Versione classicaVersione mobile

Halfnatuurlijke gebieden : tussen stad en natuur

 | 
François Ost
, 
Jean Remy
, 
Luc Van Campenhoudt

De halfnatuurlijke landschappen, nieuwe figuur van het stedelijke erfgoed

François Ost, Jean Remy e Luc Van Campenhoudt

Testo integrale

1De halfnatuurlijke landschappen zijn randgebieden, tussengebieden. Het doel van het onderzoek dat wij instellen is de talrijke aspecten van hun “marginale” status onder de aandacht te brengen; de inzet van de behandeling die hen zal ten deel vallen is het behoud van het potentieel dat zij herbergen en van de vele gebruiksmogelijkheden waarvoor zij in aanmerking komen.

2Verscheiden zijn de halfnatuurlijke landschappen reeds door de namen die ze worden gegeven. “Landschappen” of “halfnatuurlijke gebieden”, wordt gezegd, maar die benamingen zijn van recente datum en uit de wetenschappen afkomstig. De Brusselaars herinneren ze zich als “veld”, “dorp”, “parochie”, “bazaar” of zelfs “stut” (stort): hieruit blijken reeds de veelsoortige beelden die zij oproepen en het geheel van activiteiten die er worden beoefend.

  • 1 De definiëring van het begrip halfnatuurlijke groene ruimte werd voorgesteld door een wergroep sam (...)

3Veelsoortig zijn de halfnatuurlijke landschappen ook door hun biologische, botanische en ornithologische rijkdom. Zij zijn gelegen op plaatsen waar de stad in het platteland of het bos overgaat; de mens heeft erin ingegrepen, door er aan landbouw, veeteelt en bosbouw te doen. Toch ging dat niet zo ver dat er planten van buiten de regio werden gezaaid of aangeplant. Die relatief vriendelijke ingrepen waren bevorderlijk voor de ontwikkeling van een zeer gediversifieerde vegetatie, en tal van soorten vonden in die halfnatuurlijke milieus een biotoop1.

4Aan die ecologische diversiteit beantwoordt de diversiteit van de sociale functies die door de zeldzame en kostbare milieus binnen een grote stadsagglomeratie worden vervuld. Aan de hand van de sociologische analyse konden, zoals wij zullen zien, vele concurrerende, zowel elkaar aanvullende als met elkaar in conflict komende, gebruiksmogelijkheden in het licht worden gesteld van milieus die uiteindelijk door de gebruikers ervan evenzeer “ontvangen” als “geproduceerd” worden.

5Tenslotte blijkt de diversiteit van de halfnatuurlijke landschappen eveneens van juridische aard. Zowel het individu als de gemeenschap, de particulier als de overheid eigent ze zich immers toe. Aangezien ze geen bepaalde juridische kwalifikatie hebben worden die gebieden in de ruimtelijke ordeningsplannen gewoonlijk bij de “grondreserves” ondergebracht. Maar, zoals wij zullen zien, krijgen ze gezien de heersende trend tot bescherming steeds vaker het statuut van “natuurreservaat” of van “beschermd landschap”. Ook mag, in de marge van die rechtsregelingen, de rol niet onvermeld blijven die het subrecht of zelfs het tegenrecht speelt in het gebruik dat van de halfnatuurlijke landschappen wordt gemaakt: wij bedoelen hier met name de diverse vormen van toeëigening en feitelijke overdracht van sommige percelen door land – en tuinbouwers die zich niet of nauwelijks aan eigendomsaanspraken gelegen laten liggen.

  • 2 Ch. GALLEZ-RICHEL, Quatorze sites semi-naturels de la région bruxelloise, Entente nationale pour l (...)

6Er zijn in het Brussels Gewest meer halfnatuurlijke landschappen dan de zes die wij hebben bestudeerd; in een werk dat in 1990 door de Entente national pour la protection de la nature werd gepubliceerd waren er 14 geselecteerd2. De hier uitgekozen landschappen – de Kauwberg, het Katte – broek, het Scheutbos, het Moeraske, het Vorsterieplateau, Neerpede – zijn als steekproef echter voldoende contrastrijk zodat zij de diversiteit van dat aspect van het Brusselse erfgoed illustreren. Zij werden door de Koning Boudewijnstichting geselecteerd op grond van de diversiteit van de situaties en de inzet die zij vertegenwoordigen. De sociologische en juridische studie die hier worden aangeboden zijn evenwel zo verricht dat zij over alle halfnatuurlijke landschappen in het stadsmilieu onderrichten.

