Version classiqueVersion mobile

Halfnatuurlijke gebieden : tussen stad en natuur

 | 
François Ost
, 
Jean Remy
, 
Luc Van Campenhoudt

Tweede deel

Hoofdstuk III. Het landschap als systeem van interacties

Texte intégral

1Hiervoor, in het eerste deel, werd elk gebied in het kort in historisch en materieel opzicht voorgesteld. We hebben getracht de zin te begrijpen die zij konden krijgen ten opzichte van hun sociale omgeving. Onderstaande tabel bevat de voornaamste les die uit die ruimtelijk-morfologische analyse kan worden getrokken.

2Na de activiteiten die in de halfnatuurlijke landschappen voorkomen, de gebruikersprofielen die eruit konden worden afgeleid en de onderlinge verhoudingen te hebben geanalyseerd, komen wij nu terug tot de verschillende gebieden, want het landschap is, wat zijn specifieke karakter betreft, niet zomaar een recipiënt voor activiteiten; het bevordert sommige en ontmoedigt er andere. Het doel van dit deel zal dus zijn na te gaan hoe de gegevens die specifiek zijn voor het landschap (in historisch en materieel opzicht) in verband staan met die welke betrekking hebben op de activiteiten en de producenten ervan. Wij zullen ons zo meer bepaald bezighouden met:

  1. het stelsel van relaties dat bestaat tussen een bepaalde ruimte en de activiteiten die er zich ontwikkelen;

  2. het begrip van het systeem van interacties tussen gebruikers die handelen om het gebied in kwestie te produceren en de ontwikkeling ervan te organiseren. Met andere woorden, wij zullen trachten de relaties te begrijpen tussen de overheersing van een bepaalde toeëigeningsmodus van de ruimte en de produktielogica ervan.

1. - Neerpede

3Door de excentrische ligging van Neerpede ten opzichte van de stad, wat voornamelijk mogelijk werd gemaakt door de ring, konden het landelijke gebied en bepaalde activiteiten die er nauw verband mee hielden behouden blijven: voornamelijk land-en tuinbouw. Dat vertaalde zich ook, wat de gebruikers betreft, in een toeëigening van de ruimte die er een leefruimte van maakte, een absolute ruimte, in het idee van het voortbestaan van een onveranderlijke wereld.

4Het voortbestaan van een landelijk Breugeliaans landschap en het geleidelijk verdwijnen van beroepen in verband met de landarbeid in Neerpede waardoor men land braak laat liggen, de wil van de gemeentelijke medespelers om van Neerpede een oneindig sportgebied te maken hebben het ontstaan van nieuwe modi van toeëigening van de ruimte in de hand gewerkt. Die hebben nieuwe activiteiten bevorderd (sportactiviteiten, zondagse wandelingen, perceptie van de ruimte als een “privatiseerbare” omgeving enerzijds, ecologisch beheer van het landschap, alternatieve verbouwing anderzijds...) en nieuwe bewoners aangetrokken die niet op dezelfde manier tegenover het gebied staan als de “oude”.

5Neerpede bevordert door zijn ruimtelijk karakter, door zijn verleden en de beeldassociaties eirond tal van activiteiten die verband houden met verschillende en zelfs tegenstrijdige modi van toeëigening van de ruimte. Drie modi van toeëigening komen naast elkaar voor in Neerpede:

  • De eerste, de oudste, de modus verworteling, produceert een ruimte die onveranderlijk moet zijn (er wordt verteld dat het landschap niet is veranderd sedert de dag dat Breughel het schilderde). De modus integreert moeilijk de veranderingen die van buitenaf komen, die des te talrijker zijn daar dat landelijke en agrarische landschap nieuwe activiteiten aantrekt die het in gevaar brengen;

  • De tweede modus, de modus electieve betrokkenheid, die voorkomt bij bepaalde bewoners, produceert een ruimte waarvan de ecologische en landelijke kenmerken moeten worden beschermd;

  • De derde, de modus instrumentalisering van de overvloedige ruimte, produceert een vervangbare en consumeerbare ruimte in de vorm van golfterreinen, skipisten, joggingpaden, mooie landelijke uitzichten.

6Die drie modi kunnen zich niet op dezelfde manier doen gelden om de ruimte van Neerpede te produceren. Momenteel is er een verstandhouding tussen de eerste twee modi en wordt getracht het landschap en de activiteiten als zodanig te beschermen, de urbanisatie in de vorm van sportinfrastructuur en warenhuizen die aan de significante ruimte van Neerpede knaagt, af te remmen. Afgezien van dat tactische bondgenootschap met een gemeenschappelijke vijand (voornamelijk de gemeente) waardoor het zin krijgt, kan toch een fundamentele breuk worden opgemerkt tussen die eerste twee modi die toch een nauwe band hebben. De eerste modus staat het status-quo voor, de tweede kiest voor de logica van verandering van de zin van de ruimte. Zo willen de “bondgenoten” wel het landelijke landschap van Neerpede redden, maar de doelstellingen verschillen merkbaar en zouden zelfs met elkaar in gespannen verband kunnen komen te staan op termijn. Bijvoorbeeld wil de eerste modus hetzelfde grondbeleid behouden dat gebaseerd is op de verkaveling ervan en op de privé-eigendom, de tweede eist een nieuw collectief beheer van de ruimte op grond van ecologische princiepen.

7Hier rijst de vraag naar de wijze van beheer van het landelijke gebied wanneer men het wil behouden. Het voortbestaan van het landschap hangt immers niet alleen af van de bedoelingen van de gemeentelijke en regionale medespelers maar ook van de macro-economische ontwikkeling van de sectoren land-en tuinbouw. Met andere woorden, hoe een landschap te beheren waarvan de voornaamste producenten zouden kunnen verdwijnen? Die kwestie lijkt nu centraler te staan voor dit landschap dan deze met betrekking tot het behoud van zijn “halfnatuurlijke” kenmerken. Met andere woorden, er wordt minder gesproken over het gebruik van meststoffen, het behoud van de vroegere buurtwegen (die door pachters die een herverkaveling van de gronden willen, worden betwist) dan over de strijd tegen de uitbreiding van het golfterrein. Noch de stadsontwikkeling van Brussel noch de macro-economische neiging van de agrarische sector zijn dus gunstig voor het status-quo. Indien het landschap zich dankzij bijvoorbeeld de aanleg van een regionaal park handhaaft, zullen de betekenis en de activiteiten met betrekking ertoe van zin veranderen. Dat is trouwens nu reeds het geval. Momenteel produceren de verschillende interacties die aan het licht komen een ruimte die de volwaardige karakteristieken van een halfnatuurlijk gebied niet heeft (en niet als zodanig wordt ervaren) maar meer van een landelijk agrarisch gebied dat behouden moet blijven.

2. - De Vorsterie

8De ruimtelijk-morfologische status en het verleden dat het gebied gemeenschappelijk heeft met de Bezemhoek hebben nauw met elkaar verbonden activiteiten in de hand gewerkt. Daarbij werden twee registers bespeeld.

9Het register arbeid (het veld, de vuilnisbelt) allereerst. De Vorsterie was de geprivatiseerde achterkant van de Bezemhoek, had het statuut van collectieve tuin. Dat register werd voornamelijk geproduceerd door de “oude” bewoners van de Bezemhoek (modus verworteling). Vervolgens het register van de ontdekking, de produktie van een halfnatuurlijk gebied (rondleidingen, ruimtebeheer, ringen van vogels...) dankzij voornamelijk zijn status van randgebied waaraan het zijn biologische rijkdom te danken heeft. Die activiteiten werden zoniet door de “nieuwe” bewoners die zich in de wijk waren komen vestigen, dan toch door milieubewuste jongeren geproduceerd (modus electieve betrokkenheid).

10Met de installatie van de afsluiting die niet alleen een materiële maar ook een symbolische breuk markeert met de Bezemhoek worden alle activiteiten ongeoorloofd, wat niet belet dat sommige nog plaats hebben (sport en wandelingen vooral). Maar voor de bewoners betekent dat een reductie van de activiteiten en een gevoel van overtreding en vooral onteigening.

