Desktop versionMobile version

Halfnatuurlijke gebieden : tussen stad en natuur

 | 
François Ost
, 
Jean Remy
, 
Luc Van Campenhoudt

Tweede deel

Hoofdstuk I. Het gebruik van de landschappen

Full text

1De banden die ontstaan tussen het gebied en zijn gebruikers kunnen worden verhelderd door de geschiedenis van het halfnatuurlijke landschap, door zijn morfologie en door zijn statuut ten opzichte van zijn onmiddellijke omgeving. Die aspecten zijn in het vorige deel aan de orde gekomen. Diepgaander is voor een begrip van die banden een onderzoek nodig van hetgeen individueel en collectief op het spel staat en ten grondslag ligt aan het gebruik van het gebied, dat wil zeggen een onderzoek naar datgene waardoor het al dan niet van tel is voor de gebruikers. Met dat doel zullen we eerst de huidige activiteiten in elk van de zes gebieden opsporen en daarna trachten te begrijpen wat voor de gebruiker zinvol is bij de activiteit die hij in het gebied uitoefent.

  • 3 Die criteria werden niet lukraak gekozen; zij werden opgebouwd na een vooranalyse met betrekking to (...)

2De aanpak is hier eerst beschrijvend: een beschrijving van de activiteiten door de gebruikers zelf het woord te geven, met de bedoeling ons in te leven. Tal van uittreksels van interviews waar de gebruikers “over zichzelf praten” in het gebied zullen die beschrijving verlevendigen met een narratieve dimensie. Die beschrijving is op begrip gericht: het gaat erom verslag op te maken van wat die activiteiten betekenen voor de gebruiker door te trachten ons in hem te verplaatsen zodat het eigene van dat standpunt kan worden begrepen ten opzichte van de andere standpunten. In die zin is de aanpak ook vergelijkend aangezien de verschillende standpunten beschreven worden aan de hand van gemeenschappelijke criteria zoals het tijdsaspect van de activiteit, de betekenis ervan, wat er in de weg staat, de betekenis van de ruimte enz. Aan het einde van dit gedeelte zullen in een overzichtstabel de hoofdpunten van dit differentiëren van de activiteiten op grond van die criteria worden opgenomen3. Een dergelijke aanpak mikt verder dan een gewone ordening van de activiteiten volgens hun feitelijkheid (het feit van te gaan wandelen, te tuinieren, de hond uit te laten...) en maakt integendeel zichtbaar hoe eenzelfde concrete activiteit zeer verschillende betekenissen en implicaties kan hebben.

1. – Het halfnatuurlijke landschap als leefruimte

3Voor bepaalde buurtbewoners wordt de ruimte gezien als iets absoluuts waarvan de gebruiker zich niet kan losmaken, zozeer is zijn leven ermee verbonden. De kijk op een landschap als een absolute ruimte vindt zijn uitdrukking in de benoeming van de plaats: het dorp, de streek, de parochie verwijzen naar het begrip gemeenschap, een homogeen en solidair, zij het mythisch, geheel. Wat meer is, de vaak gebruikte term “erin” (“je bent erin geboren”) drukt het fusionele karakter uit, de verbondenheid van mensen met de plaats. Het gaat hier niet om keuzen, om het uitkiezen van een gebied om zijn eigenschappen maar wel om een feitelijke situatie. Het gaat er niet om of men het al of niet leuk vindt, men is er. Men heeft er zijn huis, zijn werk, zijn vrienden, zijn vader is er geboren. De verschillende leefruimten (vrienden, buren, familie, vrije tijd) vallen samen. Wanneer die wereld ter discussie wordt gesteld, wordt de hele ophouw van het universum aan het wankelen gebracht. Elke verandering wordt als een daad van agressie aangezien.

“Het duurt niet meer lang ofalles is hierdood”.

“Je houdt van je wijk. Er zijn nieuwe bewoners gekomen die zich met de sportinfrastructuur bezighouden en die geen benul hebben wat van Neerpede was, ze hebben er geen verstand van" (Dhr. R.,Neerpede).

“Vroeger kende iedereen iedereen, nu zijn er mensen die wij niet kennen. Wanneer je ergens gaat wonen ben jij het die aankomt maar hier zijn zij het die komen en zij het die van Neerpede zijn, dat is de ellende. Dat doet pijn voor de mensen van hier, van wie de vaders hier geboren zijn en nu zijn er de anderen die de baas willen spelen of toch een wig willen drijven tussen de mensen. Het is niet meer zoals vroeger. Dat is normaal, het is vooral niet dezelfde stiel (de stiel van groenteteler). Vroeger zaten de nieuwkomers in dezelfde stiel, het was de ene tegen de andere. In het tenniscafé voelen wij ons niet op ons gemak. Dat is hard voor wie hier geboren is, als hij daar naartoe gaat kent hij niemand meer". (Dhr. en Mevr. D.,Neerpede).

“Binnenkort zal er niets meer zijn, alles zal dood zijn". (Dhr. H., Neerpede).

4Verandering, waartegen vaak fatalistisch wordt aangekeken (“Dat is de moderne tijd, wat wil je" – Dhr. H., Neerpede), vertaalt zich in een gevoel van vervreemding van de plaats, haar verleden, van de tijd die voorbij gaat. Dan krijgen niet-veranderen, de tijd van toen, onveranderlijkheid een positieve bijklank. Dat was de goeie ouwe tijd: het water van het moeras was schoon, iedereen kende iedereen, je voelde je thuis. Zo worden in Neerpede de geleidelijke verstedelijking van het landschap (Erasmus, zonering, weldra een warenhuis), de vestiging van sportvoorzieningen (vooral een golfterrein) als visuele agressie aangevoeld, als een ontvreemding van gronden die vroeger werden bewerkt, als een daad van sociale agressie (“Dat is niet voor ons, dat is voor de snobjes”) die weleens tot een langzame onteigening van het gebied en dus tot een vermindering van de activiteiten zouden kunnen leiden (de jeugd verlaat Neerpede omdat ze er niet kan bouwen, de landbouw gaat achteruit en niet alleen vanwege de sportvoorzieningen). Het voorbeeld van de cafés in Neerpede illustreert een en ander goed. Het café op de hoek, het oriëntatiepunt voor de mensen van Neerpede, wordt door franstaligen, en dus door nieuwe bewoners opgekocht. Er valt een vernieuwing van de stamgasten waar te nemen met een geleidelijke vervreemding bij oudere bewoners. Op de Vorsterie kan een spel van onteigening en wedertoeëigening worden waargenomen. Voor de mensen van de Bezemhoek maakte de Vorsterie deel uit van hun wijk, het was er de tuin van, het akkerland. De onteigening van het gebied wordt gekenmerkt door de installatie van een omheining maar zij trachten zich het gebied opnieuw toe te eigenen door er gaten in te maken. Desondanks valt het aantal werkzaamheden er terug ook al begon vorig jaar iemand opnieuw met een moestuin. Ook in het Moeraske wordt de inperking van de leefruimte soms aangevoeld. Er werden huizen gesloopt om er fabrieken te bouwen. Volkstuintjes ondergingen hetzelfde lot. Het Moeraske of wat er van overblijft wordt aangezien als een toevluchtsoord waar “je je nog een beetje buiten de stad voelt, waar je nog op je gemak bent”.

2. – Het halfnatuurlijke landschap als leefklimaat

5Binnen zelfde landschappen gaan oude en nieuwe buurtbewoners met elkaar om. Voor de nieuwe is het landschap allesbehalve een absoluut, maar veelal een relatief gebied. Het is weliswaar aangenaam om er te wonen, “een kostbaar stukje groen” dat daarom precies is gekozen, maar de buurtbewoner houdt het voor mogelijk dat hij ooit verhuist, dat zijn omgeving verandert en dat hij er zich aan aanpast. Het gebied is dus vervangbaar. Die overgang naar een omgeving met kwalifikaties betekent een inkrimping van de betekenisvolle ruimte voor de buurtbewoner: het is niet meer noodzakelijk (zijn werkgebied, zijn vrienden kunnen elders wonen...). De leefruimte is niet langer een streek, een dorp, een parochie... De activiteiten in het gebied strekken tot individualisering. De nieuwe bewoners komen er naartoe om van dit platteland in Brussel te genieten, maken er privatief gebruik van en hebben maar weinig contacten met de oude bewoners. Het gebied wordt een passieve medespeler bij de interactie die het met de gebruiker verbindt, het wordt gewoon een vergaarbak voor activiteiten. Het wordt leefklimaat.

3. – Het halfnatuurlijke landschap als leefwijze

6In sommige halfnatuurlijke landschappen wordt geïnvesteerd door buurtbewoners die warm lopen voor de omgeving en die het gebied via hun activiteiten als een leefwijze waarvoor gekozen wordt aanzien. Anders dan de “oude bewoners” vallen hun verschillende leefruimtes niet perse samen, ze zijn niet uitsluitend “erin” en kunnen in andere plaatsen investeren. Hun beslissing om in het halfnatuurlijke landschap te investeren berust op een doelbewuste en berekende keuze.

“Het is een leefwijze waarvoor we gekozen hebben: we hebben onze eigen groenten, we laten de hond uit waar we willen, wanneer we willen, we worden bevoorrecht door de leefwijze die wij hebben gekozen". (Dhr. B., Neerpede).

