Desktop versionMobile Version

Over literaire kritiek gesproken. Het boek Hugo

 | 
Matthieu Sergier
, 
Stéphanie Vanasten

Kritiek in weerklank

Wanneer de vlieg wijkt voor de mug. Over Dante, Borges, Odysseus, Ahab, Schopenhauer, de drang naar kennis en een mysterieuze zelfmoord

Jan Lauwereyns

Volltext

1De mug (‘zanzara’) komt maar één keer voor in La Divina Commedia, in Inferno, de achtentwintigste versregel van Canto XXVI: ‘come la mosca cede a la zanzara’, ‘wanneer de vlieg wijkt voor de mug’. De regel staat geparkeerd in een bizarre, idyllische vergelijking tussen de lichtjes van vuurvliegjes, op een zomerse avond waargenomen door een boer die uitrust op een heuvel, en de schitterende vlammen in de diepte van de achtste kring, bestemd voor de gevers van frauduleus advies. De mug spelt onheil.

2Dante (het personage) en Vergilius gaan de diepte in, stappen naar de vuurbundeltjes toe. Elke zondaar draagt zijn vlammen als een kleed. Dante merkt een brandende formatie waarvan de tip gespleten is, en vraagt Vergilius om uitleg. De vlammen in kwestie blijken gedeeld te worden door Odysseus en Diomedes, die samen gestraft worden voor drie gevallen van opzettelijk bedrog: hun list met het paard van Troje, de druk die ze op Achilles uitoefenden om zijn vrouw achter te laten en deel te nemen aan de oorlog, en de diefstal van het Palladion. Dante kan zijn nieuwsgierigheid niet onderdrukken, wat Vergilius prima vindt, lovenswaardig zelfs; wel suggereert hij dat Dante beter zwijgt.

3Op (zeer voorzichtig gestelde) vraag van Vergilius blijkt Odysseus meteen bereid, zodra hij zijn vuurtong in de juiste plooi krijgt, om het verhaal van hun ondergang te vertellen, hoe hij wegzeilde van Circe, en het verlangen niet kon weerstaan om de wereld te verkennen. Met een klein gezelschap trouwe medestanders zocht hij de open zee, naar het westen, voorbij de Zuilen van Hercules (de bergen die neerkijken op de Straat van Gibraltar), voorbij de grenzen van wat gekend was.

4Met een fraaie speech wakkerde hij het enthousiasme van zijn makkers aan: het leven was te kort om tijd te verliezen; ze mochten hun zintuigen niet de gelegenheid ontzeggen om te proeven wat er aan de andere kant van de zon ligt, in de onbevolkte wereld. ‘Considerate la vostra semenza: / fatti non foste a viver come bruti, / ma per seguir virtute e canoscenza.’ ‘Denk aan de kiemcel van jullie bestaan:/jullie werden niet geschapen om als beesten te leven, / maar om deugdzaamheid en wijsheid na te streven.’

5Odysseus en de zijnen zeilden maar door in de duisternis, nachtenlang, met nachten die werden onderbroken door nog donkerdere nachten (er was slechts maanlicht of geen maanlicht). In de verte kregen ze eindelijk een glimp te zien van een hoge berg, maar hun vreugde was van korte duur. Uit de richting van de berg stak een wervelwind op en deed het schip drie keer omdraaien (kiel naar boven, mast onderwater). De vierde keer ging het achterdek de hoogte in, het voorsteven dook naar de diepte, ‘com’ altrui piacque, / infin che ‘l mar fu sovra noi richiuso,’ ‘zoals het een ander beviel, totdat de zee over ons was gesloten’.

6De mug spelt onheil, en het onheil resoneert verder als we er even over nadenken. Hoe langer we nadenken, hoe harder de resonantie. Jorge Luis Borges wijdde een van zijn negen Danteske essays aan deze passage met Odysseus. Vroege commentatoren vonden het maar een curieuze zijsprong, wat kleurrijke versiering om de vertelling in te dikken. Maar, schrijft Borges, Carlo Steiner, August Rüegg en anderen wezen op de tegenstelling met Dante zelf. Odysseus gebruikt het woord folle (‘waanzinnig’) om zijn onderneming te karakteriseren, in Paradiso is er ook een verwijzing naar de ‘varco folle d’Ulisse’, en Dante neemt het woord zelf in de mond, in de tweede Canto van Inferno, wanneer hij aarzelt om in te gaan op Vergilius’ uitnodiging, ‘temo che la venuta non sia folle’, ‘ik vrees dat meekomen waanzinnig zou zijn’. Dante en Odysseus gaan beiden radicaal op verkenning, ze zijn geniale avonturiers die onbetreden paden bewandelen, gericht op verre, misschien wel onmogelijk te bereiken bestemmingen. Maar Odysseus zou dit moedwillig doen, op eigen houtje, terwijl Dante zich schikt naar de rede en het licht van hogere machten, nederig gehoorzaam aan Vergilius, Beatrice en alles, ‘zoals het een ander beviel’.