11Voor de afsluiting er kwam, produceerde het interactiesysteem tussen de gebruikers dus geoorloofde activiteiten zoals die welke wij hiervoor hebben beschreven alsmede overtredende activiteiten (mountainbiking, 4x4 hoofdzakelijk). Het landschap beheerde zichzelf en herschiep zich zo met die twee modi, die beide een betrokkenheid bij het gebied inwikkelden, naast elkaar.

12De ruimtelijk-symbolische breuk die gemarkeerd wordt door de installatie van de afsluiting illustreert zowel de destabilisatie van die modus van zelfproduktie van de ruimte die zelf onwettig wordt (om er gebruik van te maken moet men nu de omheining over, wat sommigen aarzelen te doen) als de wil van de eigenaars een nieuwe modus van ruimteproduktie in te voeren. Die zou niet meer gebaseerd zijn op de interacties tussen de ruimte, de omgeving en de activiteiten maar op het op de vastgoedmarkt brengen van de bouwgebieden van het landschap waardoor de Vorsteric moet gaan concurreren met andere gebieden op grond van veralgemeenbare criteria zoals ligging, toegankelijkheid, kader, infrastructuur... (modus instrumentalisering van de overvloedige ruimte).

13De poging om die modus te doen gelden stuit op het verzet van de mensen van de Bezemhoek, maar meer bepaald van de milieubewuste bewoners die voor de Vorsterie het statuut van gewestelijk natuurpark opeisen. Daardoor zou het gebied worden bevestigd via activiteiten zoals de bescherming van flora en fauna, de ontdekking via rondleidingen... Opnieuw kan, ditmaal wat de Vorsterie betreft, een verandering van de activiteiten en de betekenissen ervan en een wijziging van status worden verwacht.

3. - Het Moeraske

14Zoals het geval is voor de Vorsterie zijn het verleden van het gebied van het Moeraske en dit van de wijk in de omgeving nauw met elkaar verbonden. Het steunt onder andere op het voortbestaan van de ruimtelijkmorfologische situatie van het Moeraske die tot tal van effectieve toeëigeningen aanleiding geeft: bepaalde tuinen zijn blijven bestaan omdat zij op taluds lagen die niet of nauwelijks voor andere doeleinden in aanmerking kwamen terwijl andere verdwenen om plaats te maken voor fabrieken. Het Moeraske is ook een secundaire ruimte door de onoverzichtelijkheid, de niet erg grote leesbaarheid en de geschiedenissen die erover worden verteld (het Moeraske wordt ook als een tegenruimte gelezen).

15De activiteiten die, gezien de materiële en de historische kant van het landschap mogelijk zijn, zijn legio en steunen op enerzijds de gevoelens van verworteling in een onveranderlijke ruimte, een leefruimte waarvan het Moeraske en de gebruiker zelf zouden deel uitmaken (modus verworteling); anderzijds een weliswaar sterke verbondenheid met het landschap, die echter voorkomt uit een keuze en een eerste distantiëring van de leefruimte via wetenschappelijke ontdekking en milieubewustheid. Die perceptie leidt tot veranderingen in verband met het landschap zelf: beheer van het gebied, grotere ruimtelijke openstelling, opeisen van een statuut bij de betrokken gewestelijke en nationale medespelers (modus electieve betrokkenheid).

16Het naast elkaar bestaan van die twee modi wordt mogelijk gemaakt door het feit dat de aanhangers van de tweede modus in de wijk zijn geïntegreerd en zij alleen in staat zijn het behoud van het gebied te doen gelden gelet op bouwplannen die er bestaan (kantoren, TGV). Wat de “ouden” betreft, gaat dat naast elkaar bestaan gepaard met een zeker gevoel van onteigening. Het vertaalt zich niet in een actieve investering in het plaatselijke actiecomité noch in de activiteiten die het voorstelt.

17Voorts, in termen van ruimteproduktie, verandert de status van het gebied steeds meer: voor de mensen van de wijk, die er hun wortels hebben, is het Moeraske voor alles een tegenruimte, die niet perse effectieve activiteiten hunnerzijds in de hand werkt en die zin krijgt doordat ze “mysterieus” is en doordat er daar tenminste niets aan het rommelen is. Voor de aanhangers van de modus electieve betrokkenheid staat de status van tegenruimte die zij het gebied graag geven niet in gespannen verband met het openstellen ervan voor nieuwe activiteiten en nieuwe gebruikers; om het gebied te behouden breiden zij de activiteiten uit waarvan de impact wijkoverschrijdend is.

18De ontwikkeling van het landschap zal, indien de gevaren die er dreigen worden afgewend, zich aftekenen via dat processus van herschepping van de ruimte die, van exclusieve en op de wijk betrokken ruimte, een halfnatuurlijk landschap, een open en in een stedelijk netwerk geïntegreerd gebied zou worden.

4. - Het Scheutbos

19Het ruimtelijk-morfologische status, de relatief recente urbanisatie op basis van de functionele modus, het overheersen van een niet erg mobiele bevolking die niet zeer gevoelsmatig in het gebied ingeworteld is, hebben tot dusver kwalitatief noch kwantitatief vele activiteiten in de hand gewerkt. De meest voorkomende activiteit die wij er hebben waargenomen, is het uitlaten van de hond. Tussen het gebied en zijn omgeving bestaan geïnstrumentaliseerde relaties, voornamelijk bij gebrek aan beter (modus instrumentalisering van de schaarse ruimte). Het landschap van het Scheutbos wordt in zekere zin geproduceerd door het ontbreken van een produktiemodus die de omgeving had kunnen invoeren. Toch konden, doordat het gebied bedreigd werd (bouw van een geriatrisch ziekenhuis), twee verschijnselen worden waargenomen: enerzijds een “passieve” mobilisatie (in de vorm van een petitie) van de wijken in de omgeving die aanzien kan worden als een blijk van de wens het status-quo te behouden; anderzijds een “actieve” mobilisatie in de vorm van de oprichting van een plaatselijk actiecomité. Dat heeft geleid tot de organisatie van rondleidingen, de inwijding van een pedagogisch wandelpad om een ruimer publiek dan dat van de wijk te sensibiliseren (we hebben reeds gezien dat de potentiële klantenkring van dit type van activiteiten geen klanten uit de buurt zijn maar wel mensen met affiniteit voor het gebied).

20Dat plaatselijke actiecomité geeft de wil te kennen dat (“uiteindelijk”?) een ruimte wordt geproduceerd met de vorm en de activiteiten van een halfnatuurlijk landschap. Voor dat project is het plaatselijke actiecomité, dat niet kon drijven op plaatselijk entoesiasme noch op stevig gevestigde activiteiten, meer concreet steun gaan zoeken bij medespelers van buiten het landschap zoals Inter-environnement en de Koning Boudewijnstichting voor het aan leggen van het pedagogische wandelpad. De nieuwe produktie van de ruimte die zo wordt bevorderd, steunt niet zozeer op een netwerk van soms conflictuele interacties (zoals het geval is voor de hiervoor behandelde landschappen) tussen het gebied en de gebruikers en de gebruikers onderling (geautocentreerde produktie) als wel op een netwerk van stedelijke medespelers die het halfnatuurlijke landschap produceren. In verband met het Scheutbos kan minder van verandering van de status en de betekenissen of herschepping van de ruimte worden gesproken dan van schepping als halfnatuurlijke landschap.

5. - Het Kattebroek

21Denkelijk is het produktieproces van het Kattebroek als halfnatuurlijk landschap vergelijkbaar met dat van het Scheutbos: bij een externe bedreiging (hier een verkavelingsproject) ontstaat er een milieubewustzijn en wordt het gebied zinvol halfnatuurlijk landschap.