7Bij een dergelijke diversiteit is het gevaarlijk en vrij zinloos te trachten een sluitende definitie van die gebieden te geven. Waarschijnlijk kan het specifieke karakter van de halfnatuurlijke landschappen beter tot uiting komen in samenklank met wat zij niet zijn. Aangezien het “halfnatuurlijke” gebieden zijn, onderscheiden zij zich zowel van de natuurlijke als de kunstmatige milieus. “Natuurlijk” kunnen die gebieden worden genoemd waarvan de vegetatie door de mens nooit werd gewijzigd; het laat zich raden dat dit type milieu nagenoeg niet meer voorkomt in een land als België: enkele van de nog werkzame veengebieden in de streek van de Hoge Venen kunnen nog aanspraak maken op die titel. Met “kunstmatige” milieus worden of bebouwde zones bedoeld of gebieden waar de vegetatie het resultaat is van permanent menselijk ingrijpen: aanplanting, zaaien, gebruik van meststoffen en bestrijdingsmiddelen, drainering en grondverbetering. Dat laatste punt verdient inzonderheid te worden beklemtoond: de stedelijke halfnatuurlijke landschappen zijn noch akkerland, noch bossen noch parken, niet eens groenstroken. Elk daarvan beantwoordt aan een bepaalde doelbewust gekozen vorm van ruimtelijke ordening, en van invloed op het ecologische karakter ervan is dat ze minder gediversifieerd worden, zoals het Zoniënwoud bij voorbeeld, waar haast alleen nog beuken voorkomen.

8Zo komt dan in samenklank het specifieke karakter van de halfnatuur lijke milieus tot uitdrukking. Dat wij er ons geen scherp beeld van kunnen vormen heeft met hun eigen aard te maken en is juist de kern van hun waarde. Specifiek ervoor is dat zij randgebieden zijn: zij liggen aan de rand van de stad, zij zijn de schakel tussen binnen en buiten de stad; als grensgebieden scheiden en verbinden zij tegelijk alles, zoals niemandsland dat doet, dat van niemand is en dus van iedereen zou kunnen zijn. “Braakland” werden de halfnatuurlijke landschappen ooit genoemd. En de term maakte zeker iets wakker, angst of verlangen, iets irrationeels. Nu wordt echter in het kader van een stadsplanning die niet veel meer aan het toeval overlaat, de noodzaak duidelijk van die “braakliggende” gebieden, waar nog nieuwe sociale verhoudingen kunnen worden gecreëerd en met nieuwe omgangsvormen met de natuur kan worden geëxperimenteerd.

  • 3 G. BACHELARD, La terre et les rêveries du repos, Parijs, 1982, p. 110.

9De halfnatuurlijke landschappen zijn, zoals we zullen zien, vaak Testgebieden, gebieden zonder meer, tegengebieden, overgangsgebieden. Zij liggen aan de rand van de stad en bevinden zich letterlijk “in de marge”, en het gebruik waartoe zij aanleiding geven, de gedragingen waartoe zij leiden zijn, toch sommige ervan, “marginaal”. Hun rol ten opzichte van de stad is te vergelijken met de rol die een zolder in een huis speelt: de zolder die volgens de woorden van Gaston Bachelard een plaats is voor mijmeringen, die zowel vlakbij als ver van de begane grond is gelegen, de plek waar het leven in gemeenschap wordt geleid3 De vraag die nu m.b.t. die gebieden op ons afkomt is of wij ze in de stedelijke planning kunnen opnemen met respect voor wat zij zijn, dat wil zeggen zonder ze tot bebouwde gebieden of in groenstroken om te vormen. Net zoals een ingerichte en renderende zolder niet meer als zolder fungeert, net zo verliest een halfnatuurlijk landschap dat te rechtstreeks voor een bepaalde sociale functie wordt bestemd zijn reden van bestaan en zijn belang.