  • 4 We zullen erop terugkomen wanneer wij zullen trachten de interacties tussen de verschillende activi (...)

7Zelfs al zijn ze ondergedompeld in het gebied, niets zegt dat zij er voor “altijd” zijn: “Niets zegt dat wij het later niet beu worden(Dhr. B., Neerpede). Dat belet ze niet gebruik te maken van het landschap en er nieuwe activiteiten te ontwikkelen zoals biologisch tuinieren, imkerij, het ringen van vogels, het ecologisch beheer van het landschap, het oprichten of het deel uitmaken van een actiecomité voor het landschap4, de organisatie van rondleidingen... Die activiteiten rusten op een individuele levenskeuze: “We vinden het prettig om dat te doen (Dhr. W., Moeraske) waar er weer wordt geïnvesteerd in het collectieve via een actiecomité dat opkomt voor het gebied.

8De beslissing om zich te vestigen in of in de nabijheid te blijven van een halfnatuurlijk landschap en erin te investeren door eventueel andere potentiële gebruikers nieuwe activiteiten aan te bieden steunt dus op een levenskeuze. De redenen daarvoor kunnen wel verschillen maar elkaar soms aanvullen:

  • Het kiezen voor het landschap als levenswijze kan voortkomen uit de wens om de omgeving te beheersen, de wens om zich geestelijk te bevrijden van de opgelegde levenscycli: weten wat men eet en hoe men leeft.

  • De actieve investering in het gebied, of zelfs in de bescherming ervan kan samenhangen met het individuele verleden dat in de kindertijd verankerd ligt: het halfnatuurlijke landschap werd ontdekt via spel, ontmoetingen met een “gids, een kenner”, die als initiator dienst deed. De aantrekkingskracht die ervan uitging kon de studie-en beroepskeuze bepalen (er zitten heel wat specialisten in de natuurwetenschappen in de actiecomités).

  • Er is ook de wens om autodidactisch de natuur te ontdekken, de wens tot waarnemen van de natuur, de leergierigheid en het verlangen om anderen deelgenoot te maken van de wetenschap bij rondleidingen: de verenigingen tellen vele paddestoelenkenners, ornithologen, insektologen, amateurs en autodidacten.

  • Opkomen voor het gebied is ook soms opkomen voor de eigen omgeving of het eigen leefklimaat. Er hoeven niet perse milieuoverwegingen de grondslag te liggen.

  • Het opkomen voor het gebied kan ervaren worden als een strijd, een nieuwe activiteit – soms zijn gepensioneerden actief lid van de plaatselijke actiecomités – die het leven zin geven:

“Wij wisten niet heel goed wat dat ons zou brengen maar wij wisten dat wij onze weg moesten gaan. Er zijn zo van die dingen in het leven”. (Mevr. V., Kattebroek).

9De keuze van de activiteit is niet steeds overgedetermineerd, zij kan opduiken uit een korf van mogelijke activiteiten:

“We zeiden tot onszelf: aan wat voor sport zullen we gaan doen? We gaan stappen. En om te stappen moet je interesse hebben voor iets. We zijn ons dan gaan laten inschrijven bij de Belgische natuuronderzoekers. Ik ben ertoe overgehaald botanica te studeren. We deden alle gebieden aan. En toen werd ik dat geloop van hier naar ginder beu. Ik ben naar het Moeraske gegaan en daar heb ik de andere leden van de vereniging ontmoet”. (Dhr. D.K., Moeraske).

10Dat neemt niet weg, dat, wanneer een activiteit eenmaal is gekozen, er in dc praktijk overgeïnvesteerd wordt.

11Deel uitmaken van een vereniging is zich ook in een groep integreren. De gezelligheid in die groepen kan ook een, soms niet onbelangrijk, motief zijn voor de investering: een barbecue organiseren naar aanleiding van 21 juli, de rally van de vijf valleien,'s avonds bijeenkomen op café... Die vorm van gezelligheid brengt ook machtsverhoudingen mee.

12Hoe zien het die buurtbewoners die actief in het gebied investeren? Uit de uiteenzetting van die redenen blijkt dat niet alle leden van de verenigingen perse in hoge mate milieubewust zijn. Voor sommige van hen – andere zijn reeds bekend met de biologische rijkdom van het landschap voor dat enige dreiging ontstaat – krijgt het gebied als halfnatuurlijk landschap immers betekenis wanneer het extern bedreigd gaat worden en de omgeving waarin zij leven op de helling komt te staan: verkaveling, bouw van een geriatrisch ziekenhuis. Voor hen staat het gebied vooral voor het leefklimaat (weiland, een gebied waar men op uitkijkt) en bepaalt er de stabiliteit van. De ecologische overwegingen komen na de beslissing om voor het landschap op te komen. Voorts wordt het gebied opnieuw omschreven: het wordt een halfnatuurlijk landschap. Het is noch een “brokje natuurschoon”, noch een “uitzicht” of een pad of een moestuin (deelstandpunt), “noch een geheel, een binnenin “waarin de buurtbewoner ondergedompeld is, “een bazaar waarin je geboren bent” (fusioneel standpunt) maar:

“een geheel. Er is 11 ha verschillend terrein, maar wij willen niet dat het in stukken wordt gesneden. Wij willen het juist behouden vanwege die diversiteit". (Dhr. D., Moeraske).

13De leden van de plaatselijke verenigingen kennen de vorm van het landschap en zijn verleden, de verscheidene activiteiten, de belangen die er aan het licht treden. Zij zien het algemeen en van op afstand. Van alle gebruikers die wij hebben ontmoet spreken alleen de “aanbieders van activiteiten” of de sympatisanten van halfnatuurlijke landschappen. Op zijn best hebben de andere gebruikers het over natuurreservaat, nooit over halfnatuurlijk landschap. Wat meer is, met uitzondering van de Kauwberg en de Vorsterie hebben de verenigingen de halfnatuurlijke landschappen hun officiële benaming gegeven. Niet omdat die benaming niet bestond, maar er geen gebruik van gemaakt werd.

14Daardoor krijgen zij een status die verschilt van die van de andere gebruikers, zij komen op voor het beschermen van het landschap en zijn de legitieme woordvoerders: zij kondigen af welke activiteiten er niet passen, vertegenwoordigen het gebied bij de verschillende medespelers en hebben een totaalvisie over de toekomst van het gebied.

4. – Het halfnatuurlijke landschap als teken van thuis, van rust

“Ik heb lucht nodig, wanneer ik de bomen zie weet ik dat er lucht is. Het is een veiligheid, ik weet ook dat ik thuis ben. Wanneer wij de Van Praetbrug passeren, is dat echt de keerzijde, de fabrieken. Dan heeft de mens behoefte thuis de accu's weer op te laden, daarom is een groengebied naast de deur belangrijk. Ook al kom je er niet vaak, je weet dat het er is” (Mevr. D., Moeraske).

15Het landschap is een teken dat je thuiskomt, een oriëntatiepunt dat opduikt uit de “onderkant”, de stad, een vast oriëntatiepunt “Je weet dat het er is en niet beweegt”. De toeëigening is misschien slechts visueel en brengt niet altijd een “fysiek” gebruik van het gebied met zich mee maar het staat voor je thuis in. De buurtbewoners vinden het landschap niet meer dan alleen zinvol wanneer ze er geregeld komen.

5. – Het halfnatuurlijke landschap als tegenruimte

“’s Avonds komt een sekte bijeen in de zandgroeve. Ze maken vuur, gebruiken drugs, de jongens hebben lang haar, hun hemd staat open en de meisjes hebben een hoed op”. (Dhr. X., Kauwberg).

16Het Moeraske vormt een goed voorbeeld van tegenruimte voor bepaalde buurtbewoners van de oude Picardiëwijk.

"Een tijd lang durfden we niet naar beneden. Er waren daar mensen verdwenen. Er viel ooit een Duitser in de bazaar (dat wil zeggen het moeras), hij werd niet terug gevonden. Er deden allerlei legendes de ronde over het Moeraske. Maar de Duitser, dat was echt, hij verdween in het moeras. Het zijn legendes maar er lijkt een grond van waarheid in te zitten. Er heeft zich ooit iemand verhangen aan de achterste boom rechts. Een mooie gehangene, helemaal zwart". (De gepensioneerden van het Moeraske).

17Een landschap is niet alleen een plaats waar er zich al dan niet observeerbare en kwantificeerbare activiteiten ontwikkelen maar ook een plaats waar er suggesties van betekenis, van beelden, ontstaan, zich verrijken. Het landschap veroorzaakt, staat toe of verbiedt evocaties die relatief autonoom staan ten opzichte van de activiteiten. Wie weet uiteindelijk of de Duitser echt is verdronken of dat, omdat het nu eenmaal oorlog was, er wel een vijand in de bazaar moest sneuvelen, als symbool van een soort wraak van de wijk. Of een wanhopige zich er al dan niet heeft verhangen, of het een op zichzelf staand voorval is of dat er andere zelfmoorden zijn gevolgd, het doet er weinig aantoe; het Moeraske zal blijven gelden als een plaats die uitverkoren is voor een gewelddadige dood of een verdachte verdwijning. Hoe dan ook zegt de geïnterviewde het is ons duidelijk: het zijn legendes met een grond van waarheid. Dergelijke geruchten schaden heel vaak het daadwerkelijke gebruik:

“Je kon hier beter niet komen, het was het stut, er deden legendes de ronde, verdronken kinderen, drijfzand. Mijn ouders kwamen hier voor het eerst vijf of zes jaar geleden. In de wijk is het nog steeds het stut, het heeft nog steeds een slechte reputatie. Er komen meer mensen van buiten dan van uit de wijk naar het moeras”. (Dhr. W., Moeraske).

