Literatuur en betekenisgeving. Op zoek naar een referentiekader voor literair werk

1Hoe bouwt iemand een referentiekader op dat hem toelaat om de betekenis die hij aan zijn werk geeft te situeren? Hoe ontwikkelt een schrijver door de jaren heen inzicht in zijn opvattingen over literatuur? Wat is het dat hem in staat stelt om zijn eigen werk te analyseren, te evalueren en om in te schatten hoe het bijdraagt aan zijn taal- en cultuurgebied? Hoe ontwikkelt hij zowel een meervoudige als relativerende kijk op zijn literaire werk? Komt die alleen maar tot stand via lectuur en zelfstudie? Niet noodzakelijk, denk ik. Misschien ontstaat inzicht in het eigen werk ook wel vanuit de praktijk van het schrijven zelf.

2Zou het kunnen dat de persoonlijke beoordelingscriteria waarmee een schrijver zijn eigen werk benadert, te danken zijn aan de mogelijkheden die hem werden geboden om zijn opvattingen te confronteren tijdens gesprekken met (al of niet) gelijkgestemden, lezers, literatuurcritici, desnoods met journalisten? Ik denk het. Het beste wat hem natuurlijk zou kunnen overkomen is dat hij een bevlogen literatuurwetenchapper zoals Hugo Bousset ontmoet, of dat hij – en dat is wat mij betreft het geval – het essayistische en literair kritische werk van Hugo Bousset heeft gelezen alsof hij in een subjectieve, geëngageerde en confronterende dialoog was verwikkeld met standpunten die hem ook achteraf zijn blijven bezighouden.

3In 2008 werd ik door de Media en Design Academie Genk uitgenodigd om naar aanleiding van een artistiek onderzoeksproject over ‘transitionaliteit tussen woord en beeld in fictieverhalen voor volwassenen’ mijn standpunt uiteen te te zetten over mijn literair werk. Ik besloot toen om een gezelschap van een twintigtal studenten te confronteren met een wetenschappelijk referentiekader voor mijn literaire werk. Daarbij dacht ik onwillekeurig terug aan die keer dat ik in 1989 – dus zowat tien jaar eerder – door Hugo Bousset werd gevraagd om voor zijn studenten in de Germaanse aan de Universitaire Faculteiten Sint-Aloysius te Brussel een lezing te geven tijdens een literaire avond, ingericht door de ‘poëzieklub’.

4Ik citeer twee zinnen uit de inleiding van mijn betoog. ‘Bij de afgrenzing tussen enerzijds wat ik zal noemen de “sociologische” benaderingen van de tekst en anderzijds de “stilistische” benaderingen, zal ik de stelling verdedigen dat een boek als Vrouwelijk enkelvoud (1987) zou kunnen aantonen, dat ik het meeste voel voor een taal-analystische benadering van het literaire werk. Ja, zelfs voor een grammaticaal-semantische analyse.’

5Wanneer ik op deze heuglijke avond terugblik, herinner ik me nog levendig het begeesterende enthousiasme van Hugo Bousset die de jonge aanwezigen nu eens van hun stuk bracht met onverwacht radicale uitspraken, hen dan weer alle zekerheden ontnam met doordachte filosofische paradoxen, om hen even later opnieuw uit hun as te laten herrijzen, hen met een vrijwel onstuitbare geestdrift uitnodigend om op zoek te gaan naar het geheim van de poëzie, te genieten van de stilistische rijkdom van het nieuwste literaire proza, zich over te geven aan de ontroering die uitgaat van de lyriek en door te dringen tot het engagement in het avant-garde proza van hun eigen tijd.

6Bij wijze van eerbetoon aan zijn literair-kritische publicaties, weze het mij toegestaan om aan te geven welke vorm het inzicht in mijn eigen werk intussen heeft aangenomen.