22Er kan niet worden beweerd dat het Kattebroek voor de verkavelingsplannen bij de bewoners aanleiding gaf tot sterke activiteiten en symboolvorming: “van weiland is het een halfnatuurlijk landschap geworden”. Daarvoor werd het Kattebroek in de eerste plaats aanzien als een plek waar men op uitkijkt, een uitzicht waarvan de buurtbewoners bijna vanuit een monopoliepositie genoten. Hoogstens ging men er zijn hond uitlaten. Die status van onvervreemdbaar uitzicht komt in gevaar door de verkavelingsplannen wat tot gevolg heeft dat:

  • een deel van de wijk gemobiliseerd wordt rond de verdediging en het behoud van de status van het landschap op basis van ecologische en volksgezondheidsoverwegingen maar ook dat het gevoel tot een wijk te behoren rond die mobilisatie wordt geschapen. Dit argument lijkt trouwens op de eerste plaats te komen: het gaat erom dat via de verdediging van het landschap een proces van identificatie met het gebied op gang wordt gebracht. De talrijke affiches waarin opgeroepen werd op te komen voor het Kattebroek die aan de ramen van de huizen in de buurt uithingen, wijzen er waarschijnlijk op dat het met die identificatie lukte;

  • nieuwe activiteiten worden ingevoerd met de bedoeling de “reputatie” van het landschap te vestigen en het een wijkoverschrijdende ecologische en sociale legitimiteit te verschaffen. Er werd een milieupad ingewijd en er werden bezoeken in groepsverband georganiseerd (scholen, verenigingen).

23Door het bestaan van een vastgoedproject komt de status van het Kattebroek als uitkijkplaats “met een onvervreemdbaar” uitzicht op de helling te staan en daarmee de omgeving en het cachet (het kader) van de wijk. Onder druk van externe dreigingen krijgt het “kattebroekgebied” betekenis, wordt het een halfnatuurlijk landschap maar ook een belang waarrond een wijk zich mobiliseert. De produktie van die status leidt tot een schaalverandering: het landschap gaat van een strikt lokale schaal over op een urbane schaal omdat immers het actiecomité het Kattebroek wil integreren in het netwerk van stedelijke groenruimten (terwijl het woongebied is op het gewestplan). Het systeem van interacties tussen gebruikers draait dus steeds meer rond:

  • het ontstaan van een identiteitsgevoel van de wijk dankzij activiteiten als de barbecue van 21 juli, de ontvangst van de deelnemers aan de rally van de vijf valleien... Dat scheppen van een “wijkverleden”, dat nieuwe identiteitsgevoel leiden tot de invoering van een systeem van legitimatie van bepaalde activiteiten, van monopolisatie in het aanbod van de activiteiten;

  • de strijd die aangebonden wordt tegen de promotoren van het verkavelingsplan en voor de toekenning van een eens en voor altijd beschermend statuut aan het gebied.

6. - De Kauwberg

24Gezien de ruimtelijk-morfologische status van het landschap waardoor het in de St.-Jobwijk is geïntegreerd (het is er het hart van) en het sterke identiteitsgevoel ermee, heeft de Kauwberg altijd tot tal van activiteiten aanleiding gegeven. Nu vallen die te begrijpen vanuit de twee toeëigeningsmodi die een tamelijk sterke betrokkenheid bij het gebied veronderstellen:

  • de modus ontworteling waarbij de Kauwberg integrerend deel blijkt uit te maken van de leefruimte van de oude inwoners van St.-Job. Het is niet het effectieve gebruik van de Kauwberg die hem zin geeft, het is het feit dat hij in de wijk is en dat hij er een van de kentekens van is. Dat neemt niet weg dat sommigen er hun moestuin hebben of er komen wandelen;

  • De modus electieve betrokkenheid waarbij de Kauwberg een half- natuurlijk landschap wordt dat moet worden beheerd, beschermd en door sensibiliseringswandelingen geherwaardeerd, een gebied met een ongerepte en een spontane natuur (“hier zie je de seizoenen voorbijgaan”) waar men komt observeren, zich ontspannen en ontdekken.

25Het naast elkaar bestaan van die twee modi geeft niet of nauwelijks aanleiding tot spanningen maar eerder tot een bondgenootschap, zeker toen bepaalde dreigingen zoals de verkaveling en de aanleg van een golf ontstonden. Een bondgenootschap evenwel waarvan de meest actieven zich meer in de tweede modus zouden herkennen. Dat naast elkaar bestaan getuigt meer van het dynamisch proces van ruimteschepping. De eerste modus ziet de Kauwberg eigenlijk niet als ecologisch of esthetisch waardevol, maar produceert voor alles een reeds aanwezige leefruimte. We kunnen ervan uitgaan dat die produktie steeds meer verdwijnt door de integratie van de plaats en de wijk in de stadslogica, door de macro-economische ontwikkeling en door het systeem van produktie van nieuwe stedelijke attributen die weinig ruimte openlaat voor moeilijk te inventariseren tussengebieden.

26In dat geval is de dynamiek van de sociale omgeving van het gebied dusdanig dat, met behoud van de ruimtelijk-morfologische status van het landschap, men enerzijds een nieuwe georganiseerde ruimtelijke produktie kan waarnemen rond de status van halfnatuurlijk landschap (en minder rond de status van leefruimte) en, anderzijds, de valorisatie van nieuwe activiteiten. Dat betekent ook, zoals voor de andere gebieden, een schaalverandering en het ontstaan van een nieuw systeem van interacties tussen de gebruikers. Door immers op stedelijke schaal te redeneren zullen andere gebruikers het landschap willen ontdekken. Er zal in het landschap kwalitatief en kwantitatief meer worden geïnvesteerd, wat veronderstelt dat nieuwe gebruiksaanbiedingen, nieuwe overtredingen en systemen om ze tegen te gaan, zullen ontstaan. Dat is in het bijzonder het geval op de Kauwberg die in de publiciteit kwam dankzij de campagnes rond de verdediging van het gebied. Die publiciteit heeft nieuwe gebruikers aangetrokken die niet “noodzakelijk gewenst” zijn, die de ruimte als consumeerbaar en vervangbaar zien (vierde modus) maar die volgens het actiecomité nu nodig zijn opdat zou blijken dat de Kauwberg sociaal nuttig is.

27Uit dit derde en laatste deel blijkt dat het bekend zijn met de interne kenmerken van een gebied noodzakelijk is, wil men begrijpen waarom bepaalde activiteiten wel of niet voorkomen, maar dat dit niet voldoende is. In twee a priori vergelijkbare gebieden zoals het Scheutbos en de Kauwberg wordt evenwel niet op dezelfde manier geïnvesteerd. Voor een goed begrip van de aard en de wijze van ontstaan van de verschillende toeëigeningen in de zes behandelde gebieden moeten zij zowel in hun sociale, ruimtelijke als symbolische omgeving worden geplaatst. De ruimte en de omgeving doen onderling een structuur van verstandhouding of onverschilligheid ontstaan die de activiteiten en de relaties tussen de gebruikers begrijpelijk maken.

28Wat de analyse van de interacties tussen de gebruikers betreft blijkt,

  • de twee voornaamste toeëigeningsmodi die met elkaar in oppositie zijn, maar ook de ruimte kunnen produceren en doen gelden, die zijn die steunen op het individuele en vrijwillige vermogen, althans als zodanig gezien, om op een bepaald ogenblik in het leven van een bepaald gebied gebruik te maken en erin te investeren. In alle geanalyseerde gebieden is er met verschillende intensiteit een confrontatie van die twee modi;

  • in de gebieden waarvan de omgeving een sterk identiteitsgevoel ontwikkelt (de Kauwberg, het Moeraske, de Vorsterie en Neerpede vooral) de twee toeëigeningsmodi die betrokkenheid bij het landschap veronderstellen naast elkaar bestaan. Dat lijkt een voorafbeelding te zijn van een geleidelijk verdwijnen van de modus verworteling waarvan de activiteiten steeds meer verdwijnen;

  • de plaatselijke actiecomités interacties organiseren niet meer alleen met de gebruikers die in het gebied en/of de wijk wonen, maar ook met medespelers die een standpunt kunnen innemen ten opzichte van de bescherming van het landschap. Dusdoende bewerkstelligen de plaatselijke actiecomités een schaalverandering wat de aan het landschap te geven betekenis betreft: van lokaal gebied, vaak gezien als plattelandsgebied, met een positieve bijklank en tegenover de stad gesteld, maken de plaatselijke actiecomités er een stedelijk gebied van en vooral een stedelijk belang. Indien het gebied wordt behouden zou die verandering op termijn zowel de activiteiten als het gebruikersprofiel moeten wijzigen.