18Het is duidelijk, ondanks de pogingen van de plaatselijke vereniging van het Moeraske om het stut “minder vuil, esthetischer” te maken, blijft het beeld van het stut en zijn verleden boven het Moeraske hangen en eventuele effectieve toeëigeningen door de mensen uit de wijk afremmen.

19Wil dat echter zeggen dat diestatus van tegenruimte er een niet-ruimte van maakt voor de mensen van de wijk? Zeker en vast niet. Allereerst omdat de tegenruimte de “bovenkant”, het gebied van de wijk steeds van geschiedenissen, evocaties heeft voorzien, vervolgens omdat het gebied als het ware tot vervelens toe de talrijke kwaliteiten van de wijk (het licht, de bovenkant, het leven, de netheid) weerspiegelt die die tegenruimte helaas niet bezit, en daardoor de samenhang binnen de wijk versterkt.

6. – Het halfnatuurlijke landschap als plaats om de hond uit te laten

20Het bestaan van de hond is vaak de katalysator van de wandeling:

“Sedert ik de hond heb, ben ik er alle dagen geweest. Het werkt verslavend zowel voor de hond als voor het baasje”. (Dhr. D., De Vorsterie).

21De hond zet niet alleen de activiteit in gang maar bepaalt ook hoe de wandeling verloopt en het landschap wordt toegeëigend.

“Ik ontdekte het Scheutbos toen ik de hond nam. Ik trachtte andere honden te mijden, daar kon je gemakkelijk komen, je kon de hond laten rennen". (Dhr. S., Scheutbos).

22Naarmate de hond ouder wordt, worden de wandelingen korter, maakt het baasje een minder groot toertje. Wanneer de hond komt te sterven, verliest de wandeling in die buurt haar betekenis en komt het baasje er niet meer. Soms verandert het baasje de wandeling zodat de hond andere landschappen kan zien. De hond is uiteindelijk de hoofdrolspeler van de wandeling, het onderwerp van de actie.

“Hij is er dol op te worden uitgelaten. Hij kent alle plekjes omdat hij er met mijn dochter al was geweest”. (Dhr. A., Scheutbos).

23Het baasje cijfert zich weg voor degene die hem zijn statuut, zijn identiteit verschaft.

24Het uitlaten van de hond kan de handeling worden die zin geeft aan het leven van elke dag, die de activiteiten en de gekozen sociabiliteit organiseert: van de hond kunnen al dan niet ontmoetingen uitgaan, het baasje heeft tegenover de hond morele verplichtingen zoals hem elke dag uitlaten, dat niet als een corvee aan te zien, variatie te brengen in de wandelingen... Het uitlaten van de hond kan zelfs het ritme van de hele dag bepalen. Het uitlaten van de hond en de wijze waarop dat gebeurt geven zin aan de andere activiteiten van het baasje. De meeste mensen die hun hond uitlaten die wij hebben ontmoet beoefenen geen andere activiteiten in dat gebied. Dat betekent niet dat hun enige activiteit “in de open lucht” perse het uitlaten van de hond is maar dat ze het gebied exclusief aan die activiteit koppelen.

“Wanneer mijn man en ik zonder de hond gaan wandelen, gaan wij naar het Boudewijnpark. Dat doe ik liever omdat het verder is, we nemen de wagen en drinken een glas achteraf. We zijn er eens uit, we gaan niet naar het Scheutbos omdat het te dichtbij is. Het Scheutbos is alleen een wandelplaats voor de mensen die er hun hond uitlaten”. (Mevr. L., Scheutbos).

25Het is een beetje alsof het gebruik van het gebied onwankelbaar verbonden is met het beeld van de hond, alsof degene die de hond uitlaat vakjes in zijn hoofd heeft waarin activiteiten en gebieden gescheiden zijn opgeslagen.

26Welke betekenissen kunnen de halfnatuurlijke landschappen bij die activiteiten hebben? De hond wordt in het halfnatuurlijk landschap uitgelaten omdat het dichtbij is: hij kan er te voet naartoe. De plaats kan worden gekozen bij gebrek aan beter, “omdat er niets anders in de buurt is". Toch kan die nabijheid een enkele keer het strikte kader van de instrumentalisering van de plaats overstijgen en tot affectieve banden leiden:

“Het Scheutbos is mijn tuin, ik ben er thuis, ik ontmoet er mensen die ik ken. Niet dat ik er in voorschoot kom. Om naar het Boudewijnpark te gaan, verfris je je, maak je je op". (Mevr. L., Scheutbos).

27Het landschap, waar men fysiek en affectief dichtbij staat, behoort tot de privésfeer, in tegenstelling met andere plaatsen, die als openbare plaatsen worden beschouwd, en een zekere vormelijkheid vereisen.

7. – Het halfnatuurlijke landschap als oord van ontspanning

28Dat gebruik betreft de zondagse wandeling in gezinsverband, de wandeling tijdens de middag, “zodra je een momentje vrij hebt". Het gaat erom dat men eens uit de sfeer van de verplichtingen en de noodzakelijkheden komt en zich in de sfeer begeeft van de vrijheid, de gekozen tijd en plaats, de electieve sociabiliteit. Dat moment kan op twee verschillende manieren be tekenis krijgen.

1. Het halfnatuurlijke landschap als oord van recreatieve ontspanning

29De zondag wordt onveranderlijk gewijd aan de gezinswandeling in een groengebied, waardoor onvermijdelijk grote massa's volk op de been worden gebracht. De voorkeur geniet het bos, sommige delen ervan (Roodklooster, Ter-Kameren-Bos...) meer dan, lijkt het, de halfnatuurlijke land schappen, met uitzondering van het recreatieve gedeelte van Neerpede, vakantieoord van de Anderlechtenaar.

30In Neerpede scheppen de massa, de aanwezigheid van voorzieningen (vijvers, cafés) de voorwaarden voor “massagedrag” (wandelingen rond de vijver, “platte kaas en kriek, pannekoeken en warme chocolade, ad hoc uitrustingen – kakikleur, Aigle laarzen...) wat het ontspannende karakter van de wandeling niet in het gedrang brengt. Het landschap krijgt een decorfunctie (de banken rond de vijver, het fietspad, de parkings, de terrassen, het typische lage huis van het Pajottenland, de laantjes, de spelende kinderen...) waarvan de elementen als merkteken fungeren voor de toeëigening. Bij dat type van activiteiten speelt de nabijheid van het gebied een minder grote rol dan de aanwezigheid of de afwezigheid van vrijetijdsvoorzieningen.

2. Het halfnatuurlijke landschap als oord van ontspanning, van recreatie

31De wandeling suggereert hier het opzoeken, via distinctieve gedragingen, van plaatsen waar de voormelde merktekens ontbreken (er zijn nagenoeg geen voorzieningen), waar er niet al te veel volk is, van plaatsen die toeëigeningen bevorderen die meer gebaseerd zijn op ontdekking, het creëren van spelen, die electieve sociabiliteit toelaten (“we zijn er onder vriendinnen"). Het landschap, materieel gezien (onder andere wat de onoverzichtelijkheid ervan betreft), neemt aktief deel aan de ontspanning, aan de “re-creatie”: men bedient zich ervan om er ongezien “met rust gelaten te wordende bomen, de waterlopen, de seizoenen liggen aan de basis zelf van de spelen:

“De kinderen creëren zelf hun eigen spel. Niets wordt hen opgelegd, het is een terugkeer naar de bron”. (Mevr. D., Kauwberg).

32De halfnatuurlijke landschappen trekken meer het tweede soort wandelaars aan.

8. – Het halfnatuurlijke landschap als leerplaats: de rondleiding

33Ook al gaat het hier niet om een gebruik dat tot de halfnatuurlijke landschappen is beperkt, toch komen ongetwijfeld daar de rondleidingen het vaakst voor en zijn ze het talrijkst; in ieder geval wat de zes gebieden betreft waar het hier om gaat met uitzondering van Neerpede en de Vorsterie “wegens afsluiting”. Het soort rondleiding kan afwisselen: zij kunnen regelmatig zijn (één keer per maand in het algemeen) en op verzoek. De georganiseerde bezoeken bij de rally van de vijf valleien hebben sedert drie jaar één keer per jaar plaats. Het kunnen thematische of initiatiebezoeken zijn. De doelgroepen zijn voornamelijk tamelijk ervaren volwassenen – hoewel het steeds vaker voorkomt dat groepen uit het verenigingsleven, gepensioneerden, vriendenkringen, vrouwengroeperingen een bezoek aan de gebieden aanvragen – en schoolkinderen. Die bezoeken blijken steeds meer succes te hebben. Zo zouden in 1992 bijna 3000 leerlingen de Kauwberg, 800 het Kattebroek hebben bezocht. De rally van de vijf valleien trok enkele duizenden personen aan in één dag. Gezien die cijfers is het begrijpelijk dat de plaatselijke actiecomités het gebruik voor pedagogische doeleinden van die halfnatuurlijke landschappen als een belangrijke inzet naar voren schuiven.