7Uit wat volgt zal wellicht geenszins blijken dat ik een vrolijke jongen ben. Dat komt niet doordat ik niet in staat zou zijn mijn werk te relativeren of grapjes te vertellen. Dat komt omdat ik mijn literaire arbeid zeer ernstig opvat en er mateloos van geniet om me daar met anderen op een ernstige manier over te onderhouden. Dat komt ook omdat ik op zoek ben naar theoretische invalshoeken die niet alleen mijn inzichten zouden kunnen verruimen, maar die me tegelijk ook nieuwe mogelijkheden zouden kunnen bieden om een onophoudelijke praktijk van schrijven te exploreren en vorm te geven aan het creatieve verlangen dat samenvalt met mijn bestaan zelf.

8Het schrijven van literaire teksten is een sterk geladen emotionele activiteit. Dat komt niet alleen doordat de tekst vanuit een psychische bewogenheid ontstaat en bij de lezer een vergelijkbare sensitiviteit kan teweeg brengen. Dat komt in mijn geval ook omdat het schrijven wordt aangedreven door theoretische reflectie over dat schrijven. Dat gebeurt niet alleen nadat de tekst is geschreven. Die reflectie is ook onophoudelijk aanwezig tijdens het schrijven zelf. Zij is de kracht die het creatieve proces voortstuwt en op gang houdt, die bepaalt hoe de tekst er gaat uitzien en die maakt dat het taalmateriaal georganiseerd wordt in functie van de mogelijke betekenissen. Literair-theoretische inzichten en de praktijk van het schrijven zelf zijn op één en hetzelfde creatieve moment tegelijk aanwezig en werkzaam, ik zou zelfs zeggen op een vrij systematische manier, als een methode om de wereld te benaderen, om mijn verhouding tot de anderen te onderzoeken en iets over mezelf te weten te komen.

9Het begrijpen en genieten van een tekst die op een dergelijke manier tot stand is gekomen lijkt me zeer moeilijk wanneer men vasthoudt aan de tegenstelling tussen enerzijds het rationeel verklaren van het literaire werk aan de hand van streng wetenschappelijke analyse en anderzijds het louter emfatisch sympathiseren met een gedicht of een roman op een subjectieve, emotionele, intuïtieve manier. Voor mij vallen beide samen en zo zijn ze ook tegelijk werkzaam, zowel tijdens het creatieve proces van betekenisgeving dat ‘schrijven’ wordt genoemd als tijdens het creatieve proces van betekenisgeving dat ‘lezen’ wordt genoemd.

10Het bevragen van de stilistische en de retorische mogelijkheden van literair taalgebruik blijft een onuitputtelijke inspiratiebron. Het onderzoek naar hoe betekenisgeving functioneert, is tijdens het schrijven en het lezen misschien zelfs wel het belangrijkste wat mij bezighoudt. Het is de exploratie van de oneindige mogelijkheden van het talige die mij ertoe aanzet met schrijven door te gaan. Daarbij zijn inzichten over bijvoorbeeld ethiek, sociaal engagement, ideologie, romanstructuur, retoriek en stilistiek voortdurend werkzaam. Zonder deze reflectieve activiteit valt het schrijven stil.

11Door de jaren heen (mijn eerste verhaal verscheen in 1965) zijn steeds meer van deze beschouwingen over ethiek, sociaal engagement, ideologie, romanstructuur, retoriek en stilistiek geleidelijk geassimileerd geworden. Het resultaat is een reeks teksten die sterk verschillen van elkaar en verschuivingen laten zien van bijvoorbeeld een vrij poëtisch neo-impressionisme in de jaren ’70 naar een realistische stijl met een duidelijk politiek en feministisch engagement, later overgaand in een autobiografisch genre met sterk gestileerde scènes, de laatste tijd uitmondend in romans met een veelstemmige overdaad aan verhalen en perspectiefverschuivingen, in een poging om een literaire wereld op te bouwen die al even complex is als de ons omringende wereld.

12Wat steeds aanwezig blijft, is het spanningsveld tussen de tekst en wat de tekst wil zeggen. Dat zijn twee verschillende dingen. Dezelfde tekst kan ook iets anders zeggen. Een literaire tekst kan op één en hetzelfde moment tientallen dingen tegelijk betekenen. Het aanleggen van deze gelaagdheid lijkt me essentieel voor wat ik schrijf. Laat ik daarover iets vertellen aan de hand van drie anekdoten.