29De produktie van het gebied als halfnatuurlijk landschap gebeurt op twee manieren:

  • door de dynamiek die ontstaat, via de activiteiten en de kijk die men heeft op het landschap, tussen het landschap en zijn omgeving: het gebied wordt voortdurend opnieuw geschapen. Nu gebeurt dat in de vorm en met de functies van een halfnatuurlijk landschap. Dat is het geval met het Moeraske, de Vorsterie en de Kauwberg. Weliswaar werden de ecologische argumenten in die gebieden vooral “bevorderd” bij externe dreigingen maar ze bestonden reeds vroeger en schemerden door de activiteiten heen;

  • door externe gevaren die het landschap bedreigen. Het verweer wordt gevoerd rond ecologische (waarvan de gegrondheid niet ter discussie wordt gesteld) en sociale argumenten.

CONCLUSIES

30In de conclusies gaan we in op de voornaamste lessen die uit de studie kunnen worden getrokken en kijken we vervolgens naar de kwestie van de ontwikkeling van de halfnatuurlijke landschappen in het stadsmilieu.

1. - De voornaamste lessen: de eigenheid van het halfnatuurlijke landschap

31Een van de meest terugkomende sociale interpretaties van het halfnatuurlijke landschap is het landschap als grensgebied, tussengebied: noch helemaal stad, noch helemaal platteland, noch helemaal ongerepte natuur, noch helemaal een menselijke schepping. Doordat het gebied niet binnen de gewone classificaties valt en niet tot een van de mentale categorieën behoort in verband met de stad of het platteland is het kostbaar.

32Allereerst de ecologische rijkdom: de tussenruimte, aan de zoom van het bos, aan de oever van de vijvers, op de taluds van de spoorbaan, ontwikkelt een rijk en gediversifieerd ecologisch universum. Door die diversiteit wordt het halfnatuurlijke landschap een biotoop in het stadsgebied maar is het ook in een ruimer netwerk geïntegreerd. Zo maakt de Vorsterie, een rustplaats voor de trekvogels, deel uit van een geheel van vergelijkbare plaatsen die in een baan liggen die dwars door het oosten van het Brusselse Gewest heen loopt. Anderzijds wordt die biologische diversiteit visueel gemarkeerd door het ongerepte, ongeordende voorkomen van de natuur en onderscheidt zij het halfnatuurlijke landschap van het model van het “stadspark”.

33Die aanblik moedigt het scheppen van een sterke symbolische inhoud aan. Als plaats waar de natuur zich voor de mens openstelt en gastvrijheid verleent, onttrekt zij zich toch constant aan zijn begrip door aan haar eigen wetten te gehoorzamen, haar eigen donkere tinten te versterken, aanspraak te maken op ongeordendheid, ondoorzichtigheid wanneer de stad gepland wordt en zichtbaar wordt. Die symbolische dimensie wordt des te zinvoller doordat het halfnatuurlijke landschap zich in de stad bevindt. Als raakvlak tussen de stad die gedomineerd wordt door de symboliek van de geschiedenis die aan de basis ligt van haar bestaan en haar macht, en het platteland dat gekenmerkt wordt door een kosmische symboliek waardoor de mensen met het ritme van de seizoenen zijn verbonden, trekt het de stadsbewoner aan omdat zijn codes, zijn oriëntatiepunten niet tot de wereld van de stad behoren en hun angst inboezemen om dezelfde redenen. Dat spel van gewaarwordingen, aantrekking/afstoting geeft het halfnatuurlijke landschap zijn volle betekenis in de stadssymboliek: als plaats waar men ademhaalt, plaats waar men aan de blikken onttrokken is, waar het ongezegde tenslotte wordt gefluisterd, laat het halfnatuurlijke landschap de stadsbewoner op adem komen en stelt het de mens die misschien op de vlucht is in de gelegenheid zich te verbergen of zichzelf angst aan te jagen. Het is dat complexe spel van spiegeling en contrastwerking dat zin geeft zowel aan de stad als aan de halfnatuurlijke landschappen, die op het platteland misschien van minder belang zouden zijn.

34De status van randgebied in biologisch en symbolisch opzicht leidt ook tot een veelheid van activiteiten, waardoor het halfnatuurlijke landschap sociologisch kostbaar wordt. Het is de ontmoetingsplaats voor arme drommels, avonturiers, helers, stropers, doctors in de botanica, heel dat wereldje gaat met elkaar om in het halfnatuurlijke landschap. Het is de plaats van produktie van gekozen vormen van sociabiliteit, de plaats van geschiedenissen en legendes, het geheugen van een wijk, en kan zowel als toevluchtsoord dienen maar ook als terrein waarop eisen worden gesteld in verband met een nieuwe kunstige wijze om de stad te beleven en te produceren.

35Sommige activiteiten zijn aan het verdwijnen, andere ontstaan opnieuw vanuit een nieuwe kijk en door nieuwe gebruikers geproduceerd; andere activiteiten tenslotte zoals die in verband met een steeds groeiend milieubewustzijn verschijnen en schrijven geschiedenis. Het halfnatuurlijke landschap treedt zo naar voren als een gebied waar activiteiten worden herschapen, waar continu activiteiten en sociale verhoudingen opnieuw worden bedacht.

2. - De ontwikkeling van de halfnatuurlijke landschappen

  • 12 Dat is vooral het geval voor het Scheutbos, het Kattebroek, Neerpede en de Kauwberg. Het Moeraske k (...)
  • 13 We zitten hier op het terrein van de activiteiten. Dat wil zeggen dat afhankelijk van de kijk die m (...)

36Indien de ontwikkeling van de halfnatuurlijke landschappen op een tijdslijn wordt uitgezet blijkt dat vele ervan12, de overstap maken van een landelijke gebiedsstatus die tot specifieke praktijken aanleiding geeft (vooral land-en tuinbouw) naar een nieuwe status die nog niet vastligt omdat er conflicten bestaan in verband met de produktie ervan. Hoe dan ook zal die status stedelijk zijn. Neerpede is het laatste landschap waar zo duidelijk het landelijke karakter maar ook het opkomen van een nieuwe status te zien zijn. In de andere landschappen is het landelijke karakter wat de activiteiten betreft13 reeds marginaal geworden.

37Die ontwikkeling is ook de uitdrukking ervan dat een einde gekomen is aan een manier om de ruimte te produceren en gebruiken, het einde van een wereld die gebaseerd is op de verworteling en op de permanente herproduktie ervan. De ontwikkeling gaat gepaard met een gevoel van vervreemding bij de vroegere producenten van de ruimte in kwestie en het verschijnen van medespelers met een nieuwe manier om de ruimte te produceren.

38De vraag naar de ontwikkeling van die landschappen leidt tot een andere vraag die de bezinning moet voorafgaan: hebben we hier te maken met het einde van een wereldbeeld waaraan een nostalgische gemeenschap zich vastklampt via het opkomen voor de halfnatuurlijke landschappen of zien wij de herformulering, met nieuwe activiteiten en nieuwe medespelers, van “iets anders” dat uit eigen beweging op het terrein van de stadsproduktie komt. Wij zijn de tweede hypothese toegedaan. Met nieuwe medespelers stelt het landschap eisen hetzij als halfnatuurlijk landschap hetzij als golfterrein, bouwterrein...

39Die nieuwe produkties brengen een schaalwijziging teweeg in de kijk op het halfnatuurlijke landschap. Van mikrolokaal gaan we over naar makroregionaal waar de ruimte een stadsgebied wordt dat geïntegreerd is in een netwerk van openbare gebieden die bijdragen tot het scheppen van de stad, haar beelden en kleuren.

40Die twee manieren van kijken zijn geworteld in toeëigeningsmodi die beide gebaseerd zijn op de vrijwillige keuze een bepaald gebied te gebruiken, maar de eerste modus investeert in de ruimte in kwestie (modus electieve betrokkenheid) in tegenstelling met de tweede (modus instrumentalisering van de overvloedige ruimte). De medespelers die die twee modi aanhangen zijn in conflict over het monopolie van de produktie van de ruimte. Rondom hen zal zich de toekomst van de halfnatuurlijke landschappen afspelen.