34De rondleiding past in een echte initiatieritus en kan een “verlossende” waarde krijgen: er zijn degenen die weten, degenen die niet weten (“de hondenbezitters zijn onze vrienden maar zij zijn onwetend”) (Heer, Moeraske) en die welke nog niet weten (degenen die een rondleiding volgen). Zoals elke ritus onderscheidt de initiatie die verloopt in de vorm van een rondleiding twee fazen: de fase voor en die na de gidsronde wanneer men meer en dus beter weet.

“In het begin kan het de kinderen geen donder schelen, dan geraken ze geboeid. Op school zijn ze onuitstaanbaar en hier geraken ze geboeid. In het begin weten ze van toeten noch blazen. De kinderen uit Brussel zien een egelantier en zijn vruchten en denken dat het radijzen zijn. En of ze er weinig van af weten”. (Dhr. D. K., Moeraske).

35Wat de “inwijders” betreft er is sprake van een echte pedagogische opdracht die zich uit in de sfeer van de “ernstige” wetenschap en past in een “rousseauïstische” leeraanpak van het inductieve type (gaan kijken om te begrijpen). Die opdracht wordt verlossend wanneer het de inwijders lukt onwetende kinderen belangstelling bij te brengen, hen te tonen wat de natuur is. Zij was dat evenzeer toen sommige leden van de vereniging van het Moeraske twee jongeren hadden “gesnapt” die de vleermuizengrot hadden beschadigd en hen als straf oplegden het gebied gedurende een bepaalde pe riode schoon te maken.

36Bij de initiatiefnemers is steeds het verlangen bespeurbaar om stadskinderen, die niet steeds de gelegenheid hebben de natuur elders te zien, de natuur te tonen. Dat verlangen is vermoedelijk de sterkste motor achter de rondleiding van kinderen:

“Voor de migrantjes is een beek een kanaal, een pad een weg”. (Dhr. N., De Vorsterie).

37Laten zien wat de natuur is maar ook dat dat type van natuur deel uitmaakt van zijn dagelijkse leefwereld en niet alleen “in het Zwin” voorkomt:

“Het Zwin, dat is exotisch. Het is normaal dat je onder de culturele verworvenheden interessante dingen aantreft, maar in Brussel verwacht je dat niet. Het Zwin ligt buiten de kinderwereld, het is een ongewone tuin. De kinderen zijn meer betrokken wanneer je het met hen over Brussel hebt”. (Dhr. D.S., De Vorsterie).

38Het gaat hier dus om een sensibilisering voor de milieuproblematiek in zijn “diversiteit” en wat de belangen betreft die op het spel staan (volgens Mevr. T., onderwijzeres, sensibiliseren bepaalde kinderen na een bezoek aan de halfnatuurlijke landschappen zelf hun ouders).

39Het leerproces bestaat voornamelijk in het corrigeren van bepaalde stereotypen die zij reeds hebben. Bijvoorbeeld: voor de natuur staat het park met zijn ronde groene bomen vol appelen. Of nog, de halfnatuurlijke landschappen als de natuur buiten henzelf en hun dagelijkse leefomgeving, of het beeld van de jungle. Het belang van dergelijke bezoeken is dat, zoals de initiatiefnemers ervan veronderstelden, een andere vorm van natuur dan het park in hun fantasie wordt geïntegreerd. De weerstand die wordt geboden is sterk: na het bezoek blijven ze halfnatuurlijke landschappen tekenen als jungle of als groene en ronde boom. Die beelden vormen hun voorstellingsmodel maar ook hun model van benadering van de natuur. Toch helpen rondleidingen en het werk achteraf in klasverband ongetwijfeld om ze tot bespreking te brengen.

40Het gewicht van de kennis, van de leerritus is ook merkbaar in het beeld dat de kinderen maar ook de volwassenen van het halfnatuurlijke landschap hebben: de natuur die aanwezig is in de halfnatuurlijke landschappen is een te respecteren natuur, een nederig te benaderen natuur (“je trekt zo een gebied niet in met een pak frites, maar zoals je in een cisterciënzerabdij binnengaat”.) (Dhr. J., Kauwberg). In het uiterste geval vinden sommigen die een halfnatuurlijk landschap benaderen voorafgaande plechtige stilte, gedempt spreken, kaki-uitrusting, Aiglelaarzen en verrekijker zichtbaar geboden. De kinderen maken een duidelijk onderscheid tussen die natuur (zij noemen een halfnatuurlijk landschap een natuurreservaat) en de meer speelse natuur, de parken:

“Een halfnatuurlijk landschap is natuur die je bezoekt, het is ergens waar er veel dieren zijn, waar de planten helemaal uit zichzelf groeien zonder dat ze worden geplant. Het is een plaats waar je de natuur moet respecteren. Het park is de plaats waar er speelterreinen zijn, waar je je kunt amuseren, rennen (De kinderen van de cyclus 5-8 van La Source in Evere).

41Voor die kinderen die de landschappen ontdekken via rondleidingen, dikwijls in schoolverband, gebeurt de toeëigening op een ernstige toon, noch echt spontaan, noch echt ludiek: er zijn plekken waar je speelt, waar je je amuseert en plaatsen waar je de natuur observeert en respecteert. De scheiding van de natuur in twee modi van toeëigening kan doen veronderstellen dat men zich in de eerste soort gebieden misschien een beetje verveelt en in de tweede niet zeer goed oplet. Uit die mentale breuklijn blijkt nogmaals dat het halfnatuurlijke landschap en de vormen van natuur die het aanmoedigt nog geen deel uitmaken van de dagelijkse leefwereld van de kinderen “uit de steden” en dat pedagogisch werk nog steeds noodzakelijk is.

9. – Het halfnatuurlijke landschap als oord van bezinning, als plaats waar men afstand neemt

42Een wandeling in een halfnatuurlijk landschap is de gelegenheid om de klokken gelijk te zetten, het natuurlijke ritme te hervinden en op te gaan in de “ruige, woeste” natuur.

“Bij het stappen komen de dingen weer op hun plaats terecht. Je kunt gemakkelijker je accu's weer op laden in de natuur dan in een kerk”. (Mevr. D., Neerpede).

43Een wandeling geeft aanleiding tot meditatie maar ook tot inspiratie “In het begin dacht ik bij mezelf:

maar wat doe je hier, dit hoeft voor mij niet. Mettertijd heb ik die sfeer zo in mij opgenomen dat het mijn bron van inspiratie is geworden. Hier lukt het me in het ritme van het bos te komen. Hier werk ik tijdens de wandeling tekens uit waar ik langskom. Het is een soort parcours." (Dhr. D., schilder, De Vorsterie).

44Het register van het “religieuze” maakt deel uit van die zienswijze en draait rond de sacralisering van de natuur die een heiligdom wordt, een soort symbolische humuslaag van waaruit het leven volledig zin krijgt of zou moeten krijgen. Door de natuur komen de dingen weer op hun plaats terecht.

“Op mijn wandelingen is het alsof ik mijn wortels tegenkom. Ik heb behoefte aan de natuur. Ik vind het jammer wanneer ik merk dat de winter nadert, de natuur die sterft. Dat is misschien een beetje de angst voor de dood, het gaat zo snel. Het bezorgt mij vreugde en dan dient het nergens meer toe. Maar uiteindelijk is de aarde er altijd. (Mevr. D., Moeraske).

45Wandelen op een plaats kan een ritus worden waarrond het dagelijkse leven zich afspeelt.

“Er is een tamelijk buitengewoon paar. Het zijn Italianen. Hij zal wel 88 jaar oud zijn. Zij komen alle zaterdagmiddagen van het Flageyplein per bus. Zij lopen de markt af, halen het oud brood op, de groenten. Zij komen met die zakken hier naartoe en aan de bushalte worden ze door de kraaien opgewacht. Zij geven ze te eten op de Vorsterie, lopen een eindje om en keren terug arm in arm. (Dhr. D., De Vorsterie).

46De plaats die het gebied bij die activiteit inneemt is allesbehalve neutraal, onverschillig. Voor elke gebruiker zijn de kenmerken ervan niet vervangbaar (woeste, ruige natuur...). Het ritme, “de natuurlijke orde” die de natuur “heel natuurlijk” aan de mensen en de dingen oplegt treft men in die gebieden aan maar niet in de parken waar de geculturaliseerde natuur door de mens is gemaakt en waar hij veroverend tewerk gaat. Het park wordt als een te kunstmatig gebied aan gezien, waar de wandelaar niet meer de loop van de natuur kan volgen: “in een park beweegt niets”. (Dhr. H., Kauwberg) In een halfnatuurlijk landschap regelt de natuur de betrekkingen met de gebruiker en maakt hem “heel klein”, “incognito” en herinnert hem eraan dat “hij” slechts “op doorreis” is maar “zij” er “altijd" zijn.

10. – Het halfnatuurlijke landschap als plaats van continuïteit en overdracht

47Gaan wandelen met de kinderen of kleinkinderen kan soms andere bedoelingen hebben dan ontspanning: bijvoorbeeld het opsporen van de eigen voetsporen, de eigen roots en het overbrengen ervan.