13Onlangs ontmoette ik een jongeman die tijdens ons gesprek ineens uitriep: ‘Maar hoe kan iets bestaan als het verschillende dingen tegelijk kan zijn! Dan kan het toch niet! Zelfs iets als vrijheid kan toch niet bestaan als het verschillende dingen tegelijk is! Dat is chaos!’

14Vorige week liep ik iemand tegen het lijf die me vroeg: ‘Schrijft u nog altijd met de hand?’ Waarop ik me tot mijn niet geringe verbazing hoorde antwoorden: ‘Denkt u nog altijd met uw verstand?’

15‘U begrijpt niet wat ik bedoel,’ zei hij. Ons gesprek vorderde goed.

16‘Nee,’ zei ik. ‘Ik begrijp niet wat u bedoelt.’ Daarna zwegen wij.

17Nog niet zo lang geleden hoorde ik een kleine jongen tegen zijn moeder zeggen: ‘Zijn dromen dan niet echt?’ Ik stond naast hen voor het uitstalraam van een speelgoedwinkel en we keken naar bruine beren en halfautomatische vuurwapens voor meisjes.

18‘Dromen zijn natuurlijk niet echt,’ antwoordde zijn moeder. ‘Het zijn maar dromen.’ Daarop vroeg de kleine jongen: ‘Zijn die beren en die wapens echt?’

19‘Je ziet toch dat ze in de winkel staan,’ antwoordde zijn moeder, duidelijk geërgerd door het kennistheoretische onderzoek van haar zoon.

20‘Maar het zijn toch geen levende beren en geen echte wapens,’ zei de kleine jongen want zo vlug gaf hij het niet op. Een geduldige epistemoloog.

21‘Nee,’ zei zijn moeder. ‘Ze zijn natuurlijk niet echt, het is speelgoed. Alles wat je hier ziet is speelgoed.’

22Toen vroeg de kleine jongen: ‘Is speelgoed echt?’ Waarop zijn moeder heel diep zuchtte, mij aankeek en op de kleine jongen wijzend zei: ‘Wil jij hem niet hebben, meneer?’

23Dergelijke ontmoetingen geven zin aan het leven omdat ze het bestaan verbinden aan een reflectieve activiteit. Wat mijn literaire werk betreft ligt dat niet anders. Daarom ook heb ik deze drie ontmoetingen verteld, die met de jongeman voor wie vrijheid slechts één betekenis kan hebben, die met de man die van mening is dat we elkaar niet begrijpen en die met de kleine jongen die zich afvraagt wanneer we van iets kunnen zeggen dat het echt is.

24Een literaire tekst bestaat namelijk ook als hij verschillende betekenisssen tegelijk heeft. Literatuur kan begrepen worden, maar kan net zo goed ook niet begrepen worden. En een literair werk is echt wanneer zijn authenticiteit besloten ligt in zijn verwijzingen, ook al blijft onze lectuur een zoektocht naar de referent van het literaire teken, veeleer dan naar de betekenis van de woorden in de tekst.

25Met deze drie anekdoten wil ik ook laten zien hoe realiteit en literatuur voor mij met elkaar verbonden zijn. Niet omdat ik leef maar omdat ik de dingen beleef, niet wanneer ik iets opschrijf maar wanneer ik schrijf. In dat opzicht is er voor mij geen wezenlijk onderscheid tussen schrijver en lezer. Beiden nemen ieder op hun eigen manier deel aan een creatief betekenisproces en een activiteit van subjectieve zingeving. Dat is waar ook tijdens het schrijven mijn aandacht naar uitgaat.

26Laat ik die betekenisgeving op een analytische manier proberen te omschrijven en aldus aangeven hoe verschillende aspecten van mijn literaire werk aan de orde kunnen worden gesteld vanuit iets als een wetenschappelijk referentiekader. Daarbij zal ik gebruik maken van een artikel van Barend Van Heusden die o.m. semiotiek (betekenisleer) en kunst- en mediatheorie doceert aan de Rijksuniversiteit van Groningen en in 1998 samen met Els Jongeneel, docente vergelijkende literatuurwetenschap, bij Historische Uitgeverij een verzamelbundel essays publiceerde onder de titel De Spiegel van Stendhal (1998).