  • 14 Niettegenstaande de activiteiten die wel eens spontaan zouden kunnen verdwijnen.

41Enerzijds onderhandelen de actiecomités die het landschap een halfnatuurlijke status verschaffen over het behoud ervan, denken ze nieuwe toeëigeningsmodi uit die ondermeer gebaseerd zijn op het concept erfgoed en organiseren ze nieuwe activiteiten. Hierdoor zouden in de toekomst bepaalde activiteiten kunnen worden beperkt14 en de ecologische verhoudingen in gevaar worden gebracht namens universalistische principes, principes in verband met het behoud van het menselijk erfgoed en “het behoud van de toekomst” voor de toekomstige generaties. In alle gevallen zou het terrein van de ecologie van het sociale vlak worden afgesneden, en zou het ecologische soms ten koste van het sociale gaan. Paradoxaal genoeg komt bij die restrictie van activiteiten die tot doel heeft de kenmerken van het halfnatuurlijke landschap in stand te houden, het specifieke karakter en de wording ervan zelf ter discussie omdat het slechts bij de gratie van menselijke activiteiten bestaat. Toch redeneren, zoals we hebben gezien, niet alle plaatselijke actiecomités op dezelfde manier; de mate waarin zij openstaan voor andere activiteiten dan die welke zij hebben doen ontstaan; varieert volgens hun manier om die twee types van rijkdom te moduleren en aan elkaar aan te passen.

42Anderzijds beogen de projectontwikkelaars, de “stadsmanagers” en bepaalde gemeenten het landschap op de markt van de gebieden te brengen, hetzij de groengebieden, de vrijetijdsgebieden of de bouwgebieden..., beogen ze het om te vormen tot een consumeerbaar en op stedelijke schaal reproduceerbaar gebied.

43Wat is het gewicht van beiden? Wat te denken over de toekomst van die gebieden? In de eerste plaats is voor het behoud van het gebied met zijn vele rijkdommen de bescherming als halfnatuurlijk landschap nodig. Indien het gebied geen statuut krijgt, er geen eisen aan worden gesteld en het de stad niet helpt te produceren, is er erg veel kans dat het als zodanig zal verdwijnen en voor andere functies zal worden bestemd. Het status-quo, een bedrieglijke situatie bij uitstek, kan zich immers niet handhaven in een stadsgewest met beperkte ruimtelijke en financiële middelen, dat een optimale bodembestemming nastreeft.

  • 15 Reeds in de parken is een begin te zien van een meer ecologisch beheer van de ruimte.

44In de tweede plaats zouden, wanneer een gebied het statuut van halfnatuurlijk landschap verkrijgt, zoals we hebben gezegd wel eens ongeoorloofde gebruiken ter discussie kunnen worden gesteld en daardoor het bestaan zelf van die landschappen in hun diversiteit en hun rijkdom als grensgebied. Heel de kwestie van de toekomst van die gebieden, indien men ervan uitgaat dat zij als halfnatuurlijke gebieden moeten worden aanzien, draait rond die paradox. Met andere woorden, men zal zich moeten afvragen hoe een plaats meer kan worden beheerd zonder dat de activiteiten verdwijnen die een onbewerkte verhouding tot de natuur determineren en die momenteel slechts in die plaatsen nog aan bod kunnen komen. Zal het statuut van natuurreservaat, dat een beschaafde, wijze verhouding tot de natuur impliceert, die activiteiten niet afremmen of zelfs verhinderen dat ze plaatshebben? Valt het onderscheiden van activiteiten die de biologische rijkdom van het landschap beogen te beschermen, te verenigen met het behoud van het halfnatuurlijke landschap als randgebied? De toekomst van de halfnatuurlijke landschappen ligt waarschijnlijk in het evenwicht waartoe moet worden gekomen tussen een ecologische en een sociale benadering die met elkaar in gespannen verband staan in dat type van landschap. Moet echter het halfnatuurlijke landschap, een gebied tussen park en natuurreservaat, niet nog meer15 de plaats worden waar vrij soepele nieuwe modi van beheer en toeëigening worden ontworpen en tot stand gebracht opdat de vrijheid van de activiteiten en de ecologische diversiteit wordt gewaarborgd?

45Tenslotte, op een meer politiek en regionaal vlak, heeft het niet veel zin de vraag te stellen of die gebieden al dan niet stadsgebieden zijn, maar wel de criteria vast te leggen van het vergelijk waartoe moet worden gekomen tussen de verschillende huidige en toekomstige stadsfuncties in die gebieden. In die optiek is het noodzakelijk dat alle medespelers (en voornamelijk de actiegroepen):

  • bij de afweging en de actie de verschillende echelons van lokaal tot regionaal betrekken, en zo het halfnatuurlijke landschap binnen de problematiek van de natuur in de stad situeren. Die zou, wat zijn verschillende verschijningsvormen betreft (van de rooilijnboom tot het natuurreservaat) worden aanzien als een groen netwerk waarin het halfnatuurlijke landschap is geïntegreerd dat niet meer als een eilandje natuur maar als één van de radertjes in het raderwerk wordt bekeken. Dat veronderstelt dat de verschillende medespelers accepteren uit te gaan van een algehele stadsontwikkeling en het status-quo ter discussie stellen waarin het landschap zich momenteel bevindt;

  • het openbaar aspect van het halfnatuurlijke landschap versterken omdat het stedelijk grondgebied daardoor positief wordt gekwalificeerd. Dat veronderstelt dat de sociale toeëigening zo ruim mogelijk is;

  • ook nadenken in kwalitatieve termen over het belang van het halfnatuurlijke landschap als een open en permissieve plaats. De rijkdom van dergelijke activiteiten, van dergelijke geheugen-en scheppingsplaatsen, is moeilijk kwantificeerbaar, vooral gelet op de prijzen per vierkante meter van huizen en kantoren, maar mag toch niet genegeerd worden in de verschillende discussies over de stad waarvan de landschappen nu de inzet zijn. De rol van de so- ciologie in die discussies bestaat erin dat opnieuw gewicht wordt gegeven aan het niet kwantificeerbare en het onzegbare die nochtans het dagelijkse leven structureren.

  • 16 Cfr. Le rural et l'urbain: entre la coupure et la difference: la métamorphose des relations villes/ (...)

46Voorts kunnen wij ons afvragen of de toekomst van de halfnatuurlijke landschappen en de belangen die aan de dag treden niet doorkruist worden door een nieuwe interpretatie van de verhoudingen die de stad met de natuur onderhoudt16.

47De stad is ontstaan tegen het platteland door het te ontginnen en er zich tegen te beschermen. Voor het platteland was de stad zowel de plaats van de macht als van de chaos. De stad kreeg een verleden en een cultuur en zag het platteland, plaats van het natuurlijke, als ahistorisch en woest.

48Elk model had zijn bestaan niet slechts aan het bestaan van de andere te danken, maar was een variatie op het thema breuk en differentiëring. Zij bestonden ook dankzij het voortbestaan van de overtuigingen en de sedentariteit van de mens. Door de fysische ontplooiing van de stad, de uitholling van de stedelijke centraliteit en de kenmerken ervan die het platteland voor zichzelf begon op te eisen, de stad op het platteland en het platteland in de stad dringt zich steeds meer de vraag op of die twee modellen tegenover elkaar moeten worden gesteld. De stad (ook om inwoners te behouden en aan te trekken) is elders dan in de als monument aangewezen stedelijke groenzones op zoek naar natuur en adem en wordt beleefd als allemaal plaatsen waar het natuurlijke aanwezig/afwezig is. Op het platteland is de natuur getemd, volgzamer, de meststoffen muilkorven de natuur steeds meer, de verkavelingen doen haar steeds meer uit het landschap verdwijnen. Het platteland wordt meer een omgeving dan een manier om op de wereld te zijn. Het platteland voorziet zich van stadsvoorrechten. Er komen zich bedrijven vestigen. Terwijl vroeger die twee modellen slechts in tegenstelling tot elkaar bestonden, wordt hun verhouding nu herschapen rond een homogene kern. Die is gebaseerd op een stramien van wederzijdse ontleningen. Voor de stadsbewoner wordt het platteland een object van stedelijke consumptie (tweede verblijf, zondagswandelingen...); voor de bewoner van het platteland wordt de stad een plaats waarin bijna evenveel als in bewoning wordt geïnvesteerd als werkplek, consumptieplek. Die verstrengeling van activiteiten verhindert geenszins het ontstaan van voorstellingen en beeldassociaties die gebaseerd zijn op de verschillen tussen de stad en het platteland, maar leidt tot respectieve familiariteit tussen de twee modellen, tot wederzijdse referenties die het zoeken van activiteiten in de hand werken die gunstig zijn voor de heel vaak gelijktijdige toeëigening van de stad en het platteland.

