Versione classicaVersione mobile

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek over kritiek

Kritieke keuzes

Christophe Van Gerrewey

Testo integrale

1.

  • 1 Geciteerd in: Hugo Bousset, ‘Editoriaal’, in DW B, 5-6, 2007, p. 732.

1In zijn oratie, uitgesproken op 6 juni 1997 aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zei Hugo Bousset: ‘Schrijven over een boek kan dus niet langer zijn: trachten te reconstrueren wat de auteur heeft willen zeggen en daar dan al of niet akkoord mee gaan. Hedendaagse auteurs hebben helemaal niets willen “zeggen”, ze hebben wel aan de lezer vragen gesteld. Hun romans vinden nergens rust, ze zijn open en verschuivend, en hun betekenis holt als een schim voor de lezer uit1 ’ De literatuurcriticus mag, met andere woorden, niet interpreteren – geen boodschap terugvinden in een tekst of er evenmin een boodschap aan opdringen.

2De laatste brede, veelkleurige maar internationale mars tegen de interpretatie dateert uit de jaren 60 en 70. Vandaag, belaagd door kleine, intern verdeelde stromingen uit alle mogelijke windrichtingen, lijkt om het even wie ernstig over literatuur wil schrijven of spreken, vrij te kunnen kiezen tussen twee uitersten: ofwel wordt een tekst gebruikt of misbruikt om een thema te onderzoeken, een thesis te bewijzen of een waarheid te verkondigen; ofwel wordt geluisterd, geprobeerd, geciteerd, geparafraseerd, versterkt, begeleid, en hoogstens geanalyseerd.

3Wie voor het laatste kiest – en niet interpreteert – zal verweten worden niets te zeggen; geen ideeën of boodschappen aan te bieden; geen argument of punt te maken (of niets te verwoorden dat in een abstract past); het status quo te respecteren; iets te doen wat de lezer zelf kan; een verhaaltje na te vertellen; te vertrekken van een (onbestaande) literaire cultuur waarin teksten niet geholpen of begeleid moeten worden (zoals kunstwerken gecureerd) door een handleiding of een richtingaanwijzer. Wie wel interpreteert, wil scoren en om aandacht vragen, niet door een respectvolle omgang met teksten, maar door een opportunistische lectuur die bovenal de criticus ten goede komt, eerder dan de lezer of de auteur. Vanuit die optiek is de keuze tegen interpretatie slechts mogelijk in een bloeiende, probleemloze en welvarende literaire cultuur, in een groot taalgebied met een rijke geschiedenis; terwijl de keuze voor interpretatie noodgedwongen wordt gemaakt in een cultuur in crisis, waarin teksten aandelen zijn in een concurrentiemodel, en interpretaties dividenden; waarin het belang van teksten en van critici voortdurend bewezen moet worden aan de hand van duidelijke en bruikbare posities en betekenissen. Niet interpreteren is een luxe die men zich moet kunnen permitteren, maar het is – zoals elke luxe – ook een voorrecht waarvoor gestreden moet worden, of waarnaar althans kan worden verlangd.

2.

  • 2 Walter Benjamin, Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid, Amsterdam, (...)

4De basiskeuze voor of tegen interpretatie kent vele varianten of verschijningsvormen, die doorheen de geschiedenis in treffende beelden zijn gevat. Walter Benjamin schreef dat de criticus twee instrumenten kan hanteren: de stethoscoop of de scalpel. De ausculterende criticus tast de tekst niet aan en gaat niet op zoek naar de kern van de dingen, door hun uiterlijke verschijningsvorm weg te scheuren en door bloot te leggen wat voordien ongezien is gebleven2. Dat dit – met behulp van een scalpel – wel zou kunnen, is lang niet zeker. Kan de kern van een tekst als een tumor vrijgemaakt en weggesneden worden? Of is het daarentegen zo dat de kanker die de betekenis soms ook is, zich over het hele lichaam heeft uitgezaaid? Hierop opereren, hierin snijden: het heeft geen zin meer, het verminkt de huid en de spieren, en helpt hoogstens de wetenschap. Natuurlijk: het kloppende geluid in de stethoscoop maakt evenmin wijzer: het laat niets dan een gezond lichaam vermoeden, al is het volstrekt terminaal. Beiden medische instrumenten worden voor de interpretatie zinloos.

  • 3 Geciteerd in: James Elkins & Michael Newman (red.), The State of Art Criticism, Routledge, New Yor (...)
  • 4 Susan Sontag, ‘Against Interpretation’, in: David Rieff (red.), Susan Sontag. Essays of the 1960s (...)