  • 4 C. ALLEGRE, Economiser la planète, Parijs, 1990, p. 297. “Aangezien het leven in een maatschappij (...)

10Maar, vraagt U zich misschien af, waartussen vormen de halfnatuurlijke landschappen de schakel? Tussen de stad en het platteland allereerst: zij liggen aan de zoom van bossen, moerassen of bouwland, aan de rand van de stad, wat als effect heeft dat zij de grenzen en oriëntatiepunten verleggen en zo voor een meer natuurlijke overgang tussen de gebieden zorgen en een zekere uitwisseling van de functies die zij vervullen veroorzaken, alsof iets uit de natuur de stad binnendringt. De vraag die zich in dit verband opdringt is die van de ecologie van de steden, een wens van Claude Allègre4.

11Meer fundamenteel is de verhouding die we met die gebieden ervaren de nu wel erg los geworden verhouding die de mens met de natuur heeft. Indien wij de ecologische verhoudingen niet langer willen negeren en van de natuur geen gewoon object van ordening willen maken – reservoir van grondstoffen en stortplaats voor afvalstoffen – en indien wij omgekeerd niet bereid zijn de stedelijke beschaving overboord te zetten voor wie weet welke wijze van natuurlijk leven in een geïndividualiseerde of een vergoddelijkte Natuur, dan blijft er niets anders over dan dat er – en dat is de tweede vraag – een relatie met de natuur wordt ontwikkeld die noch aan het aandeel van het sociale in de natuur, noch aan dat van het natuurlijke in het sociale afbreuk doet.

12Tenslotte een derde vorm van interactie, die de halfnatuurlijke landschappen openbaren en waarvan zij de inzet vormen: de interactie tussen gebruikers, maatschappelijke groepen, de economische medespelers, de overheid en verenigingen met elkaar beconcurrerende, niet noodzakelijk verenigbare, aanspraken in verband met de bestemming en de legitieme manieren van gebruik van de landschappen. Tenzij geloofd wordt in een utopische spontane harmonisering van die aanspraken zullen arbitrages nodig zijn die in sommige gevallen hun weerslag zullen vinden in verbodsbepalingen en/of erfdienstbaarheden van openbaar nut. Ten derde rijst dus de vraag naar een politieke en juridische regeling voor die conflicterende aanspraken.

13Hoe kunnen al die vragen worden behandeld zonder dat aan hun betekenis wordt afgedaan? Hoe kunnen ze worden onderscheiden zonder dat ze uit hun verband worden gelicht, worden vergeleken zonder dat ze door elkaar worden gehaald? Vermoedelijk moet de kwestie langs dialectische weg worden benaderd, het “synthesedenken” meer bepaald, waarbij getracht wordt aan te tonen hoezeer onderscheiden elementen – stad en platteland, mens en natuur, concurrerende gebruikers – ook en noodzakelijk “raakvlakken” hebben.

14Die benadering vindt haar neerslag in twee concepten die zeer rijk zijn aan theoretische implicaties: het concept “milieu” en het concept “erfgoed”. Op het concept erfgoed zullen wij hierna zowel analytisch als toekomstgericht ingaan: we zullen aantonen dat het zowel ruimte als tijd overstijgt, symbolisch en tastbaar is, dat het opgevat kan worden als een te beschermen “recipiënt” (het “geheel”) en een vervangbare inhoud, die voor beheer in aanmerking komt (de “partijen”), dat het zich tot velerlei gebruik leent, en tot toeëigening overschrijdende vormen leidt.

15Maar vooral moet de nadruk erop worden gelegd dat de halfnatuurlijke landschappen veeleer tot het register “milieu” dan “natuur” of “omgeving” behoren. Wanneer ze als “natuur” zouden worden gezien, zou dat inhouden dat rechtstreeks en zonder transformatie tot een ongerepte en prille natuur toegang kan worden verkregen. Ze, omgekeerd, als “omgeving” beschouwen, zou een benadering zijn die uistluitend uitgaat van “de mens”, die door iets als een natuurlijk decor wordt “omgeven”, waarmee hij geen fundamentele relatie heeft.

  • 5 Zie hierover met name F. OST, Le juste milieu. Pour une approche dialectique du rapport homme-natu (...)