49In dat kader krijgt het halfnatuurlijke landschap een betekenis in het stadsstramien. Er wordt niet meer gesproken van “braakland”, steeds minder in elk geval. Dat randgebied wordt steeds meer een plaats van uitwisseling tussen de stad en het platteland, tussen roerend en onroerend, lawaai en stilte, chaos en ordening. Het geeft de stadsbewoner gelegenheid tot een snelle “mentale ruimtelijke breuk” die des te meer efficiënt is daar ze schaars is in de stad, men er zich aan hecht en er voor een prikje gebruik van maakt. Met andere woorden, dat grensgebied schept de mogelijkheid elders te zijn zonder dat het ver is. Het is ook een plaats van uitwisseling omdat het stedelijke ervaringen in de hand werkt op het vlak van de produktie van nieuwe ruimten maar ook nieuwe activiteiten (de pedagogische functie van de landschappen zou in dat verband wel eens een belangrijk terrein voor stadsactiviteiten kunnen blijken te zijn).

50Het halfnatuurlijke landschap zou, wat op het eerste gezicht paradoxaal lijkt, een van de nieuwe terreinen kunnen worden voor de herschep ping van de stedelijke openbare ruimte rond de nieuwe verhouding die tot stand aan het komen is tussen de stad en de natuur, en zich kunnen opwerpen als een stedelijk voorrecht en een stedelijke troef.

51Hoewel deze voorbereidende studie bepaalde vragen open laat, markeert ze de wil het woord te geven aan de mensen, ze te laten praten zelfs over wat hen onbelangrijk lijkt: “ik heb niets te zeggen, ik heb er geen verstand van”. En toch wordt, afgezien van wat wordt gezegd, van wat zij denken niet te zeggen of dat niet moet worden gezegd het belang duidelijk van het alle daagse. Uiteindelijk zal deze studie het woord hebben gegeven aan de mensen, ze hebben laten spreken over wat zij beleven, want via het relaas dat zij doen van hun activiteiten in de gebieden, hebben zij het vaak over hun wensen, verwachtingen en hun leed. Door opnieuw het woord te geven aan de mensen in verband met hun activiteiten wordt ook een bepaalde interpretatie van de stad in eer hersteld in zoverre die wordt geproduceerd door “kleine luiden” in hun doen en laten van elke dag en niet alleen door grote stadsprojecten, gezagsdragers, specialisten, de erkende en bevoegde woordvoerders over de stad en haar legitieme activiteiten.

METHODOLOGISCHE BIJLAGEN

I. De steekproeftrekking

52De methodologie steunde op een waarneming op het terrein aan de hand waarvan types van gebruikers werden opgespoord en vervolgens geïnterviewd. Onze invalshoek bij de steekproeftrekking was dus het gebruik en niet de gewone sociaal demografische kenmerken. In deze bijlage zullen wij enerzijds per landschap de geïnventariseerde gebruikers en anderzijds het sociaal-demografische profiel van de a posteriori opnieuw samengestelde steekproef geven.

A) Benadering via de gebruikers

53Het Moeraske:

  • een “nieuwe” tuinier;

  • de maandagse en donderdagse gepensioneerden;

  • een zondagse wandelaarster, “alleenstaand” en uit de buurt;

  • de “oude” tuiniers (directe omgeving van het landschap); onder hen een echtpaar gepensioneerden die een hele tijd in hun tuin hebben gewoond en een oude tuinier die vroeger in het Moeraske heeft gewoond;

  • een lid van het plaatselijke actiecomité van het Moeraske;

  • een echtpaar amateurbotanici.

54Het Kattebroek:

  • een gezin uit de buurt;

  • een gemengde-leeftijdsklasje 5-8 op rondleiding;

  • de onderwijzeres;

  • de gids;

  • de pachter;

  • een lid van het plaatselijke actiecomité Kattebroek;

  • een tuinier.

55Het Scheutbos:

  • buurtbewoners: een echtpaar uit het tehuis, een alleenstaande uit de torenflats op de Mettewielaan;

  • een tuinier;

  • twee “eenzame” wandelaars die de hond uitlaten;

56Neerpede:

  • buurtbewoners: onder hen iemand die er al lang woont, een nieuwe bewoner die zelf het huis renoveert waar hij nog niet in woont en een buurtbewoner die lid is van de vereniging “Neerpede blijft”;

  • gebruikers van sportvoorzieningen: een golfspeler, de directeur van de golfbaan;

  • gebruikers van de landelijke ruimte: een wandelaarster buiten de aangelegde zone die eieren komt halen in een hoeve in Neerpede;

  • een jonge fietser;

  • een functionaris van een hondendressuurclub die bedreigd wordt door de uitbreidingsplannen van het golfterrein;

  • een gemeentefunctionaris van Anderlecht;

  • een echtpaar groentetelers.

57De Vorsterie:

  • een buurtbewoner;

  • een lid van het plaatselijke actiecomité van de Vorsterie;

  • een oude tuinier;

  • een wandelaar uit de buurt;

  • iemand die zijn hond uitlaat, een “artiest” die niet in de buurt woont;

  • een mountainbiker die aan de zoom van de Vorsterie rent;

  • een vrouw die weiland afhuurt voor haar paarden;

  • twee natuuronderzoekers.

58De Kauwberg:

  • een buurtbewoner;

  • een buurtbewoner, lid van het wijkcomité en specialist;

  • een zonnebaadster;

  • eenzame wandelaars: iemand, niet uit de buurt, die zijn honden uitlaat, een elk jaar terugkerende wandelaarster die naar de Kauwberg komt voor de fruitpluk;

  • een tuinier;

  • een lid van het plaatselijke actiecomité van de Kauwberg;

  • een jong gezin dat een pick-nick houdt.

5945 gebruikers werden geïnterviewd, waaraan drie specialisten moeten worden toegevoegd (iemand uit de hoek van het verenigingsleven, iemand uit de hoek van de botanica en iemand uit de politiek).

B) Benadering via de sociaal-demografische kenmerken

60Wij tellen hier niet het juiste aantal maar wel de typegebruiker (bv. de klas van leerlingetjes wordt als één geheel en niet als twintig leerlingen beschouwd). Omgekeerd, wanneer wij bijvoorbeeld een gezin hebben ondervraagd en de kinderen hun standpunt hebben gegeven, zullen wij ze hier, hoewel wij ze als één gebruiker beschouwden, differentiëren. De cijfers stemmen dus niet altijd met elkaar overeen.

61Leeftijd:

  • 5-15 jaar: 3

  • 15-20jaar:5

  • 20-30 jaar: 9

  • 30-40 jaar: 9

  • 40-60jaar: 12

  • Ouder dan 60: 11

62Opmerkelijk is een ondervertegenwoordiging van adolescenten die niet perse tot de verschillende doelgroepen van de halfnatuurlijke landschappen behoren (bijvoorbeeld: de lagere scholen zijn het die het vaakst rondleidingen aanvragen). Waar zij oververtegenwoordigd konden zijn, waren zij het moeilijkst op te sporen. Wij denken hier aan de jongerenbendes die's avonds naar de landschappen “afzakken”, aan de mountainbikers... dat zijn bezigheden die soms als ongeoorloofd worden aangemerkt of stiekem moeten gebeuren, de jongeren zullen zich dus verstoppen en moeilijk op te sporen zijn. Niettemin zijn het veelal de adolescenten niet die het regelmatigst van de halfnatuurlijke landschappen gebruik maken.