27In zijn persoonlijke bijdrage aan deze bundel onder de titel In het teken van de werkelijkheid. Mimesis en realisme als semiotische constructie probeert Van Heusden een systematiek aan te brengen in de manier waarop betekenisgeving (of semiosis) binnen literaire teksten functioneert. Daartoe biedt hij vier strategieën aan die een duidelijke differentiëring laten zien wanneer men een literair werk benadert binnen de mogelijkheden die de semiotiek daartoe aanreikt.

28Zijn essay schetst niet alleen een referentiekader waarbinnen een zinvolle discussie mogelijk wordt. Het biedt mij ook de mogelijkheid om vier verschillende strategieën van betekenisgeving te demonstreren aan de hand van vier fragmenten uit mijn literaire werk.

29Kort samengevat werkt Van Heusden binnen een kader waarbij het taalteken één of meerdere betekenissen heeft. Zo vindt men in een verklarend woordenboek de verschillende betekenissen van een woord, ook al worden ze daar op hun beurt opnieuw door woorden gedefinieerd. Wanneer het woord, een zin of een tekst evenwel door een spreker, een schrijver of een lezer wordt gebruikt, noemen we datgene waarnaar dit taalteken verwijst niet de betekenis (ook niet alle betekenissen die we in het woordenboek vinden) maar de referent. Belangrijk voor deze benadering van het literaire teken is dat Van Heusden de transfer van de literaire betekenis niet laat eindigen bij het concrete gegeven uit de buitentalige werkelijkheid waarnaar het verwijst, maar uitbreidt tot datgene wat wordt bedoeld en de manier waarop dat gebeurt binnen de fictionele context die door de schrijver is gecreëerd. De referent die aldus in de ruimste zin opgevat zowel kan zijn wat de schrijver heeft bedoeld als wat de lezer denkt dat de tekst betekent, staat uiteraard niet los van de lexicale betekenis van ieder woord afzonderlijk of van alle woorden samen, noch van de semantische relatie waarin ze binnen de zin, de paragraaf of de tekst tot elkaar staan. Maar hij valt er ook niet noodzakelijk mee samen. Zeker niet binnen een literaire tekst.

30- Uw boeken zijn zo moeilijk. Wat bedoelt u toch met wat u schrijft?

31- Wat in een literaire tekst wordt bedoeld, is niets anders dan die vraag zelf. Die stelt de schrijver zich uiteindelijk ook. En die stelt de lezer zich ook. Niet omdat daarop geen antwoorden te bedenken zijn, maar omdat de taal zelf die vraag stelt. Het is op die manier dat ze richting geeft aan het creatieve proces van schrijven en lezen.

32Zonder in detail uit te weiden over het essay van Van Heusden vertel ik u dat hij vier verschillende relaties onderzoekt die volgens hem bestaan tussen het taalteken en zijn referent en dat hij deze vier relaties vier vormen van realisme noemt. Ze worden telkens tot stand gebracht door de specifieke relatie die door de spreker, de schrijver of de lezer wordt aangelegd tussen het taalteken en de referent, datgene wat wordt bedoeld. Het tot stand brengen van deze relatie is een proces van betekenisgeving.

33Omdat ik de reflectie tijdens het schrijven als één van mijn belangrijkste drijfveren beschouw om met schrijven door te gaan en omdat ik dat een ethische dimensie van mijn schrijfarbeid vind en dus ook van mijn literair werk, mocht ik het belang van de vier strategieën die Van Heusden onderscheidt graag nader toelichten. Concreet zal ik ze één voor één toetsen aan enkele teksten uit mijn literaire werk. Op die manier hoop ik ook iets te kunnen zeggen over de diversiteit van wat ik schrijf.