“Toen ik klein was hadden wij ons bos, gingen we spelen in de steengroeven. Op de Kauwberg heb ik stukken van mijn kindertijd teruggevonden. Als mijn zoon oud zal zijn, zal hij aan de kinderen van zijn kinderen kunnen vertellen dat zijn mama hem naar de Kauwberg meenam” (Mevr. D.,Kauwberg).

“Naar Eurodisneyland kunnen ze alleen als de ouders ze daar naartoe meenemen. Terwijl de kinderen van Evere(...), de kinderen van hier, zoals Emiel hè, wanneer hij kleinkinderen heeft, komt hij naar hier. Vooral kinderen van ouders die van hier zijn komen hier naartoe. Dat is geschiedenis. Wanneer hij betovergrootvader zal zijn, zal hij zijn achterachterkleindochter mee hiernaartoe nemen”.

(Dhr. D.,Moeraske).

“Ik heb hier geleefd, ik ben gedoopt in Sint-Vincentius, ik heb mijn communie gedaan, mijn kinderen zijn gedoopt in Sint-Vincentius (Meneer Emile).

“Ik ben hier gedoopt, ik heb hier mijn twee communies gedaan en ik ben niet getrouwd maar ooit komt het nog wel zover”. (De kleindochter van Meneer Emile).

“Als zij zal getrouwd zijn, zal het een echte Everse zijn (Meneer Emile).

48Door met hun kinderen uit wandelen te gaan trachten die mensen in zekere zin in hun kinderen voort te leven en hun roots, die hun een identiteit verschaffen, levendig te houden. Door op de Kauwberg te gaan wandelen vindt Mevr. D. een deel van haarzelf terug dat zij aan haar kinderen en kleinkinderen zal kunnen doorgeven: wanneer zij zegt “je zult hen zeggen dat je mama je naar de Kauwberg heeft meegenomen” is dat een beetje alsof zij verklaart “je zult ze zeggen wie je mama was”. In het tweede uittreksel is de identiteit een kwestie van tot een gemeenschap te behoren (de familie maar ook Evere, de mensen van “hier”). Eén van de lidmaatschapsrituelen is, naast het doopsel, de communie... de wandeling in het Moeraske. Dat is de geschiedenis van de wijk, je werd er geboren. In de twee gevallen fungeert het landschap als onthuller en “stabilisator” van de inzet en kan daar niet los van worden gezien: de Kauwberg omdat zich daar de steengroeve uit de kindertijd bevindt, het Moeraske omdat het onlosmakelijk met de identiteit van de gemeenschap verbonden is.

11. – Het halfnatuurlijke landschap als werkplek

  • 5 C. GALLEZ, Veertien semi-natuurlijke sites in het Brussels Gewest, in Entente nationale pour la pro (...)

49De ecologische definitie van het halfnatuurlijke landschap5 veronderstelt dat het op een gegeven ogenblik in zijn geschiedenis de plaats is geweest van menselijke activiteiten, hetzij landbouw, extractie en verwerkende nijverheid (steenbakkerijen, zandwinning). De meeste ervan verdwenen op het einde van de tweede wereldoorlog. Er wordt echter nog hier en daar wat geproduceerd. Zo worden er in de halfnatuurlijke landschappen agrarische en afgeleide activiteiten (groentekweek, veefokkerij) beoefend die zich in een precaire situatie bevinden: de pachters hebben vaak slechts een contract dat elk jaar opnieuw moet worden verlengd. De tuinbouwgronden worden, wat Neerpede betreft, door de gemeente Anderlecht opgekocht, wat vergemakkelijkt wordt door erfeniskwesties (“we hebben geen kinderen, het is afgelopen met het vak”) (Dhr. en Mevr. D., Neerpede). Die activiteiten kunnen nog worden aangetroffen in de vorm van bouwland, tuinbouwland of weiland in de behandelde halfnatuurlijke gebieden met uitzondering van het Moeraske en de Vorsterie wegens de afsluiting. Veelal zijn die gebieden de laatste gronden die voor dat soort activiteiten in het Brusselse Gewest nog beschikbaar zijn. Voor de mensen die daar het land bewerken hebben die gebieden niet het statuut van halfnatuurlijk landschap, het zijn voor alles werkplekken en, voor de groentekwekers van Neerpede, leefplekken. Het gaat evenmin om gekozen gebieden maar plaatsen die zich zelf opdringen omdat “het zo gegaan is”, omdat het leven het zo gewild heeft. Dat soort plaatsen vermindert steeds, zowel fysisch (opkoop van de goede gronden, omvorming van die gronden in sportterreinen, bouwverbod in het plattelandsgebied) als psychisch (dat vertaalt zich in het gevoel van bezitontneming, onteigening van bepaalde plaatsen).

50Laten wij verder nog opmerken dat er honden gedresseerd worden in het Moeraske, de Vorsterie en Neerpede, en dat er nog aan tuinbouw wordt gedaan op de Kauwberg.

12. – Het halfnatuurlijke landschap als volkstuintje

  • 6 De bewerkte gronden kunnen aan de NMBS toebehoren (men denke om zich daarvan te overtuigen slechts (...)

51Het gebruik van het halfnatuurlijke landschap als volkstuintje6 – volkstuintjes komen weliswaar niet alleen in die halfnatuurlijke gebieden voor –, en dat springt als kenmerk het meest in het oog. Het halfnatuurlijke landschap, een open gebied dat nog niet voor een bepaalde wijze van toeëigening is bestemd (noch openbare, noch particuliere, noch voor de vrije tijd, noch voor de arbeid), tussenruimte, is waarschijnlijk de ideale plaats voor een dergelijke activiteit waarvan het statuut in heel de stadssymboliek steeds minder duidelijk omschreven is. Het volkstuintje, een oud volksgebruik in de stad, wordt steeds minder als zodanig aanzien omdat het een anachronisme wordt, omdat het door stedebouw en het gewestplan niet als stadsfunctie wordt aangemerkt. Toch is het een nog zeer levendige manier om de grond te gebruiken die steeds meer een nieuw leven gaat leiden rond een “nieuwe” denktrant: de ecologie. Toch wordt, lijkt het, tegen het volkstuintje nu anders aangekeken: vroeger was het iets vanzelfsprekends, iets dat verankerd lag in de traditie van de wijk en de inwoners, iets dat in zekere zin gezien werd als een tweede job die noodzakelijk was voor het voortbestaan, terwijl het nu vooral een tijdverdrijf is geworden waarvoor vooral bewust wordt gekozen.

52Zo zijn er nu twee soorten tuiniers: enerzijds de zogenaamde “oude tuiniers”, gewoonlijk de mensen uit de wijk, steeds vaker gepensioneerden, die “steeds in de tuin hebben gewerkt”, die steeds in de tuin hebben zien werken (“de tuiniers werken in de tuin omdat ze dat in hun jeugd hebben gedaan, je wordt niet achteraf tuinier”) (Dhr. D., De Vorsterie), die het land onder elkaar verdeelden of aan hun kinderen doorgaven; anderzijds de “nieuwe tuiniers”, jongere mensen, die tuinieren aanzien als een in de praktijk brengen van het soort leven waarvoor zij hebben gekozen.

53Een van hun gemeenschappelijke kenmerken is dat het in de twee gevallen voornamelijk een mannenaangelegenheid is. Dat zou ten eerste kunnen komen door het fysieke karakter van dat soort activiteit, maar diepgaander moet het volkstuintje misschien gezien worden als een overblijfsel van makroculturele neigingen zoals die van de man die in de behoeften van zijn gezin moet voorzien (het beeld van de voedstervader).

54Toch kijken die twee types van tuiniers, die het weliswaar mogelijk maken dat het gebruik in stand gehouden wordt of zich zelfs ontwikkelt, anders aan tegen hun activiteit en het gebied waarin zij via die activiteit investeren (zonder dat die twee standpunten met elkaar in strijd zijn).

55Die verschuiving is reeds voelbaar in de wijze van beoefenen van de activiteit: bij de “oude tuiniers” wordt algemeen het register van het labeur bespeeld. Tuinieren is een activiteit die tijd in beslag neemt en vaak verhindert dat iets anders wordt gedaan (“ik heb geen tijd om te gaan wandelen”) (Dhr. W., Moeraske), iets dat je blijft doen “totdat je het niet meer kunt” (id.) Bij de “nieuwe tuiniers” gaat het meer om een, weliswaar gekozen, activiteit, die echter naast andere activiteiten wordt beoefend.

56Bij de eerstgenoemden zal de activiteit veel regelmatiger en precies zijn (de prei wordt gaandeweg uitgeplant), de gewaskeuze is gebaseerd op vroegere ervaringen en zelfs op spreuken; de tweede soort tuiniers kiest voor het tuinieren nadat het tegenover andere activiteiten is afgewogen (“soms heb je het te druk om te tuinieren”) (Dhr. W., Moeraske). Dat gebrek aan regelmaat wordt hen juist verweten door de eerstgenoemden, het leerproces verloopt volgens de trial-and-error methode.

57De gebleken verschillen in concrete organisatie van de activiteit komen terug in de betekenis(sen) welke die twee types van tuiniers eraan geven.

1. De tuin als labeur

58Voor de “oude tuiniers” heeft het gebied waarvan zij, dat denken ze althans, het vruchtgebruik hebben het statuut van een tehuis. Het tuinieren is een handeling van herprivatisering van een gebied waarvan men geen eigenaar is maar dat men markeert door het te bewerken, al doende, door er zich te vestigen. Het land bewerken betekent het gebied van zijn afdruk en de gezinsafdruk voorzien... Er wordt, opnieuw, een spoor achtergelaten.