5Illusielozer, recenter en ook beter bruikbaar, is het beeld van de kunstfilosoof Boris Groys, die eenvoudig stelt dat iedereen die over een werk gaat schrijven, de belangrijkste beslissing al genomen heeft. Het begin – de voorwaarde van kritiek – is het zetten van een ‘0’of een ‘1’, als in de binaire wereld van de computer. Nul betekent: negeren, stroom niet doorlaten, doodzwijgen; één betekent: het licht aansteken, spreken, schrijven3. In onze aandachtseconomie komt het daar op neer, eerder dan op een duim in de lucht, of dan op sterren, ballen of plus-of mintekens. Een dergelijke houding is voorbij goed en kwaad, en ook voorbij de scheiding tussen interpretatie en nietinterpretatie. Het spreken zelf is van belang – iets goed of slecht noemen is een consument adviseren, en niet een lezer amuseren of instrueren. Tegelijkertijd werpt deze houding meteen ook een ander licht op de – eveneens metaforische – laatste en beroemde zin van het essay van Susan Sontag tegen de interpretatie: ‘In place of an hermeneutics, we need an erotics of art4.’ Dat erotiek en hermeneutiek onverenigbaar zijn, is immers niet noodzakelijk waar (net zoals, omgekeerd, de deconstructie geen betekenissen ontdekt of vestigt). De erotiek van de kunst is dus niet afhankelijk van de schoonheid, de dominantie, de sterkte of de kwaliteit van een lichaam, noch van de vruchtbaarheid ervan – maar gewoon van de intense tijd die ermee doorgebracht kan worden.

3.

6De keuzes die tijdens het bedrijven van de literaire kritiek gemaakt moeten worden, zijn daarom eerder ‘kritiek’ dan noodzakelijkerwijze ‘kritisch’– in de alledaagse zin van het woord. Literatuurbeschouwing gaat er niet (in de eerste plaats) om reputaties te vestigen of af te straffen, onvoorwaardelijk aan te raden, een principiële houding aan te nemen of op wetenschappelijke resultaten te stuiten. Literatuurbeschouwing gaat er om te kiezen, iedere keer opnieuw – bijvoorbeeld om een verteller als een historisch bepaald wezen te zien, of als iemand voor wie het nauwelijks uitmaakt 300 jaar geleden geboren te zijn; om op gebeurtenissen of gedachten een objectieve blik te werpen, of om ze als lezer aan te kijken als de ogen in een spiegel; om een auteur te onderscheiden die voor en door zijn leven heeft gewerkt, of een auteur die morsdood is en nooit een duidelijk leven heeft gehad; om een standpunt aan te nemen van waaruit de kritiek zelf geschreven wordt: ‘ik’ (altijd wat overbodig, soms aangrijpend), ‘jij’ (experimenteel, bijna vrijpostig), ‘wij’ (waardoor de lezer zich op een rare manier buitengesloten weet), of gewoon zonder voornaamwoord (stilistisch geen sinecure).

7En dus ook om te kiezen voor of tegen interpretatie – wat altijd een geloof of een ongeloof impliceert in het bestaan van waarheid, hoe tijdelijk ook, en waarbij altijd van macht afstand wordt gedaan en naar de macht wordt gegrepen. Kritieke keuzes – tijdens het lezen, tijdens het schrijven over het lezen, en tijdens het lezen van het schrijven over het lezen (of zoals nu: tijdens het schrijven van het schrijven over het lezen) – zo kritiek en zo belangrijk dat al het andere (dat misschien nog belangrijker is, maar ook al snel onvoorstelbaar en ondraaglijk) voor een paar ogenblikken helemaal vergeten wordt.

Note

1 Geciteerd in: Hugo Bousset, ‘Editoriaal’, in DW B, 5-6, 2007, p. 732.

2 Walter Benjamin, Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid, Amsterdam, Boom, 2008, p. 31.

3 Geciteerd in: James Elkins & Michael Newman (red.), The State of Art Criticism, Routledge, New York, 2008, p. 154.

4 Susan Sontag, ‘Against Interpretation’, in: David Rieff (red.), Susan Sontag. Essays of the 1960s & 70s, The Library of America, New York, 2013, p. 20.

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Questa pubblicazione digitale è stata realizzata tramite il riconoscimento ottico dei caratteri automatico (OCR).
Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search