34In het geval van het cognitieve realisme bestaat de semiosis of betekenisgeving uit het aanleggen van een logisch verband tussen het taalteken en zijn referent. Is de referent bijvoorbeeld een dag uit het leven van een patiënt, dan is een rapport daarover een voorbeeld van wat Van Heusden cognitief realisme noemt. Schrijver en lezer leggen aan de hand van het geschrevene logische verbanden aan tussen taalteken, datgene waar het naar verwijst en datgene wat wordt bedoeld. Vraag: kan deze betekenisgeving een boeiende literaire tekst opleveren1?

35Een tweede strategie van betekenisgeving is die van het realisme van de betekenis. Was er in het geval van het cognitieve realisme sprake van een logisch verband tussen teken en referent, dan is dat verband nu veel minder voor de hand liggend, duidelijk of logisch. Van Heusden heeft het over het realisme van de betekenis omdat het verband tussen taalteken en referent hier volgens hem slechts kan worden aangelegd via interpretatie. Er is in dit geval kennis vereist van de literaire codes om tot betekenisgeving te komen. Is deze kennis afwezig dan valt het literaire werk weinig anders te beurt dan onbegrip, onterechte kritiek en niet zelden vrij hilarische reacties. Zo leverde een student Germaanse op een schriftelijke examen aan de Universiteit Antwerpen zijn zo goed als blanco examenblad in met: ‘Wat Pol Hoste in zijn roman De Lucht naar Mirabel heeft willen zeggen, weten volgens mij alleen Pol Hoste en God.’ Blijft de vraag: welke soort literaire tekst kan de strategie van het realisme van de betekenis opleveren2?

36Een derde strategie die door Van Heusden in de literaire betekenisgeving wordt onderscheiden, resulteert in wat hij noemt het realisme van de illusie. Dat is de strategie die we hanteren wanneer we ons door de tekst laten grijpen, onszelf vergeten, er volledig in opgaan. We kunnen of wensen het taalteken niet meer waar te nemen als teken. Het taalteken is de wereld die het oproept. Teken en referent vallen samen.

37Het is bijzonder relevant dat Van Heusden het in dit verband heeft over het realisme van de illusie, want deze betekenisgeving bestaat niet alleen echt, het is wellicht ook de meest voorkomende en meest toegankelijke betekenisgeving als het om literaire teksten gaat. Wat opvalt is dat dit soort literaire teksten in (de steeds korter wordende) boekenbijlagen van kranten en weekbladen wordt benaderd als het resultaat van wat door Van Heusden wordt beschreven als cognitief realisme.

38Zo werd bijvoorbeeld in een recensie over mijn roman Een dag in maart (2006) het hoofdpersonage aan de lezer uitgelegd als de auteur Pol Hoste zelf. Dat werd onlangs nog eens overgedaan met het personage van de schrijver dat ik laat optreden in mijn boek De verzwegen Boon (2010). Het is een interpretatie die past in een algemeen klimaat waarbij – ook in de beeldcultuur – ‘fiction’ niet langer wordt opgevat als het creëren van illusie, maar als een poging om zoveel mogelijk realiteitswaarde te claimen. Een benadering die tegelijk wordt gespiegeld door een toenemende behoefte om de werkelijheid te fictionaliseren en te laten verdwijnen in verblindende vormen van exaltatie.

39De afkeer van literaire theorievorming laat niet toe dat men zich over literair werk uiteenzet vanuit bespreekbare referentiekaders. In plaats daarvan plaatst men zichzelf in de schijnwerpers met wat men is en hoe men is, en weerklinkt steeds vaker: ‘Ik wil niet weten of een boek goed of slecht geschreven is! Dat interesseert mij niet! Ik wil een roman in één ruk kunnen uitlezen!’ Wie het daarna nog in zijn hoofd haalt om het werk op zijn intrinsieke literaire kwaliteiten te onderzoeken, loopt ernstig kans te worden beschouwd als iemand die dringend toe is aan een spoedcursus cultuurmanagement, waarbij hem wordt geleerd hoe hij zijn hopeloos verouderde literaire beoordelingscriteria moet definiëren in termen van verkoopcijfers, royalties en nevenrechten.

