Klein hoog zwart boekje Hugo Bousset

1Soms kuste hij mij vertederd na de vergadering, en noemde hij mij lieve vriend. Of ook: ‘Kuifje’, ‘ritselaar’, ‘facteur’. Onvermoeibaar sleepte hij mij mee, wat doorgaans eindigde in late, langdurige, copieuze maaltijden. We aten veel rood vlees. Vaak wild. Er zat altijd minstens zes man aan tafel, en steeds zat hij zelfverzekerd in het midden. Een keertje zag ik hem in de stad naast zijn kleine, verkeerd geparkeerde sportwagen. Hij discussieerde met een politieagent en speelde overtuigend de rol van de oudere, beetje hulpeloze man. Maar op alle andere momenten vulde hij dominant de ruimte. Met zijn successen. Met zijn uitbundige stijl dwong hij iedereen tot gehoorzaamheid, soms ook verlegenheid en schutterig gedrag. Ieder deed volgzaam het nodige. Hij stopte nooit, duldde geen tegenspraak en zijn bulderlach werd door ieder herkend.

2Hij was professor aan twee of drie universiteiten, maar zelf heb ik nooit les van hem gehad. ’s Avonds vonden we elkaar in Brussel, in boekhandels, hotellobby’s, universitaire aula’s. ‘Misschien moet jij ooit nog een groot project van mij overnemen,’ zei hij in een melancholische bui.

3‘Maar nu nog niet,’ vulde hij meteen aan.

4‘Nog lang niet,’ weerde hij af.

5Na de vergadering neurieden wij aan onze tafel vol volle rodewijnglazen, zonder dat iemand het hoorde: ‘Zo’n Hugo hebben wij nog niet gehad.’

6Hij gaf een tijdschrift uit, en met veel lawaai en gestes regelde Hugo die zaken. Met zijn belezenheid, netwerking, wereldburgerschap naaide hij de dingen aaneen. Zijn theorieën ronkten. Ze klonken soms als Lacan, Barthes, zo meende ik te herkennen, maar dan meer artistiek, uiterst literair. Hij dweepte met het abjecte.

7Ja, hoe het verwerpelijke ons onmiskenbaar stuurt, soms naar de afgrond, soms naar het sublieme.

8Op een avond in Brussel begon het tijdens onze vergadering hevig te sneeuwen. Daarna aten en dronken we bij Bonsoir Clara. Buiten bleef het sneeuwen. Toen het gezelschap het restaurant verliet, barstte een sneeuwstorm los in de Dansaertstraat. Iedereen bleek in Brussel te blijven of ging met de trein naar huis, maar ik stapte in mijn auto. Dapper dacht ik: ‘Kijk’s hoe ik hier met mijn auto ga rijden.’

9Op de kleine Brusselse ring aan Sainctelette ging ik de tunnel in.

10Als een schoolslagzwemmer gaat de autoweg daar ondergronds op en neer, boven onzichtbare metrotunnels en onder massieve buizen van nutsvoorzieningen. Ik voelde me veilig onder het Rogierplein. Toen ik weer bovenkwam, ter hoogte van de Kruidtuin, woei de sneeuw van alle kanten tegen de auto’s. De storm ging beangstigend hard. Alle verkeer viel stil. Ondanks de driftig zwiepende ruitenwissers zag ik geen hand voor mijn ogen. Twee auto’s voor mij raakten de helling niet op en botsten. De doffe, alledaagse, de altijd banale blikschade. Mijn auto slipte en schoof. Met veel moeite raakte ik de helling op, ik wilde vooral zo snel mogelijk van deze weg af. Vlakbij Madou schoof mijn auto in een open plek langs de kant van de weg.

11Ik stapte uit.

12Ik stond midden in een werveling van heldere verse sneeuw en staarde naar de rotzooi. Op dat moment kwam daar Hugo in zijn sportwagentje door. Alert, roekeloos. Op winterbanden. Hij toeterde. Als een mechanische dandy, een kwajongen op een fiets schoof hij met een loepzuivere beweging tot vlak bij mij. Hij draaide zijn raampje open.

13‘Wat doe jij hier?’ vroeg hij.

14Ik bekende: ik durfde niet meer verder rijden. Ik vreesde zelfs niet thuis te raken. Misschien zou ik beter in mijn auto wachten, eventueel zelfs overnachten.

15‘Jongen toch,’zei Hugo. ‘Stap in.’

16Ik zag schuim op zijn lippen. Of waren dat sneeuwvlokken?

17Zijn vrouw sliep al. Hugo gaf mij hete thee en wij gingen zitten in zijn studeerkamer.