16Daartegenover staat dat, wanneer wij de halfnatuurlijke gebieden als “milieu” beschouwen en behandelen, wij de dialectische relaties recht laten wedervaren die wij met hen onderhouden. Het milieu is immers iets dat ons omgeeft en ons doordringt tegelijk; wij helpen het te produceren en in ruil daarvoor helpt het ons onszelf vorm te geven5. Door van “milieu” te spreken trachten wij “oogklepdenken” te vermijden, dat is: biocentrisch denken, het behoud van de natuur om de natuur, los van hetgeen zij voor de mens betekent, en anderzijds anthropocentrisch denken, waarbij de halfnatuurlijke landschappen al snel kunstmatige landschappen zouden worden: tuinen of gebieden met bebouwing.

  • 6 J. REMY en L. VOYE, Ville, ordre et violence, Parijs, 1981, p. 33.

17Sociologisch staat het begrip milieu voor een “hergroeperen van personen in een ruimte waar zij onderling contacten hebben of kunnen hebben waardoor zij een samenhangend geheel kunnen vormen (in casu het landschap als “sociale ruimte”) met specifieke eigenschappen en met verandering van de reacties van de componenten”6. De rijkdom van het begrip schuilt hierin dat een fysische component (het landschap als “natuurlijke” ruimte) gekoppeld wordt aan een sociale component (het landschap als gebied voor interactie tussen gebruik en gebruikers).

  • 7 Cfr. J. REMY, Espace et théorie sociologique. Problèmatique de recherche, in Recherches sociologiq (...)

18Door die associatie vervult het landschap als fysische component een sleutelfunctie bij de verklaring van het gebruik en de onderlinge relaties. Als fysische onderhouw van het gebruik is de structuur ervan bevorderlijk voor bepaalde activiteiten en bepaalde vormen van gezelligheid terwijl andere erdoor worden ontmoedigd. Het landschap is eveneens een culturele code aan de hand waarvan de waarnemingen een positieve of negatieve connotatie krijgen (bv. in termen van binnen/buiten, boven/beneden, stad/platteland, cultuur/natuur...). Het bepaalt het geheel van mogelijkheden dat gevolgen heeft zowel voor de netwerken van interacties als op het bewustzijn7. Kortom, met het begrip milieu wordt recht gedaan aan het belang van de rol die het object speelt bij het bepalen van het gebruik. In het sociologische gedeelte van dit werk zullen wij zien hoe aangrijpend waar die uitspraak blijkt te zijn wat de halfnatuurlijke landschappen betreft.

19Dat standpunt staat haaks op een culturalistisch perspectief, dat het landschap slechts te bewerken materiaal zou zijn of onderhouw van menselijke bezigheden die overigens volledig vastliggen. Toch mogen wij niet de omgekeerde vergissing begaan het landschap te zien als determinerende factor, noch zelfs als een beslissende factor die autonoom zou werken, los van de beslissingen van de mens en de sociale processen. Elk gebruik van een landschap vergt materiële omstandigheden die het gebruik mogelijk maken, of zelfs aanmoedigen, maar zal slechts effectief zijn, indien sommigen eraan denken het landschap als een plaats met bepaalde gebruiksmogelijkheden te interpreteren, en erin slagen dat gebruik te doen accepteren gezien de aspiraties, belangen en gangbare activiteiten die er eventueel mee kunnen wedijveren.

20Met het begrip milieu wordt dus recht gedaan aan het complexe verband van de ruimtelijke, culturele en sociale structuren. Het landschap wordt allesbehalve tot zijn ruimtelijke aspect gereduceerd, maar wordt gezien als de belichaming van het sociaal verkeer en de voorstelling daarvan. Veeleer dan de werkelijkheid van de materie of de natuur als zodanig zijn het dus meer de verhouding tot de materie en de materie als fysische afdruk van het sociale verkeer die mede leiden tot een beter begrip van het sociale en de verbondenheid ervan met het kosmische. Zo gezien verwijst het begrip milieu naar een meer complex temporeel aspect waarbij de sociale ritmen connotatief uitdrukking en zin geven aan de natuurlijke ritmen. Met de sociologische analyse willen wij ons bij dat streven aansluiten en bijdragen tot het ontstaan van een hechtere band tussen de materie en de mens.