“Deze grond heb ik bewerkt, hij is een beetje van mij. Ik heb hier mijn kindertijd hervonden. Toen ik mijn zoon kreeg zei ik tegen mezelf: ik ga toch het land bewerken omdat ik aan mijn ouders dacht, aan mijn vader die het land bewerkte. Ik krijg wat heimwee naar vroeger. Toen ik nog een jongetje was zocht ik naar paaseitjes in de tuin, ik heb hetzelfde opnieuw gedaan voor mijn zoon. Gaandeweg vind ik dat ik hetzelfde doe als mijn vader. Hoe ouder ik word hoe meer zin ik heb om het land te bewerken. Hecht ik mij, klamp ik mij vast?”. (Heer, Het Kattebroek).

59Het land bewerken is het terugvinden van de ontbrekende schakel met de mythische oorsprong, die door de eigen geboorte, het eigen leven was zoek geraakt. Het is een poging die eeuwige afstand tussen zichzelf en de natuur, de voedingsbodem, te overbruggen. Het is de terugkeer naar de oorspronkelijke staat waarin de mens met de natuur samenvalt. Met die wens het oorspronkelijke tehuis te herscheppen hangen diverse manieren samen om tegen het gebruik van de tuin aan te kijken.

60- De herschepping van het verloren gegane thuis, nl. het platteland dat men heeft gekend toen men klein was en waar men alles over het bebouwen van het land heeft geleerd.

“Mijn ouders waren boeren, ik heb alles geleerd, dat is gemakkelijk, ik hoef van niemand iets te leren (Dhr. W., Moeraske).

61- Het verlengen van het thuis: de moestuin is de privétuin die men niet bij zijn woonst heeft; ook hier gaat het om een herprivatisering van de ruimte. Sommige tuiniers creëren zo opnieuw hun privéruimte in de moestuin, die nieuwe functies zal krijgen: solarium, barbecueplaats, barruimte, “brolruimte”, rustruimte met de desbetreffende merktekens: afsluitingen, “opgepast gevaarlijke hond”, bloemperken, voorwerpen van gips of plastiek.

62- Onder elkaar zijn: de tuiniers zien het halfnatuurlijke landschap niet als een woest gebied maar als een plaats van sociabiliteit waarvoor men gekozen heeft, waar men niet ontmoet wie men geen zin heeft tegen te komen: “Als ik in de tuin was, hield ik mij niet met de buren bezig (Dhr. F., De Vorsterie), een mannelijke plaats, waar men onder elkaar is (dat wil zeggen onder mannen) om over de tuinen en de methodes van tuinieren te discussiëren. Hoewel een van de redenen voor de activiteit de kameraadschap is, is dat toch geen collectieve praktijk; wanneer het erom gaat de resultaten van de produktie te beoordelen moet de kameraadschap wijken voor concurrentie.

63Die mannelijke sociabiliteit wordt vaak georganiseerd) rond het zo goed als uitsluiten van de vrouwen (die slechts kritiek komen geven en willen dat men hun zinnetje doet) behalve in de oogsttijd, wanneer de teerling is geworpen, en wanneer de familie in het spel komt, bijvoorbeeld wanneer de kinderen uitgenodigd worden op een barbecue.

64Soms moet de moestuin wedijveren met het café (“het was dat of het café”) (Dhr. R., Kauwberg) een andere plaats van mannelijke sociabiliteit.

2. De tuin als vrije tijd

65Bij de jonge tuiniers die de oude tuiniers opvolgen lijkt de betekenis van de activiteit verschillend:

“De jonge tuiniers, dat zijn een beetje de groenen, die het beu zijn zo maar wat te eten en die in de natuur willen zijn samen met anderen”. (Heer, Moeraske).

66Hier wordt de nadruk gelegd op het eisen stellende en collectieve karakter van de activiteit. Het gaat voor hen om een levenskeuze die om een vrijwillige demarche vraagt in zoverre zij niet meer in een traditie past (het is niet meer vanzelfsprekend, men werkt niet meer in de tuin omdat men steeds in de tuin heeft gewerkt) maar in een verlangen om zijn eigen levensloop te besturen via de beheersing van zijn voeding. Het is een handeling van geestelijke bevrijding. Het collectieve aspect van dat type van toeëigening is niet meer gemeenschapsgebonden, in zoverre de activiteit niet meer van bovenaf wordt opgelegd, los van de individuele keuze, maar wel samenhorigheidsgebonden. Men werkt samen in de tuin, er is geen wedijver meer, men helpt elkaar. Ook het ludieke aspect komt meer op de voorgrond. Zoals wij reeds hebben gezegd verlaten we het register van de arbeid, de ernstige arbeid, waar hoge rentabiliteitsnormen moeten worden gehaald, van de hoofdactiviteit die zin geeft aan de andere activiteiten, en komen in het register van het ludieke, het tijdverdrijf, de levenskeuze waar de moestuin één van de activiteiten op een bepaalde tijd is.

67We zien hier een wijziging van de tijdscategorieën. Door de “oude” tuiniers wordt de tijd die in de moestuin wordt doorgebracht beschouwd als werktijd die zin geeft aan de andere activiteiten. Voor de “nieuwe” tuiniers is tuinieren één van de activiteiten, die niet noodzakelijk heel het leven ritmeert.

68Het eisenstellende aspect komt ook tot uiting in het trotse bewustzijn dat die nieuwe tuiniers hebben van hun toeëigening van de ruimte. Zij eisen er het gebruik van op, ook al behoort de grond hen niet toe. Daartegenover staat dat de “oude” tuiniers hun recht op de grond niet opeisen: ook al hebben ze het land bebouwd, het behoort hen niet toe.

69Voorts tendeert de wijze van overdracht van de activiteit naar wijziging.

“Afgezien van de groenen, gaat zij van vriend op vriend over”. (Dhr. R.,Kauwberg).
“Het ging via de cafés, iemand kwam te overlijden, iemand anders nam het over. Probleem is dat de kinderen de tuin niet zullen overnemen. De jongeren zijn daar niet meer gevoelig voor afgezien van de groenen maar hun manier van in de tuin werken is ook “dat” niet. (Dhr. W., Moeraske).

70Bij die ontwikkeling moet de vraag worden gesteld of het werken in de moestuin eenvoudig het overblijfsel is van een oude wereld die aan het verdwijnen is ofwel bijdraagt tot het herscheppen van een nieuwe modus van toeëigening en produktie van de ruimte.

71Wij zien dus momenteel een nieuwe wijze van overdracht opkomen die parallel met de vroegere functioneert op basis van de gemeenschap. Die nieuwe wijze van overdracht is noch generatiegebonden (de ouderen aan de jongeren), noch “erfelijk”, maar wijzigt het statuut van de gebruiker. Tuinieren is minder de zaak geworden van een tamelijk bejaarde volksklasse dan van een “intellectuele”, jonge en urbane klasse. Kwantitatief gesproken lijkt de aflossing verzekerd, er wordt geen bouwland opgegeven.

72Voor de oude tuiniers vertaalt zich dat in een gevoel van onteigening: “De “groenen” zullen niet goed het land bebouwen dat wij hen zullen overlaten”. De overdracht verloopt niet meer via de cafés maar vaker via de plaatselijke actiecomités die de wachtlijsten beheren. Dat zeer affectieve gevoel van onteigening wordt gecompenseerd door het meer rationele gevoel dat dankzij hen de activiteit behouden blijft en zich zal bestendigen.

73Ook kijken de oude tuiniers anders tegen het gebied op dan de nieuwe.

“Hier zijn we vrijer, zijn we ingebed. We hebben hier echt wortel geschoten. We hebben geen problemen met de kinderen dankzij de tuin omdat zij elkaar daar ontmoeten. De tuin houdt de boel samen”. (Dhr. en Mevr. W., Moeraske).

74Die passage spreekt voldoende voor zichzelf: de ruimte is een absolute ruimte waar men niet uit mag, ze is niet vervangbaar. Alle kwaliteiten worden eraan toegeschreven zelfs dat zij in plaats van de huiselijke haard het gezin bijeenhoudt. Het halfnatuurlijke landschap wordt veelal, in termen van toeëigening, tot de tuin zelf herleid. De nieuwe tuiniers hebben een algemenere kijk op het landschap, aangezien het werken in de moestuin één van de activiteiten is die zich binnen het halfnatuurlijke gebied of elders kunnen afspelen. Dat neemt geenszins weg dat er overgeïnvesteerd wordt èn in de activiteit èn in het gebied, maar dan binnen een ruimer perceptiekader dan de moestuin en het onderhoud ervan. Er kunnen vele investeringen en toeëigeningen zijn.

75In de sfeer van de vrije tijd bestaan andere produktiefuncties die in deze studie niet uitgebreid werden geanalyseerd. Wij noemen de stroperij en de vogeljacht met netten, die vooral in het Moeraske ter sprake kwamen. Er wordt fruit geplukt op de Kauwberg en de Vorsterie zoals bramen om er jam van te maken alsmede paddestoelen. Daardoor komen jaarlijks mensen naar het gebied die niet perse op andere momenten van het jaar of om andere redenen het landschap gebruiken. De fruitpluk om jam te maken lijkt op een familieritueel en spreekt sterk tot de verbeelding: het is de tijd van het vieruurtje in familieverband, het moment om zijn kind zelf te leren jam maken. Wij vermelden tenslotte de recuperatie van huisvuil, een winstgevende praktijk voor de mensen uit de Bezemhoek, die anders verdwenen zou zijn.