40Laat ik er geen misverstand over bestaan: er zijn schitterende klassieke romans geschreven vanuit de strategie van het realisme van de illusie. Maar om de één of andere reden vind ik het niet boeiend genoeg om dat nog eens over te doen. De canon, de doxa, de conventie, de klassieke patronen en de creatieve imitatio zijn alleminst in overeenstemming met de manier waarop ik in de wereld sta3.

41Een vierde en laatste strategie van literaire betekenisgeving die Van Heusden onderscheidt in zijn essay Mimesis en realisme als semiotische constructie resulteert in wat hij noemt het realisme van de mimesis (nabootsing).

42De referent, dus datgene wat volgens Van Heusden door het literaire taalteken of de tekst wordt bedoeld, wordt in dit geval gekenmerkt door een grote onbepaaldheid, een meerduidigheid, beantwoordend aan het hedendaagse in zijn totale complexiteit, die overigens ook nog door iedereen anders wordt ervaren.

43Mimesis betekent hier dat deze meerzinnige, meervoudig gelaagde werkelijkheid in de tekst wordt nagebootst met behulp van alles waartoe het literaire taalteken in staat is, zoals daar zijn: stilistische technieken, retorische middelen, literaire structuur, kortom de organisatie van het taalmateriaal. De referent laat zich hier niet zozeer representeren als teken, maar voornamelijk als betekenisprobleem.

44Schrijvers en lezers van dit soort literatuur zijn niet op zoek naar een literair aangegeven buitentalige realiteit (zoals in het cognitief realisme), niet naar het resultaat van een interpretatie (zoals in het realisme van de betekenis), niet naar een fictieve werkelijkheid die door het taalteken zelf in het leven geroepen wordt (zoals in het realisme van de illusie). Neen, ze zijn geboeid door het autonome bestaan van de literaire tekst als zodanig in zijn onoverzichtelijke complexiteit zoals die tot uiting komt in zijn meervoudige verwijzingen, in zijn veelzijdige gelaagdheid. Hierbij is het de schrijver niet in de eerste plaats te doen om de representatie van de wereld, maar om de problematiek van de waarneming van deze wereld. De tekst is er niet alleen, maar onderzoekt tegelijk zichzelf, signaleert zijn bestaan als literair taalteken. Een dergelijke schriftuur vraagt aandacht voor literaire teksten die een proces van betekenisgeving representeren, twijfelen aan de geldigheid van hun legitimering, reflecteren over zichzelf, aan de gang blijven met met morele keuzen, oog in oog staan met hun eigen contradicties en geconfronteerd worden met de ethische houding die uit hun taalgebruik tevoorschijn komt.

45Ik vind het merkwaardig dat dit soort literatuur zowel binnen brede lagen van het hedendaagse lezerspubliek als binnen de literaire kritiek en de literaire uitgeverij in toenemende mate af te rekenen krijgt met niet geargumenteerde afwijzing, ongenuanceerd onbegrip en af en toe zelfs met de botte weigering om het bestaan ervan te honoreren met een eenvoudig signalement in de openbaarheid. Commerciële drijfveren en louter bedrijfsmatige overwegingen hebben binnen uitgeefconcerns en boekhandelsketens ongetwijfeld een bijzonder belangrijke relevantie als het op publicatie aankomt. Maar wanneer men de discussie verschuift van wat literaire waarde heeft naar wat financiële meerwaarde oplevert, voert men een gesprek dat op zijn plaats is binnen het hedendaagse cultuurmanagement. Niet binnen de literatuurkritiek.

46Een onderwerp dat wel op zijn plaats is binnen de literatuurkritiek is het feit dat de literatuur- en kunstgeschiedenis een geschiedenis is van betekenisproblemen. Wat zou dan principieel verhinderen dat het werk zelf die problematiek meeneemt in zijn betekenisgeving? De relatie van het kunstwerk tot de wereld is niet alleen een kwestie van tekens en betekenissen, maar vooral van betekenisproblemen en processen van betekenisgeving, dus van representatie en het aanleggen van verbindingen tussen teken en referent.