18‘Hier werk ik,’ zei hij. ‘Urenlang, vooral ’s nachts. Hier brandt altijd licht. De buren vinden dat rustgevend om te zien, zeggen ze mij.’ Het was een hoge kamer met schuin oplopende zoldering, met een breed venster voor en boven zijn bureau. De wanden waren voorzien van witte formica boekenplanken. In dubbele rijen daarop stonden zijn boeken, alsof hij binnen in een boekenpiramide woonde. Vlakbij het dakvenster waren de boeken blauwig en wit: afgebleekt door het zonlicht. Op het bureau naast de computer stonden schaaltjes met keitjes, amethist, en schelpjes. Ook fossielen van een strand in het Zweedse Gotland. Een ivoren toneelkijkertje. Portret van een grootoom die het volk wilde verheffen.

19Hugo wees zijn gesigneerde, wegens vriendschappen dierbare boeken aan.

20‘Mijn hebbedingetjes,’ verklaarde hij. ‘Hier een boekje van Lucebert, ooit gekocht voor 45 fr. Hier een opengesneden De zwarte keizer van Claus, 1958. Als 16-jarige liep ik daar trots mee rond. Mijn moeder had potloodstreepjes bij de aanbevolen stukken gezet. Nee, net niet de stukken over seks. Het boek brandde in mijn handen. Jaren later signeerde Claus het voor me.

21Voorts Claude van den Berghe, De Martelaere, Nooteboom, Kemp, Michiels. Daar Stefan, Walter. Jij. Saskia, Peter, Yves, Anneke, hier nog quelques grosses légumes. Nooteboom, AFT, Jelinek. Daar de essays, ach die moeten afgestoft worden.’

22Nieuwsgierig wilde ik er een bundel uithalen, maar Hugo belette mij dat: ‘Je moet eraf blijven. Anders valt alles.’

23‘Hoe schik jij je boeken, Hugo?’

24‘Ik heb geen tijd, ook geen zin om dat allemaal alfabetisch te zetten. Onlangs wilde ik hier nog Verzamelde werken van dichters apart zetten, maar dat lukt mij niet. Nu rukt ook daar weer poëzie op, ik zet ze gewoon achter elkaar. De recentste bundel staat op de hoek.’

25‘Hoe vind je dan iets terug?’

26‘Wat betreft proza zet ik auteur bij auteur. Verder is er geen methode, ik verhuis mijn boeken constant. Als ik er te veel van heb, doe ik ze weg. Daarboven staat twee meter Boon. Idem Haasse. Daar de non-fictie. Naar boven toe wordt het hachelijk, ik moet een laddertje halen om erbij te kunnen. Streuvels en Buysse van mijn vader, Teirlinck, Elsschot in oude edities. Daar Strindberg, Dostojevski, Knut Hamsun, Oorlog en vrede, zo begon ik als jongeman te lezen. Debuten zitten daaronder. Ze wachten op het oordeel, als voetballers op een reservebank. Wordt het iets, wordt het niets? Als het niets wordt, geef ik ze weg, want ik heb echt plaats tekort en ik wil hier niet in verzinken.’

27Zou het kunnen dat er iets in boeken leeft? Dat er daarin een rood of zwart spoor loopt, waarlangs transporten gebeuren om de wereld te voeden met verstoring, om de opgeslagen reserves van chaos te onderhouden? Door de taal van boeken raken we bij een of andere kwalijke kern. Sommige boeken hebben het gewicht van een voetnoot, andere bevatten genoeg DNA om een nieuwe stad te stichten. Of om een wereld te vernietigen. Het abjecte, dus. Ik wilde vooral weten hoe zoiets gehuisvest wordt in een boekenkast. Ik wilde de plank van het kwade zien.

28‘Zo simpel is dat niet,’ zei Hugo.

29We gingen naar boven. Daar was nog een andere kamer vol boeken. Er stond een oud kinderbedje met een klein speelgoedaapje dat rustte op een deken. Hugo zette het bedje aan de kant.

30‘Doe het licht aan,’ beval hij.

31‘Hier staat de literatuurwetenschap,’ doceerde hij. ‘Barthes, Bataille en Kristeva.’ Hij wilde me van Kristeva een boekje tonen, maar vond dat niet. Het boekje ging, zo vertelde hij, over affecten, de driften vol gif. Het verwerpelijke dat zichzelf wil vernietigen. Het tomeloze, bizarre. Wat je van je afgooit omdat het dat smerige, vuige in jezelf bovenhaalt en onbeschaamd toont. Afgesloten kelders, cloaca’s, kwalijke familiegeschiedenissen.