13. – Het halfnatuurlijke landschap als “sportplek”

  • 7 Gezien het grote aantal waargenomen sporten (vooral in Neerpede) hebben we geen representatieve ste (...)

76In sommige halfnatuurlijke gebieden wordt meer dan in andere aan sport gedaan. In Neerpede heeft de gemeente zo niet zelf een groot sportgebied ontwikkeld, dan toch bevorderd waarmee aan tennis, golf, hockey, skiën en rugby kan worden gedaan... De Kauwberg, en steeds minder echter wegens de afsluiting, de Vorsterie, trekken joggers en andere mountainbikers aan (vroeger waren het motoren en auto's). Ook de Vorsterie heeft een lange sportieve traditie: manèges, rugbyvelden (vroeger was het een voetbalveld). In de drie andere gebieden wordt minder door de sportbeoefenaars geïnvesteerd. Twee factoren lijken dat te verklaren: de plaats die zich meer of minder goed voor sportbeoefening leent maar vooral de mensen in de omgeving van het landschap. Zo trekt het Scheutbos, waar de buurtbewoners tamelijk bejaard en honkvast zijn, meer mensen aan die de hond uitlaten dan joggers7.

77De wijze waarop de gebruikers hun activiteiten zien zal verschillen naargelang het om een “collectieve” sport gaat die op zijn minst een lichte infrastructuur vergt, of een individuele sport. Wat de eerstgenoemde sportactiviteiten betreft (de manège op de Vorsterie, de golfbaan in Neerpede) wordt op de sociabiliteit die de activiteit mogelijk maakt de nadruk gelegd: “Je bent onder vrienden, ervoor en erna”. (Dhr. G., Neerpede), of verder “het is geen manège als alle andere. Alles wordt er zelf gedaan. Het is een kibboets”. (Mevr. G., De Vorsterie). Voor de individuele sporten en volgens de afgelegde “getuigenissen” (fietsen en hardlopen) overheersen de ideeën van de eigen grenzen verleggen maar ook van vrijheid.

78Wat is de betekenis van de plaats in de praktijk? Met andere woorden, kan de gebruiker zich voorstellen dat hij zijn sport in een ander gebied beoefent of valt de activiteit met het gebied samen? Sommige activiteiten zijn gemakkelijker verplaatsbaar om redenen die minder te maken hebben met de aanwezigheid of de afwezigheid van voorzieningen dan met de aard van de symbolische en affectieve investering waardoor de activiteit met het gebied verbonden is. Hieruit kunnen twee verschillende wijzen waarop tegen het halfnatuurlijke landschap aangekeken wordt worden afgeleid.

1. Het halfnatuurlijke landschap als sportstimulans

79De plaats neemt niet alleen actief aan de activiteit deel, zij stimuleert ze:

“In de Bezemhoek zijn er altijd manèges geweest. Op de Vorsterie was het een dorp, iedereen hielp ons. Hier is het een kibboets, het is de laatste plek ongerepte natuur in de buurt van het Zoniënwoud” (Mevr. G., De Vorsterie).

80Het belang van de plaats wordt voornamelijk gekoppeld aan de zeldzaamheid ervan maar ook aan dat waarvoor zij bestaat, aan de symbolische en collectieve humuslaag ervan (de paarden zijn een traditie, het is een plaats van elkaar helpen en dorpssamenhorigheid).

2. Het halfnatuurlijke landschap als sportterrein

81De plaats blijft aan de activiteit deelnemen in zoverre zij de wijze van activiteitsbeoefening bepaalt, maar er ontstaat een afstand: de plaats komt na de beslissing tot gebruikmaking, ook al versterkt zij, geeft zij extra betekenis. De gebruiker kiest de plaats voor de activiteit uit een “korf plaatsen”, de plaats dringt zich niet voor de beslissing op:

“Ik wil niet sporten in een stadion, ik ben een natuurmens. Sporten op vaste uren, daar ben ik niet weg van. De Kauwberg, daar is het te klein, het is net een stadion”; (Dhr. M„ De Vorsterie).

“Ik loop naar Neerpede wanneer ik behoefte heb aan kalmte en naar de stad wanneer ik stress, gevaar zoek”. (Dhr. V., Neerpede).

82Er zijn gevallen waarin de plaats en de eigenschappen ervan (de geografische nabijheid uitgezonderd en dan nog) geen invloed hebben op de beslissing om er te aan sport te doen. De heer G. speelde vroeger golf in Bergen. Op oudere leeftijd vond hij Bergen te ver en de andere golfbanen van Waals-Brabant te duur, en verkoos hij golf te spelen in Neerpede.

83Wij zien een betekenisvermindering van het gebied, een betekenisverarming ervan. Op zijn best wordt het een groen decor, slechts een recipiënt voor de activiteiten.

14. – Het halfnatuurlijke landschap als secundaire ruimte8

  • 8 Voor een aangepaste presentatie van het begrip cfr. J. REMY en L. VOYE, Ville, ordre et violence, C (...)

84De secundaire ruimte wordt door degene die ze als zodanig aanvoelt ervaren als “een vlucht uit de sfeer van de noodzakelijkheden”, de verplichtingen van de overheersende sociale orde en de sociale controle. Ze krijgt betekenis wanneer ze tegenover primaire ruimte wordt gesteld (de werkomgeving, de thuisomgeving, de schoolomgeving...).

85Het feit dat een gebied als een primaire dan wel een secundaire plaats wordt aangevoeld kan zowel te maken hebben met de wijze waarop men er zelf tegen aankijkt (een moeras dat door een kind als een strijdtoneel voor een zeeslag wordt aanzien) als met de wijze waarop de gemeenschap tegen de activiteit aankijkt (bijvoorbeeld het gevoel dat de aanwezigheid van een groep's nachts in een gebied a priori verdacht is).

86Het aanzicht van het gebied is geen neutrale factor in de symbolische constructie ervan als secundaire ruimte. Sommige halfnatuurlijke gebieden zullen zich gemakkelijker dan parken, die meer geordend zijn, tot secundaire ruimte ontwikkelen. De halfnatuurlijke landschappen verschillen zelf onderling op dat vlak. Wat de meeste waargenomen activiteiten betreft, is er echter dat, soms onzegbare, verlangen eens de verplichtingen kwijt te zijn.

87Welke activiteiten hebben deel aan de constructie van een secundaire ruimte?

88De wijkkinderen, vooral die uit het Moeraske, de Kauwberg en de Vorsterie komen nog hutten bouwen, kikkers vangen en de hellingen afstormen...

“’t Was groots: het avontuur. Ik mocht er niet komen, het was nog grootser. We gingen op expeditie, dat was ons geheim. Er waren inwijdingsrituelen. In het moeras moest je goed je weg kennen, anders kon je wegzakken in de modder”. (Dhr. W., het Moeraske).

89Het halfnatuurlijke landschap, wanneer het de plaats is waar men incognito vertoeft, voor anonimiteit kiest, waar men zijn toevlucht heeft gezocht ver van de stad, haar fabrieken, lawaai en stress, wordt als een secundaire ruimte aanzien. Dankzij de tuin maar ook de wandelingen kunnen sommigen, met name gepensioneerden, aan de orde van controle en noodzaak ontsnappen.

“Als je vrouw thuis ruzie zoekt, dan ben je weg, want altijd diezelfde zever. Dat gaat niet hè! Dan komen we liever hier naartoe”. (De gepensioneerden van het Moeraske).

90De gepensioneerden, die het huis “uitvluchten” ontsnappen hiermee aan de controle en maken samen een wandelingetje en drinken een glas in de bar van de petanqueclub die speciaal voor hen open is. Toch wordt de interne huiselijke orde slechts zeer tijdelijk bedreigd; om kwart voor noen komt dat wereldje in een lichtere stemming, en is het tijd voor de soep.

91“Jongerenbendes”, vrijers, drugsverslaafden (op de Kauwberg schijnt het) komen ook vaak in die gebieden om aan controle en gezag te ontsnappen. Er zijn ook gevallen van “schending van het landschap” in sommige van die gebieden zoals door de eigenaren gesloopte kotten in de tuinen of door het gebruik van nieuw gebaande wegen. Het voorkomen van schendingen van het landschap of onrechtmatig gebruik hangt samen met de soepelheid van degene die het gebied beheert.

92Welke status krijgt het halfnatuurlijke landschap?

“Zo'n landschap, dat is echt iets magisch, je bent er kapot van, er kookt echt iets. Enkele meters daarvandaan is het afgelopen, de gazons zijn geschoren, de tuinen netjes in orde
(Dhr. D., Het Moeraske).

93Hier is het landschap in geen geval vervangbaar, het is de plaats van chaos, “bazaar”, een plaats waar je een lange neus maakt naar de regelende overheid (de school, de ouders die men ongehoorzaam is, de echtgenote, de politie...). Het zit boordevol magie, geschiedenissen en avonturen die een wereld vormen die bewoond wordt door mensen wie de orde verveelt. Een toverwereld, vóór iedere toeëigening.