47De mimetische representatie wordt recht gedaan, zegt Van Heusden, door een literaire kritiek die er niet op uit is om vast te stellen welke werkelijkheid er in de literaire tekst wordt getoond, die er ook niet op uit is om via interpretatie te verklaren wat de tekst betekent, maar die oog heeft voor de manier waarop hij is gecomponeerd, voor de manier waarop hij de meerzinnigheid van de werkelijkheid representeert en aandacht vraagt voor de gelaagdheid, de oneindige diversiteit van het particuliere, de conflicterende pluriformiteit van ons denken, van ons hedendaagse zijn.

48Die benadering van literatuur is bijzonder productief bij de lectuur van een boek als High Key (1995), waarin het personage van de schrijfster een onderzoek instelt naar de problematische relatie van de taal tot de realiteit. Niet omdat ze dat literair wetenschappelijk onderzoek als zodanig beoefent, maar omdat ze zich afvraagt in hoeverre de taal een instrument kan zijn om de realiteit te ontsluiten, in welke mate de praktijk van het schrijven haar in staat stelt om haar persoonlijke verhouding met de werkelijkheid te exploreren en of er aldus kennis en inzicht valt te verwerven zowel in de anderen met wie zij het gebruik van de taal deelt als in zichzelf, als personage dat de taal benadert met de distantie van een schrijfster. Uiteindelijk vraagt ze zich af of zij zelf beter wordt van dit onderzoek naar de mogelijkheden van de taal die zij als schrijfster niet tracht te reproduceren maar verder tracht te ontwikkelen.

49Ik ben van mening dat de literaire kritiek in de hedendaagse Nederlandse en Vlaamse dag- en weekbladpers (in de mate dat ze daar nog aanwezig is) helemaal geen oog heeft voor deze strategie van betekenisgeving in de literatuur. Literair werk dat via deze strategie tot stand komt, reflecteert nochtans alleen maar de ongemeen boeiende complexiteit van het hedendaagse.

50Zo bestaat de chronologische samenhang in High Key veelal uit datgene wat een aantal momenten met elkaar verbindt op het niveau van kleur, beeld, geluid en associaties die de lezer krijgt aangeboden. Wat in de tijd emotioneel met elkaar verbonden is, wordt beschouwd als iets wat meer zegt over de chronologie van de gebeurtenissen dan alles wat zich tot elkaar verhoudt op grond van temporele relaties of causale verbanden.

51High Key is een fragiel netwerk van met elkaar verbonden betekenissen die voortdurend in wording zijn, afgebroken worden, vernietigd worden en opnieuw ontstaan. Er is geen alwetende verteller. De focus van het verhaal lost op in een veelheid van tegengestelde visies. Die komen ook luidop aan bod, net zoals in een discussie en onderbreken het verhaal, net zoals dat gebeurt in een gesprek. Niet dat het geen leuk boek is vol verrassingen. Maar de schrijfster die erin optreedt, lijkt aan haar eigen proces van betekenisgeving te twijfelen en is er niet zonder meer van overtuigd dat wat zij met haar literaire tekst te vertellen heeft, waardevol zou zijn, goed, juist of rechtvaardig. Met andere woorden: zij lijkt wel bezig met ethiek.

52Het realisme van de cognitie met haar logische verbanden helpt ons hier niet verder, het realisme van de betekenis via interpretatie al evenmin. We vinden hier niet eens een fictionele werkelijkheid die ons laat wegdromen of die doordringt tot de diepste afgrond van de menselijke perversies. Waar het dan wel om gaat, is de muzikale structuur van de tekst, de thematische ontwikkeling van de verschillende motieven, de resonantie van wel degelijk aanwezige, maar niet geformuleerde ideeën, de transpositie van wat voelbaar is in hedendaagse abstracte of wellicht conceptuele kunst naar wat leesbaar en hoorbaar is.

53De schrijfster die helemaal in dit betekenisgevend proces verwikkeld raakt, verwijst in de tekst zelf naar de functies van literaire stijl, naar de relatie tussen formulering en verstaanbaarheid en uiteindelijk ook naar de complexe natuur van de taal zelf. Op die manier heb ik getracht om in de tekst onder meer sociale relaties en psychologische verhoudingen na te bouwen die ik in de samenleving meen te kunnen onderscheiden. Het is deze strategie die Van Heusden het realisme van de mimesis noemt4.