7Om zijn overmoed en eigenzinnigheid moet Odysseus gestraft worden. Hij werpt een ongeautoriseerde blik op de Louteringsberg, maar leert er niets uit, en krijgt meteen een dodelijke storm over het hoofd. Dante niet. Die wordt overal beschermd door zijn gidsen.

8Borges wijst terecht op een belangrijke fout in deze analyse van Steiner, Rüegg en anderen. We vergeten te makkelijk dat er twee Dante’s zijn, het personage in La Divina Commedia en de schrijver van het boek. Het personage krijgt wel de steun van God en alle engelen, maar dat is maar wat de schrijver aan zijn fictieve ego toeschrijft. In werkelijkheid doet Dante precies wat Odysseus doet: dingen op eigen houtje, op of over het randje van de blasfemie (Beatrice op hetzelfde niveau als de Heilige Maagd!) (hij verdoemt simonistische pausen en redt de ziel van Zeger van Brabant). ‘Dante was Odysseus,’ begrijpt Borges in zijn vierde essay getiteld De laatste reis van Ulysses. Dante mocht dezelfde straf vrezen.

9Maar daar blijft Borges hangen. Hij maakt een kwartdraai, begint een nieuwe paragraaf met ‘Een laatste observatie.’ Hij noteert het thema van de zee en ziet een opvallende gelijkenis tussen de Odysseus van Dante en de Ahab van Moby Dick: beiden ‘bewerkstelligen hun eigen ondergang door middel van waakzaamheid en moed; het verhaal is wezenlijk hetzelfde, de grote finale is identiek, de laatste woorden herhalen elkaar bijna woordelijk.’ Nog straffer is de doorsteek naar Schopenhauer: ‘Schopenhauer heeft geschreven dat niets in ons leven onvrijwillig is; gezien in het licht van dit fenomenale inzicht, beschrijven beide verhalen het proces van een geheime en ingewikkelde zelfmoord.’

10Het streven naar wijsheid en deugdzaamheid: een geheime en ingewikkelde zelfmoord! (Wij vertrouwen op Borges om ons compleet door elkaar te schudden.)

11Maar als Odysseus Ahab is, en Dante Odysseus, dan mogen we ook Dante in Ahab zien, en via Schopenhauer denken dat het hele project van La Divina Commedia het proces van een geheime en ingewikkelde zelfmoord uitbeeldt. Aan het eind van Paradiso blijkt het licht van het Eeuwig Licht te machtig voor Dante’s begripsvermogen; hij staart naar het sublieme en lijkt wel verblind te worden, stomgeslagen, gehypnotiseerd door een veel te grote helderheid, wat hij ervaart als vreugdevol (een extatisch wit, niet onverwant aan mechanismen van een bijna-doodervaring; of hallucinerend, zoals een ijlende zieke, waanzinnig van het genot van de pijn).

12Hoe geraakt Dante terug van Paradiso op aarde? Hoe kan hij nog naar het echte leven? Dat zou ‘een ander’ nooit bevallen. Het hele boek is frauduleus advies: meneer Alighieri beschrijft dingen die hij niet waarlijk gezien heeft, maar vlijtig gefantaseerd. Volgens de logica van zijn allegorie: waar hoort de schrijver van La Divina Commedia uiteindelijk terecht te komen? Inderdaad in een brandje naast dat van Diomedes en Odysseus?

13Dante Alighieri (volgens Borges de schrijver van ‘het beste boek dat de mensheid ooit heeft geschreven’; een uitspraak die ik niet noodzakelijk onderschrijf, maar ook niet belachelijk zal noemen) stierf in 1321 in Ravenna, op zesenvijftigjarige leeftijd, bij terugkeer van een diplomatieke missie naar Venetië. Er wordt gedacht dat hij malaria opliep. Het was de mug, die hem te pakken kreeg.

Der Text und andere Elemente (Illustrationen, importierte Anhänge) stehen unter OpenEdition Books License, sofern nicht anders angegeben.

Diese digitale Publikation wurde durch automatische optische Zeichenerkennung erstellt.
Suche in OpenEdition Search

Sie werden weitergeleitet zur OpenEdition Search