15. – Conclusies

  • 9 In het overzicht zal opvallen dat geen cijfers worden gegeven over de frequentie van de activiteite (...)

94De verschillende waargenomen activiteiten zijn hieronder in een tabel opgenomen9 waarin de criteria van kwalificering en differentiëring van de activiteiten expliciet worden aangeboden. Wanneer de tabel van links naar rechts wordt gelezen, komen er tussen de regels door verschillende wereldbeelden te voorschijn die zich uitkristalliseren, tot uiting komen in de wijze van toeëigening van een gebied en van gebruikmaken ervan. De indruk van iets verborgens, waarrond het geheel is opgebouwd, moet worden geanalyseerd. Dat veronderstelt dat wij stil blijven staan bij het individu wat de manier betreft waarop hij betrokken is bij de produktie van de activiteit en de toeëigening van de ruimte. Dat is het onderwerp van het volgende hoofdstuk.

De activiteiten en hun betekenissen

Activiteiten

Producenten

Benoeming

Betekenis van de activiteit

Tijdsaspect

1. HNL als leefruimte

Oude “oorspronkelijke” bewoners, niet erg mobiel, met gemeenschapsgevoel

“Het dorp”, “de streek”, “binnen”.
Het benoe mingsproces draait rond tegenstellingen:
- binnen versus
buiten – streek versus buitenwereld;
- dorp versus stad;
- wij versus zij.

- Het gebruik valt buiten elke keuze en elke zingeving: men is er reeds. De leefruimte is de band waarmee men in de gemeenschap, de familie verankerd is.
- Het feit dat men er reeds is gelegitimeerd; het gebruik om het gebruik namens zijn anterioriteit.

-Samenvallen van de sociale, ruimtelijke en symbolische territoria: “je wordt er geboren en je sterft er”.
- Absolute tijd.

2. HNL als omgeving

Nieuwe bewoners

“Een stukje natuurschoon”.

- Het platteland maakt het de gebruiker mogelijk zijn huisvesting te individua liseren.
- Visueel genot.

Het HNL maakt deel uit van het leefklimaat waarin de privésfeer zich bij voorkeur’s avonds en tijdens het weekend ontwikkelt.

3. HNL als leefwijze

Buurtbewoners

Wetenschappelijke en historische benoe ming van het HNL en niet door het gebruik.

- Het gebruik komt tot stand door een levenskeuze die niet definitief is. Niets zegt dat er niet van mening wordt veranderd.
- De investering in het gebruik kan haar reden van bestaan ontlenen aan de wetenschappelijke ontdekking, sociabiliteit...

De tijd die in het

HNL wordt doorgebracht is niet meer één en absoluut. De uitbreiding van de tijd van de gebruiker is niet onverenigbaar met het investeren in het HNL (behoud, controles, rondleidingen...).

 

Overdracht

Obstakels voor de acitiviteit

Betekenis van de ruimte

Register

Ontwikkeling

Vroeger erfelijk.

-Uitbreiding van de andere leef ruimten.
- Urbanisatie.

- Aangezien de leefruimte immobiel is, is de plaats ervan, het HNL, dat ook. Ze is niet vervang baar.
- De ruimte is een geheel, een wereld op zich zelf en logischerwijze is er buiten die wereld (zijn wereld) geen andere.

Register van'het fusionele, het absolute in tegenstelling tot het register van de keuze.

Terugloop.

Niet langer erfelijk, de ruimte valt onder de vastgoedmarkt en kan te gelde worden gemaakt. Plaatsdenken ruimt de plaats voor plaatsingsdenken (de uitdrukking is van Luc Carton).

Urbanisatie van de ruimte die gewoon wordt en vervangbaar.

-De ruimte is geïndi vidualiseerd
- Het HNL wordt slechtst de omgeving van de geprivatiseerde plaats.
- Het HNL wordt passief: het wordt leefklimaat
- Potentiële vervangbaarheid, gekozen ruimte.

Register van het esthetische en het onderscheid

In ontwikkeling.

Ook al ben je er geboren, toch kies je voor er te wonen.

Urbanisatie.

- Het HNL kan HNL worden. Die verandering kan voortkomen uit de wetenschappelijke ontdekking of uit een gevaar dat het HNL bedreigt.
- Het HNL wordt aanzien als van urbanitisch belang en er worden eisen ge steld.
- Betrokkenheid sluit geen potentiële vervangbaarheid uit. De betrokkenheid kan zich verplaatsen.

Register van de ecologie en de wetenschap.

In ontwikkeling.

De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)

De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)

De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)

De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)

De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)

Activiteiten

Producenten

Benoeming

Betekenis van de activiteit

Tijdsaspect

13a. HNLals sportplaats: sportstimulans

Alle leeftijden.

Sociabiliteit.
Competitie.

Altijd. In de week: de “profs”.

13b. HNLals sportplaats: sportterrein

Montainbiking en motorcross zijn vooral jongeren sporten.

's Zondags: de “amateurs”.

14. HNLals secundaire plaats

Buurtbewoners, bewoners van de wijk.

“Het stut”, de “bazaar”.

Uit de verplichtingen om een nieuwe wereld te scheppen met eigen codes, en eigen geschiedenissen.

De avond en de nacht zijn a priori maar niet bij uitsluiting momenten voor secundariteit.

Overdracht

Obstakels voor de activiteit

Betekenis van de ruimte

Register

Ontwikkeling

Netwerk van vrienden die met de plaats kennis maken, de praktijk.

Bepaalde sporten zijn verboden door het plaatselijke actiecomité en soms door de gemeente (motorsport, 4x4).

Zij kan de activiteit stimuleren en mogelijk maken dankzij haar eigenschappen (denivellering, weiland...). Hierin is zij niet vervangbaar.

Register plezier.

Varieert volgens de landschappen.

Onzeker

- HNL kan worden beschouwd als een stadion en dus meer als een infrastruc tuur.
- De keuze ervan als sportterrein is opportunistisch. Bij “gelijke mogelijkheden” is het de gebruiker gelijk naar welk HNL hij gaat.

Register afreageren of zelfs presteren.

Terugloop, vaak beschouwd als onrechtmatig gebruik behalve in Neerpede.

-Leesbaarheid van de ruimte, sociale controle.
- Inkrimping van die ruimten in de stad.

-Vrijheidsruimte die als HNL helpt bij het scheppen van werelden. De ondoorzichtigheid, de vele interpretaties, de geschiedenissen vergemakkelijken het creëren van secundaire ruimten.
- Relatieve niet-vervangbaarheid. Zij kan elders opnieuw gecreëerd worden zolang althans on doorzichtigheid mogelijk is.

Register fantasiewereld.

Terugloop.

Notes

3 Die criteria werden niet lukraak gekozen; zij werden opgebouwd na een vooranalyse met betrekking tot de eerste interviews. Wij hebben zo vastgesteld dat afgezien van de eigen werkelijkheid zoals elk van de gebruikers die ervaart, dezen hun verhaal opbouwden rond terugkerende themas die wij hebben vertaald in de vorm van vergelijkende en uiteenlopende criteria.

4 We zullen erop terugkomen wanneer wij zullen trachten de interacties tussen de verschillende activiteiten te begrijpen.

5 C. GALLEZ, Veertien semi-natuurlijke sites in het Brussels Gewest, in Entente nationale pour la protection de la nature, Brussel 1990.

6 De bewerkte gronden kunnen aan de NMBS toebehoren (men denke om zich daarvan te overtuigen slechts aan de spoorwegtaluds) de gronden kunnen ook van de gemeente zijn maar ook van particulieren. Die gronden worden gehuurd of eenvoudig in bezit genomen namens een recht van gebruik van de grond dat in het verleden wortelschiet.

7 Gezien het grote aantal waargenomen sporten (vooral in Neerpede) hebben we geen representatieve steekproef. We moeten dus veralgemeningen vermijden aan de hand van classificeringen die zouden kunnen worden gemaakt onder verschillende types van sportactiviteiten (teamsport/individuele sport, sportactiviteiten waarvoor voorzieningen nodig zijn/"vrije" sportactiviteiten). Uit de analyses die volgen blijken weliswaar verschillen, maar die hadden bij een ruimere steekproef meer verfijnd kunnen worden.

8 Voor een aangepaste presentatie van het begrip cfr. J. REMY en L. VOYE, Ville, ordre et violence, Coll. Espace et Liberté, P.U.F., Parijs, 1981.

9 In het overzicht zal opvallen dat geen cijfers worden gegeven over de frequentie van de activiteiten. Dat was niet het doel van onze aanpak, en de waamemingsvoorwaarden waren niet van die aard dat dat kon worden geteld. Hoogstens konden wij indirect de ontwikkeling van de activiteiten evalueren.

List of illustrations

Title De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-1.jpg
File image/jpeg, 308k
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-2.jpg
File image/jpeg, 348k
Title De activiteiten en hun betekenissen (vervolg)
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-3.jpg
File image/jpeg, 396k
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-4.jpg
File image/jpeg, 360k
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-5.jpg
File image/jpeg, 336k
URL http://books.openedition.org/pusl/docannexe/image/17383/img-6.jpg
File image/jpeg, 332k

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

This digital publication is the result of automatic optical character recognition.
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search