54Met de uiteenzetting van deze vier schrijf- en leesstrategieën die Van Heusden vanuit het standpunt van de semiotiek formuleert ten aanzien van de manier waarop het literaire teken zich kan verhouden tot zijn referent, meen ik niet alleen iets te hebben verteld over hoe ik heb getracht om me een idee te vormen over het betekenisproces waar ik als schrijver zin probeer aan te geven. Ik hoop ook dat het me is gelukt om aan te geven dat die zelfreflecterende activiteit tijdens het creatieproces een betrokkenheid is die resulteert in uiteenlopende teksten.

55Hiermee heb ik niet willen ontkennen dat heel wat literaire werken een grotere inhoudelijke gelaagdheid hebben dan een literaire analyse vermag aan te geven wanneer ze haar methode strict definieert binnen het referentiekader van de semiotiek. Dat literaire teksten alleen maar onvolledig kunnen worden geanalyseerd wanneer hiervoor slechts één enkele onderzoeksmethode wordt gebruikt, ligt voor hand. Voor wie echter zoals ik op zoek is naar een referentiekader voor literair werk doet dit niets af van de mogelijkheden die Van Heusden aanbiedt binnen de semiotiek zoals die door hem wordt geïnterpreteerd.

56Dat ik hier iets heb mogen vertellen over mijn zoektocht om enig inzicht in mijn dagelijkse literaire arbeid te krijgen, doet mij bijzonder veel genoegen. Het is een queeste geweest waartoe het essayistische werk van Hugo Bousset mij onophoudelijk heeft aangespoord. Zijn directe betrokkenheid bij de literaire avant-garde uit de jaren ’70 en ’80 in Vlaanderen en Nederland betekende veel meer dan een aanmoediging die zijn persoonlijk engagement alleen maar voelbaar maakte. Zo bleef hij bijvoorbeeld jarenlang zorgen voor publicatiemogelijkheden van jonge schrijvers. Daar was niet alleen bevlogenheid en enthousiasme voor nodig, daar was vanuit zijn academische positie durf, moed en ruimdenkendheid voor nodig. Op het niveau waarop Hugo Bousset professioneel werkzaam was heb ik zoveel openheid en gulhartigheid maar zelden mogen ontmoeten. De wijze waarop Hugo Bousset met deze uitzonderlijke houding de literaire productie van zijn tijd rechtstreeks heeft beïnvloed kan moeilijk worden overschat. Met dankbaarheid denk ik terug aan zijn immer stimulerende aanwezigheid. Is hij er niet altijd geweest? Was het ook dat niet, wat ik hem steeds opnieuw antwoordde wanneer hij me telkens weer nieuwe publicatiemogelijkheden aanbood in DW B, ook in de donkerste tijden van mijn schrijversbestaan, ook tijdens de ellendigste perioden van wanhoop en vertwijfeling. Dan hield ik in stilte mezelf voor wat hij in zijn krachtige handschrift binnen de ruimte van slechts enkele volzinnen had weten onder woorden te brengen. Nooit vond ik passende woorden om hem te bedanken. Onder de indruk van zijn toon en stijl begon ik dan met iets als: ‘Beste Hugo, jij bent er altijd geweest.’ Veel verder kwam ik meestal niet. Maar ik ging wel opnieuw aan mijn schrijftafel zitten, nam het terzijde geschoven werk weer op, vond opnieuw de kracht om door te gaan met wat ik me had voorgenomen, was weer in staat om vanuit een onuitspreekbaar verlangen op zoek te gaan naar een betekenisgeving die zich ver voorbij de taal bevindt. Wat Hugo Bousset voor mij heeft betekend onttrekt zich ook nu nog steeds aan iedere formulering. Het leeft voort in mijn levensverhaal, maar ook – en dat wens ik hier uitdrukkelijk te getuigen – in de levensverhalen van zoveel schrijvers die ik in Vlaanderen en Nederland heb gekend, in zoveel herinnerigen, in zoveel toekomst vooral.