32‘En tegelijk,’ zo wees hij nu met zijn vinger, ‘wijst dat verwerpelijke naar het meest sublieme wat een mens kan bedenken. Het gaat hem om drift en destructie, agressie, de psychose ja het zot zijn, en ook de extase, en het masochisme, secreties, perversies, de diefstal, het verbodene, de grenservaringen.’

33Hugo wees verbanden aan in zijn boekenkast: hij toonde woorden in boeken als oeil-oog en oeuf-ei en testicules en oculaire. Alles betekende iets: een vrolijke vettigheid. Ook al stonden deze boeken rechtop en per auteur geschikt, er was daarin chaos, wetteloosheid. De ‘chora’ had Kristeva dat genoemd, naar Plato. Iets vrouwelijks. Het sublieme weeral, het voorwereldse. Taalstromen om het prerationele op te roepen, om te komen bij herinneringen aan het oneindige, het mysterie. Het is allemaal afbraak maar ook belofte. Voorbij de ironie omdat die laf is gebleken.

34Hij zei: ‘Boeken zijn rozige wezens van vlees en bloed. Op druipende wijze.’ Hij verklapte me dat hij de hele tijd zijn boeken verplaatste.

35‘Waarom, Hugo?’

36‘Om ze telkens weer met elkaar in verband te brengen. Een goed boek zit vol gaten waarin weer nieuwe boeken ontstaan. We moeten, zegt Barthes, wit en zuiver lezen. Niet vermoorden. Progressief en cumulatief lezen. Laten uiteenspatten, vraagtekens toevoegen. Je stelt vast dat er geen sluitende verklaring is.’

37Hij gooide nu een lichte eenpersoonsmatras tussen de twee boekenkasten.

38‘Hier mag je slapen,’ zei Hugo. Hij gaf me ook nog een Schots geruite deken.

39‘Mag ik je iets vragen?’ vroeg hij fronsend. ‘Wil je van mijn boeken afblijven?’

40Hugo deed het licht uit.

41Midden in de nacht. Toen ik mijn ogen opende, zag ik melkwegnevels. Een nachtfoto vol stadslicht en rook. Een kunstkamer, Wunder-kammer, concertpaleis. Een blackroom, een sweatshop, zou Hugo opstapelend zeggen. Een kennel vol hongerige honden.

42Uit de boekenkast zag ik een gestrekt vrouwenbeen komen, stemmen, oorlogslawaai. Ik sloot mijn ogen, en opende ze dan weer. Telkens als ik zo naar de kast keek, zag ik iets bewegen.

43Er verschoof iets. Een boek, boeken.

44Ik hoorde een frêle kinderstemmetje zingen: ‘Schrijver, mag ik overvaren ja of nee?’ Was iets aan het doodgaan? Of werd het juist geboren? Ik vermoedde, of droomde, hoe in die kast mensen waren opgesloten en opgehangen, opgestapeld als dekens, tussen opgezette wenende vogels en vossen, en bloed liep op de stoep. Deze boekenkast bleek een huis van lust en lichamen. Verdwijningen. Spraakgebreken.

45Ik knipperde met mijn ogen. Dit observeerde ik: de boeken verschoven van plaats en wrongen zich dan op nieuwe plekken. Zoals Hugo zijn boeken overdag verplaatste, zo gebeurde hetzelfde ’s nachts, en zijn boekenkast deed dat volautomatisch. Zij deed dat als een schrijver die zinnen en zelfs hoofdstukken verwisselt bij het schrijven, om telkens opnieuw de wereld te bekijken, en dan te schrikken en te begrijpen hoe in de kieren van de orde, de wet en de woorden het bloed, de schande en de schaamte verschijnen. Altijd opnieuw, steeds verwerpelijker, met als enig doel – zo lijkt het – te begrijpen hoe de mens ineenzit en met haken en ogen aaneenhangt van een goddelijke gebrekkige schoonheid.

46’s Morgens vond ik eindelijk het boekje van Kristeva. Pal in het midden van de bibliotheek, gesigneerd nog wel. Het was klein, hoog, zwart. Het heette L’avenir d’une révolte. Voorin stond de handgeschreven opdracht van Kristeva zelf: Pour Hugo Bousset, en le remerciant de son attention. Op de cover een knappe lachende vrouw in close-up, gelippenstift, een beringde hand vlakbij haar gezicht. Was dat Kristeva?

47Ik legde een dankbriefje op tafel, stal het boekje en vertrok voordat iemand wakker werd in het huis.