  • 8 R. HARRISON, Forêts. Essai sur l'imaginaire occidental, Parijs, 1992.

21Nergens wordt die benadering als milieu waarschijnlijk acuter en meer problematisch ervaren dan in de grote steden. De moderne beschavingen en hun grote instellingen – religie, recht en gezin, en vooral de stad, die in essentie urbaan zijn, werden volgens Robert Harrison8 tegen de wouden in ontwikkeld. Oorspronkelijk zijn onze steden open plekken die de mens op het donkere struikgewas en de zogenaamde primitieve chaos heeft veroverd om er orde en licht te brengen. Maar doordat ze de natuur steeds verder van de steden hebben teruggedrongen zijn de stadsbewoners de natuur uiteindelijk gaan missen en trachten zij nu een nieuwe verhouding ermee tot stand te brengen en haar zo dicht mogelijk bij hun onroerende goederen in ere te herstellen. Terwijl het platteland naar dezelfde voordelen als de stad op zoek is, vooral inzake verkeer (wegennet, elektriciteit, telefoon, teledistributie...) willen de stedelingen bepaalde troeven van de dorpen in handen krijgen (rustgevende landschappen, groen, kalmte...). Het is niet meer zozeer een kwestie van af en toe eens naar het platteland terug te keren – het platteland dat als een breuk wordt gezien met de stad en waarvan de charme op andere eigenschappen als afzondering en soberheid berust –, maar van het “kruisen ervan” en van het in elk ervan terugvinden van een deel van de aantrekkingskracht van het andere. Deze poging om tot een nieuwe verhouding tussen de stad en het platteland te komen, maakt deel uit van die nieuwe dialectiek tussen mens en natuur waarbij de mens zich niet meer tot natuur herleidt dan hij haar tot puur object herleidt.

22In dat proces bekleden randgebieden zoals de halfnatuurlijke landschappen een ongekende positie. In die onduidelijke tussengebieden, waar men niet echt de stad uit maar ook niet helemaal op het platteland is, bevindt de stadsbewoner zich in een ambivalent en ambigu gebied, waar een grote verscheidenheid van gewaarwordingen mogelijk is, die hun kracht juist aan die ambivalentie en ambiguteit ontlenen: tegelijk – psychologisch – ver en – ruimtelijk – dichtbij huis zijn; zich dichtbij de eigen roots bevinden, op de plaats van de verloren gegane landelijkheid, en participerend aan het universele systeem van de natuur en haar ritmen; geregeld in een openbaar gebied komen dat toch ondoorzichtig is, waar andere ervaringen mogelijk zijn en tot andere banden kan worden gekomen... Wanneer de stad en het platteland opnieuw hun verschillen en raakvlakken ontdekken, worden die gebieden, die ooit als ordinair braakland zijn achtergelaten integendeel weer opgespoord en bezocht omdat zij een onduidelijk, onbestendig en soepel register bespelen. Omdat zij juist niets uit te staan hebben met de orde van de stad (anders dan een park, vooral wanneer het goed is onderhouden), maar er toch deel van uitmaken.

23In hoeverre heeft wat zich in en rond de halfnatuurlijke landschappen afspeelt deel aan die nieuwe bandvorming tussen de mens en de natuur, de stad en het platteland? In hoeverre kunnen aan de hand van de sociologische en juridische studie van die gebieden de facetten en de mechanismen erachter beter begrepen worden? Welke normatieve inzet kan daaruit worden afgeleid en wat is de praktische horizon van die onderzoekingen? Op die vragen wordt hier ingegaan op grond van het concept erfgoed, dat opgevat wordt als werkmodel aan de hand waarvan zowel het gebruik van de landschappen als de juridische registers die ervoor gelden analytisch en toekomstgericht kunnen worden bekeken.