63De 60-plussers daarentegen zijn vaak oververtegenwoordigd, wat toe te schrijven is aan de waarnemingen die gespreid werden in de tijd maar misschien een beetje teveel overdag, maar ook aan de omgeving van de landschappen die uit bejaarden bestaat en aan bepaalde oververtegenwoordigde activiteiten in de halfnatuurlijke landschappen die in hoge mate betrekking hebben op bejaarden (wij denken vooral aan tuinieren).

64De sekse:

  • Mannen: 30

  • Vrouwen: 21

65Een beetje meer mannen dan vrouwen vermoedelijk door het mannelijke karakter van bepaalde bezigheden zoals tuinieren, doordat de buitenwereld, buitenshuis, misschien nog meer een mannenaangelegenheid blijft terwijl thuis, binnenshuis nog steeds de plaats van de vrouw is.

66De sociale beroepscategorieën:

67Die werden kort behandeld bij de analyse van de omgeving van het landschap in het eerste deel van de studie.

II. Interviewschema voor de gebruikers van de halfnatuurlijke landschappen

1) Benoeming van de plaats...

  • Hoe heet deze plaats?

  • Hoe noemt U ze?

  • Kent U er een andere naam voor dan deze?

  • Heeft ze altijd zo geheten?

2) Het gebruik dat U van het landschap maakt...

  • Wat doet U er?

  • Sinds wanneer?

  • Hoe vaak?

  • Zit daar regelmaat in?

  • Beoefent U dit soort activiteiten elders? Zo ja, waar? Zo niet, waarom?

  • Zoudt U er andere dingen willen doen? Zo ja, wat en waarom doet U het niet? Wat weerhoudt U ervan?

  • Zijn er volgens U activiteiten die verboden zouden moeten worden, welke en waarom?

3) Het gebruik dat van het landschap wordt gemaakt...

  • Waar komt U vandaan?

  • Kent U andere bezigheden die hier worden beoefend? Welke?

  • Hoe staat U er tegenover? Storen ze U? Waarom?

  • Vindt U dat sommige dingen verboden zouden moeten worden? Wat, bijvoorbeeld? Bepaalt iemand wat mag en niet mag (of zou iemand dat dienen te doen?) Wie?

  • Zijn er georganiseerde activiteiten, door wie? Neemt U eraan deel? Waarom?

4) Kwalificatie van het landschap...

  • Wat betekent dat landschap voor U? Hoe vindt U het?

  • Wat voelt U wanneer U er komt?

  • Zijn Uw indrukken veranderd? Op grond waarvan?

  • Is de stad ver wanneer U hier bent?

5) De inrichting van het landschap en de vormen

68van fysieke toeëigening...

  • Is dit landschap volgens U voldoende (of teveel) ingericht? Zoudt U andere voorzieningen willen? Welke en waarom?

  • Is het landschap voldoende toegankelijk?

  • Kunt U er zich gemakkelijk oriënteren? Dankzij wat?

  • Hebt U reeds heel het landschap “bezichtigd”? Kunt U ons zeggen hoe U het vaakst loopt?

  • Zijn er voorkeurswegen, vergeten wegen, onbekende wegen, gevolgde wegen, zijn dat gebaande wegen of vindt U er nieuwe uit?...

6) Het landschap en de andere landschappen

69(de mate van vervangbaarheid)...

  • Wanneer men U zegt natuur in de stad, waar denkt U dan aan?...

  • Waarop lijkt dit groengebied?

  • Voor welk groengebied bent U het meest gevoelig? Of, beschrijf Uw ideale groenruimte.

  • Kent U plaatsen waar U dezelfde activiteiten beoefent? Waar vergelijkbare activiteiten worden beoefend als die welke hier worden beoefend? Zo ja, welke?

  • Hebt U toegang tot een eigen tuin? Wat doet U er?

7) De geschiedenis van het landschap...

  • Wat was dit landschap vroeger? Wat deed men er?

  • De toekomst van het landschap: weet U of er plannen bestaan voor dit landschap? Welke? Hoe zouden die er voor U moeten uitzien?

8) De plaatselijke actiecomités...

  • Het thema inleiden door deze vraag te stellen: Wordt dit landschap onderhouden? Door wie?

  • Kent U hun beleidslijnen, hun activiteiten? Bent U er gevoelig voor?

9) De eigendom van het landschap...

  • Wie is volgens U de eigenaar van dit landschap?

  • Er zijn afsluitingen (Kauwberg, Kattebroek, Scheutbos, Neerpede, De Vorsterie, het Moeraske niet), zij geven de privéeigendom aan of beperken althans de activiteiten, vindt U die afsluitingen nodig omdat het toch om privé-eigendom gaat? Houdt U zich eraan?

Bibliographie

BIBLIOGRAFIE

1. - Algemene sociologie en ontwikkeling van de verhouding mens-natuur, percepties van en activiteiten in de ruimte

ALLEGRE CL, 1990, Economiser la planète, Parijs.

BACHELARD G., 1960, L'air et les songes, Parijs.

BACHELARD G., 1982, La terre et les rêveries du repos, Parijs.

BACHELARD G., 1993, Le rêve, in L’année sociologique, Parijs.

BERQUE A., 1992, Ethique et esthétique de l'environnement: la lumière peut-elle venir d'Orient?.; in Actes du Colloque Ethique et spiritualité de l'environnement,Rabat.

BOURDIN A., 1984, Le patrimoine réinventé, Parijs, Collection Espace et Liberté, P.U.F.

BUSINO G., 1991, Du naturel et de l'artificiel dans les Sciences sodales in Revue européenne des Sciences sodales, deel XXIX nr.91 pp.65-80.

DURAND G., 1968, L'imagination symbolique, Parijs.

CHOAY F., 1992, L'allégorie du patrimoine, Parijs, Ed. Seuil.

FERRY L., 1992, Le nouvel ordre écologique, L'arbre, l'animal et l'homme, Parijs, Ed. Grasset.

EDELMAN B. en HERMITTE M-A., 1988, L'homme, la nature et le droit, Parijs.

GARBRECHT D., 1976, L'utilisation des espaces verts urbains, in Actes du colloque international de psychologie de l'espace construit, juni, pp. 418-436.

GODELIER M., 1974, Considérations sur le problème des rapports entre l'homme et son environnement, in Informations sur les Sciences sodales, vol. XII, nr. 6, pp. 31-59.

HARRISON R., 1992, Forêts, essai sur l'imaginaire Occidental, Parijs, Flammarion.

KALAORA B., La fabrication d'un haut lieu, in Revue Environnement, société et écologie.

KOROSEC-SERTAFY P., 1976, Sauvegarde de sites urbains et appropriations de places pybliques, in Actes du colloque international de psychologie de l'espace construit, pp. 50-66.

ODUM E., 1975, Ecology: The link between the Natural and the Social Sciences, tweede editie, Hodt Rinehart and Winston, Londen.

PERALDI M., 1985, Les espaces verts et leurs mythes, in Les usages de la nature.

POULOT D., 1992, Patrimoine et esthéthiques du territoire, in Espace et Société, nr. 69, pp. 9-37.

PRADES E. A., 1993, Gestion de l'environnement, éthique et société.

REMY J., 1975, Espace et théorie sociologique. Problématique de recherche, in Recherches sociologiques, Vol. VI, no3, november 1975,

REMY J., 1992, La vie quotidienne et les transactions sodales: Perspectives ou macro-sociologiques in Pour une sociologie de la transaction sociale, teksten bijeengebracht en toegelicht door Blanc, Parijs.

REMY J., 1992, Entre autonomie et interdépendance: quelques éléments de synthése, in RUEGG J„ METTAN N„ VEDOZ Η.: La négocitaion, son rôle, sa place dans l'aménagement du territoire et la protection de l'environnement, Lausanne, Presses Polytechniques et universitaires romandes.

REMY J. en VOYE L., 1980, Milieu, rapport social et conflit, in Milieu et rapport social, Actes des journées d'études de Saint-Etienne, 6-8 oktober 1980, Association internationale des Sociologues de langue française, onder leiding van J. REMY, Brussel,Institut de sociologie, Université Libre de Bruxelles.

