door Hugo Bousset gretig aangehaalde citaat van Ionesco, ‘L’enfer, c’est la répétition’, kan als een indirecte sneer naar de criticus, niet in staat om zelf te schrijven, hoogstens capabel tot lauwe parafrase, worden opgevat. Maar sinds kort lopen de auteurs kwispelstaartend achter de critici aan en roepen ze in koor met hun uitgevers dat ook slechte kritiek heel goed is, want als puntje bij paaltje komt nog altijd reclame.

2De rol van de schrijvers is vandaag overgenomen door de lezers die zich niet langer tevredenstellen met hun ondergeschikte rol als ‘alleen maar lezers’, de critici van hun troon stoten en zelf aan literatuurkritiek gaan doen. Hun verzet, met veel begrip maar zonder leedvermaak beschreven door Jim Collins in zijn antropologische studie over het nieuwe lezen, Bring on the Books for Everybody1, richt zich niet alleen op de keuzes van de gevestigde kritiek (‘onleesbaar’, ‘wereldvreemd’, ‘onbruikbaar’), maar ook en vooral op de geprivilegieerde status van de criticus zelf, die als pedant, hopeloos achterhaald en wereldvreemd aan de kant wordt geschoven. De mondige lezers van het mediumtijdperk, zo stelt Collins, zijn inderdaad op zoek naar waarde, en zelfs naar meerwaarde, maar vinden dat eerder bij gelijkgestemden dan bij de officiële kritiek. De lezer heeft ondertussen wel door dat hij2 niet zomaar schrijver kan worden, of beter gezegd: als schrijver door andere schrijvers worden aanvaard, maar de ambitie om criticus te worden heeft hij allerminst begraven. Wie leest, krijgt niet alleen de kans zijn mening over het boek te geven, hij grijpt die kans ook: op zijn blog, op Amazon. com, in de discussiegroep, kortom in alle media die interactiviteit mogelijk maken.

3Wat betekent dit voor de literaire kritiek? Op het eerste gezicht lijkt die de lezer gewoon gelijk te geven, want ook de criticus is vandaag interactief geworden en gaat graag in gesprek met lezers. Maar de vraag is of de lezers altijd gelijk hebben, en of de intelligente criticus niet iemand moet zijn die de lezer tegenspreekt, hoe bevreemdend het kritisch oordeel ook op de lezer kan overkomen? ‘[A]lleen zij verdwalen die de weg kennen’, citeert Bousset nog Marcel Möring, en ook hieruit valt veel te leren over het werk van de criticus, de eeuwige betweter, the man we love to hate.

4Een radicalere conclusie zou echter kunnen zijn dat de criticus anno 2013 andere manieren van schrijven uitprobeert die hem weghalen van de op voorhand verloren competitie met de schrijvende lezer, die sowieso in een ander, eigen circuit functioneert. Het grote pijnpunt van de literaire kritiek, de erfzonde waaraan quasi niemand zich kan onttrekken, is... het boek. Ik wil zeggen: de een-op-een-relatie tussen het gerecenseerde werk enerzijds en de recenserende tekst anderzijds. Het klopt zeker dat veel critici hun uiterste best doen om in hun teksten verbanden te leggen: met het oeuvre van de besproken auteur, met tijdgenoten of grote voorbeelden, met andere kunstvormen of maatschappelijke fenomenen. Maar hoe men het ook draait of keert: de criticus (en voor alle duidelijkheid: we hebben het hier over de journalist-criticus) ligt aan de ketting van het boek dat op zijn tafel verschijnt en dat hij tegen overmorgen of volgende week gelezen en beoordeeld moet hebben.

5Ik hoop dat Boussets volgende boek met dit oer-constraint zal breken en ons prikkelen met teksten die de navelstreng met de brontekst doorknippen en zich overgeven aan een ander soort schrijven dat niet langer het besproken werk centraal stelt maar bijvoorbeeld een bepaald tekstueel mechanisme, een bepaalde manier van parafraseren, een bepaald gebruik van de ellips. Kritiek zou dan niet langer de kritiek van een tekst of een auteur zijn, maar van manieren van schrijven, van figuren en hun gebruik binnen zekere vormen van retoriek. Literaire kritiek zou dan ook niet langer prioritair over literatuur moeten gaan, het zou eveneens het inzetten van literaire leestechnieken op niet-literair materiaal als onderwerp kunnen hebben. Literatuurkritiek zou kunnen gaan over beelden en klanken, over steden, over politiek, over wetenschap, niet als omweg of bruggetje naar de tekst, maar als doel op zich. Literatuurkritiek mondt dan uit in literatuur- en cultuurgeschiedenis, en de taak van de criticus is dan cruciaal om de plaats van de tekst te versterken in de spiegel die een cultuur zichzelf voorhoudt.

6Is een dergelijke kritiek misplaatst – want pretentieus? Of gevaarlijk – voor zichzelf welteverstaan, voor haar eigen voortbestaan als kritiek? Of gewoon ondoenbaar? Zeker dit laatste zou de criticus nooit als argument mogen accepteren. Als de literaire kritiek zin en betekenis heeft, moet dat ook zichtbaar worden buiten het eigen specialisme. Literatuur zou dan opnieuw kunnen worden wat het eeuwenlang geweest is en wat we vandaag nog steeds enigszins missen: een speciale kijk op de wereld, een kijk die zowel naar binnen als naar buiten gekeerd is, die afstand neemt van de wereld om de lezer het raderwerk van een tekst te laten begrijpen om dan afstand van de tekst te nemen om zo de wereld vanuit nieuwe inzichten en met nieuwe instrumenten aan te pakken.

7Literaire kritiek mag niet alleen de kritiek van literaire teksten zijn. Het oprekken van teksten naar niet-literaire kunstvormen om literatuurkritiek en kunstkritiek dichter bij elkaar te brengen is dan niet voldoende om die stap te zetten. We moeten boeken benaderen zoals films, die in ons geheugen verbrokkelen tot losse beelden, bewegingen, overgangen, details, en die we hermaken zoals men vroeger, liefst met veel fantasie, een dinosaurus verzon op basis van een botsplintertje. Een tekst zit gevangen tussen de covers van een boek (en ook elektronische teksten hebben een begin en een einde, zelfs al weten we niet altijd waar het begin zit en waar het einde). Het is de taak van de literatuurkritiek die grenzen te openen en tezelfdertijd de lezer lessen in literatuur te blijven geven. De tekst is meer dan een object, het is een proces, een werk. Het werk van de kritiek is het werk van de tekst open te houden, en dit werk levendig te houden.