REMY J. en VOYE L.; 1982, Ville, ordre et violence, Parijs, Collection Espace et Liberté, P.U.F.

ROSTAGNAT M., 1993, Les nouvelles frontières de l'environnement, Millau, Ed. Du Lovergne.

SANSOT P., Identité et paysage, in Les annales de la recherche urbaine, nr. 18-19, pp. 65-72.

SANSOT P., 1993, Jardins publics, Parijs, Ed. Payot.

SCHREIBER D. en REISINGER U., 1992, The Augarten Project, in Architecture et Comportement, Vol. 8, nr° 1, pp. 23-32.

TERRASSON F., 1988, La peurde la nature. Au plus profond de notre inconscient, les vraies causes de destruction de la nature, Parijs Sang de la Terre.

VIARD J., 1991, Le tiers espace, essais sur la nature, Parijs, Ed. Méridien Klincksieck.

WERNER K., 1992, Appropriation de l'espace public, in Architecture et Comportement, Vol. 8, nr I, pp. 7-10.

2. - Produktie en ordening van de ruimte (medespelers, openbare uitrusting...)

ANDRES P., 1990, La nature et la ville: les amants terribles in Ville et habitant, juli-augustus, pp. 8-13.

BALLION R., 1981, Etude de la fréquentation d'un réseau d'espaces verts diversifiés, onderzoeksrapport, Région d'Ile de France, Parijs.

BALLION R., et GRANDJEAN A., 1982, Aire d'attraction des espaces verts publics de la région d'Ile de France, Agence des espaces verts de la région d'Ile de France.

BALLION R., 1985, Pourquoi aujourd'hui des parcs et des jardins? in Artes du colloque Urbanisme et nouveaux parcs et jardins, Louvain-LaNeuve, oktober, pp. 1-9.

BARRAQUE B., 1986, Les espaces verts de Rennes in Les Annales de la recherche urbaine, nr. 31, juli, pp. 72-83.

BAROUCH G., 1989, La décision en miettes. Systèmes de pensée et d'action a l'oeuvre dans la gestion des milieux naturels, Collection “Logiques sodales”, Parijs, Ed. l'Harmattan.

CHARDONNET S., 1979, La nature et le citadin: analyses des besoins et des demandes, in Espaces verts et habitat, Colloques de Marly, Centre de recherche et de rencontres d'urbanisme, mei, Parijs, pp. 23-31.

CONAN M., 1985, Dans quelle intention créer un jardin? in Urbanisme, nr. 209, september, pp. 98-99.

CONAN M., 1990, Composer la ville et ses images in Espaces et société, nr. 57-58, pp. 93-119.

DECONINCK M., 1989, Les espaces verts en milieu urbain in Espaces et Libertés, nr. 172.

GIORDAN A. en SOUCHON C., 1992, Une éducation pour l'environnement, Collection “Guide pratique”, Ed. Seconde, Nice.

JANNOT G., 1989, Ce que les associations donnent a voir du patrimoine architectural, in Les annales de la Recherche urbaine, nr. 42, pp. 27-35.

METZMACHER M., 1989, Les milieux semi-naturels: des outils pour concilier loisirs et éducation a la nature, in Artes d'un Colloque Gérer la nature, Waalse Gewest, oktober pp. 593-605.

SCHOONBROODT B., 1990, Aménagement du territoire et conservation de la nature en Région bruxelloise, Ministère de la Région BruxellesCapitale, Administration des Ressources Naturelles et de l'Environnement, Brussel.

SOULIER L., 1985, Le jardin dans la ville in Actes du colloque Urbanisme et nouveaux parcs et jardins, Louvain-La-Neuve, oktober, pp.21-25.

TANGHE M., 1987, Bases phytosociologiques de l'évaluation et de l'aménagement des espaces délaissés par l'agriculture dans le milieu urbain bruxellois, in Colloque phytosociologique XV, Phytosociologie et Conservation de la Nature,Straatsburg.

3. - Brussel

DECONINCK M„ 1982, Etude de la répartition des espaces publics de loisir de plein air dans les agglomérations urbaines. Analyse de leur rayonnement, de leursfonctions et de leurs utilisateurs. Le cas de l'agglomération bruxelloise, doctoraatsthesis, U.L.B., faculteit van de wetenschappen.

DECONINCK M., 1983, Les espaces veris publics afonction sociale de l'agglomération bruxelloise, Brusselse agglomeratie en Koning Boudewijn Stichting.

DECONINCK M., 1982, Ontstaan en Ontwikkeling van de groengebieden, in de Brusselse Agglomeratie vanaf het einde van de 18e eeuw tot vandaag, in Trimestrieel Bulletin van het Gemeentekrediet van België, nr. 141, juli.

GALLEZ-RICHEL Ch., Quatorze sites semi-naturels de la région bruxelloise, Entente nationale pour la protection de la nature, Brussel, 1990.

GODEFROID S., 1991, Bases écologiques de l'aménagement du territoire du Scheutbos a Molenbeek-Saint-Jean et du Kattebroeck a BerchemSainte-Agathe, plantkunde licentiaatsverhandeling, promotor Tanghe M., U.L.B., Brussel.

KEMPEERS S., 1978, Evaluation biologique et récréative de quelques parcs bruxellois, in Bulletin de la société royale de botanique de Belgique, nr. 111, pp. 277-285.

I.B.G.E., Stratégie globale pour la conservation de la nature Région bruxelloise, note d'orientation, Brussel p. 15.

JOURET B. 1983, Quelles options a prendre pour les derniers espaces verts du sud de Bruxelles, in La nature, l'Homme et la Ville, pp. 135-145.

SCHOONBROODT B. en LIPPENS E., 1991, Le site du Scheutbos, un paysage a sauvegarder, Commission de l'environnement de Bruxelles-Ouest, Brussel.

TANGHE Μ., 1990, Het Kattebroek, te Sint-Agatha-Berchem, Brussels Instituut voor Milieubeheer-Brussel.

VAN EYLL D., 1993, Ordonnantie inzake het behoud van het onroerend erfgoed, Staatssecretariaat voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, stencil.

WAGNER P., 1992, Soixante kilomètres a pied, in Le Soir, 9 en 10 mei, p. 6.

WALOT B.E.A.,1993, Aménagement du site du Wilder a Berchem SainteAgathe, G.E.R.I.A., U.C.L., Louvain-La-Neuve.

WOLFF T., 1991, Un espace vert pas comme les autres 7, in Kauwberg, visages d'hier et de toujours, december, Brussel.

XXX, Commission omithologique de Watermael-Boisfort Le Plateau de la Forestrie doit être sauvé!, Brussel.

Notes

12 Dat is vooral het geval voor het Scheutbos, het Kattebroek, Neerpede en de Kauwberg. Het Moeraske kan moeilijk worden gedefinieerd aan de hand van plattelandsactiviteiten, afgezien dan van de tuinen die er van grote betekenis waren; het blijkt dat het, doordat het tamelijk centraal gelegen is in het Brusselse Gewest, doordat het dichtbij een industriegebied ligt maar ook door zijn morfologie die zich slecht leende voor belangrijke agrarische activiteiten, eerder aan de hand van stedelijke dan plattelandsactiviteiten kan worden geïnterpreteerd.

13 We zitten hier op het terrein van de activiteiten. Dat wil zeggen dat afhankelijk van de kijk die men op die landschappen heeft, ze nog tot de plattelandswereld kunnen behoren. Er moet hier dus een onderscheid worden gemaakt tussen de analyse van de directe en gevoelsgebonden kijk op het landschap, waardoor voor veel gebruikers het halfnatuurlijke landschap nog een stuk platteland in de stad lijkt, en de afstandelijke analyse van de activiteiten, de standpunten en de bedoelingen van de medespelers.

14 Niettegenstaande de activiteiten die wel eens spontaan zouden kunnen verdwijnen.

15 Reeds in de parken is een begin te zien van een meer ecologisch beheer van de ruimte.

16 Cfr. Le rural et l'urbain: entre la coupure et la difference: la métamorphose des relations villes/campagnes, J. REMY, te verschijnen in Espace et Sociétés.

Table des illustrations

URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17389/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 342k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search