24Het halfnatuurlijke landschap is in de eerste plaats erfgoed omdat het de tijd overstijgt. Als erfenis van de voorbije generaties, rijkdom voor de huidige en toekomst van die van morgen, is het een plaats van overdracht en continuteit. Voor de ouderen kan het het laatste spoor zijn van een nu verdwenen landelijkheid, het fysische substraat van een gemeenschap waarmee men zich verbonden voelt, of de plaats van zijn roots waaraan men zijn kinderen en kleinkinderen graag herinnert, in de hoop dat zij ooit op hun beurt de boodschap zullen doorgeven. Het landschap krijgt daarom slechts zijn volle compactheid indien het zijn verleden en legenden heeft, doorweven met gelukkige of tragische gebeurtenissen, die men elkaar toevertrouwt en soms wat aandikt. Wanneer het eenvoudig in de steek gelaten restterrein geen echt verleden zou hebben, zou er snel een bedacht zijn, waardoor het bezield zou worden: anders zou men er zich onmogelijk echt goed thuis kunnen voelen en er zich met overtuiging voor inzetten. Hier is een Duitse soldaat verdronken, wat verder heeft een wanhopige zich verhangen, verscholen in het duister vergadert een vreemde sekte, elders vormt recente strijd tegen de vernieling van het landschap reeds een soort oprichtersepos... Terwijl velen niet meer dan bijna onverschillig tegenover het gebied staan, waar het goed is om te “joggen” of de hond uit te laten, komen anderen, die ook talrijk zijn, er nu geregeld uit verantwoordelijkheidszin ten aanzien van de toekomstige generaties. Het landschap is wel degelijk bestemd voor collectief gebruik ondanks de velerlei eigendomsregelingen en is voortbestemd te blijven bestaan door de seizoenen heen in het belang van alle potentiële gebruikers, die op voet van gelijkheid staan. Ondanks hun verschillen delen de “oude tuinders” die in hun moestuin werken en de “ecologische tuinders” diezelfde zorg van overdracht, die zowel betrekking heeft op het gebied in materieel opzicht als wat de symbolische betekenis ervan betreft.

25Die overdracht is allesbehalve lineair en niet de strikte reproduktie van een status-quo dat individuen met identieke gevoeligheden en preoccupaties elkaar door de jaren heen zouden toevertrouwen. De opvolgers van de oude tuinders zijn niet hun kinderen maar milieubeschermers die wars zijn van het gebruik van chemische meststoffen, zodat de praktijk dankzij hen wel wordt bestendigd maar toch een andere betekenis krijgt. Alleen bepaalde activiteiten zoals een wandeling om de hond uit te laten of om na te denken en zich te bezinnen blijven nu vast. Vele activiteiten zoals landbouw en gemotoriseerde sporten verdwijnen geleidelijk terwijl andere, zoals natuuronderricht of recreatie zich ontwikkelen. Het landschap blijft hoegenaamd niet het vastgeroeste decor van een carrousel die met een zelfde vaart en op hetzelfde deuntje zou blijven ronddraaien, maar vernieuwt zich en verandert, zowel wat de activiteiten die het bezielen als de structuur zelf ervan aangaat. Dat gebeurt onmerkbaar of soms helaas ineens. Zoals elk erfgoed zou het halfnatuurlijke landschap zich in ruime mate moeten kunnen aanpassen bij de vervangbaarheid van zijn onderdelen (het feit dat zij er vrij in en uit gaan) met dien verstande dat het algeheel hecht blijft. Die dialectiek van het geheel, dat zich als zodanig in stand houdt en de delen, die aan verandering onderhevig zijn, is een anders centraal aspect van het erfgoed. Dat is namelijk zijn lot: het verleden heeft er zijn stempel op gedrukt, maar het is geen museum geworden, het wordt gerespecteerd maar niet als een heiligdom vereerd, het is afgestemd op de behoeften van de mens maar wordt niet uitgeput of geplunderd, het zet zich in zijn eenheid en identiteit voort, maar past zich aan de wijzigingen aan die zijn onderdelen ondergaan.

  • 9 R. HARRISON, op. cit., p. 287.
  • 10 G. DURAND, L'imagination symbolique, Parijs, 1968.
  • 11 De uitdrukking is van G. BALANDIER.

26Het halfnatuurlijke landschap bevat dus onscheidbaar een materiële en een symbolische component. Hierin is het ook erfgoed. De mens huist allesbehalve in de natuur als in een hem vreemde omgeving, maar huist in zijn relatie met de natuur. Hij bewoont niet de aarde maar veeleer de manier waarop hij haar ziet, bezielt en produceert voor zichzelf en met anderen, in een complexe relatie van toenadering en anders zijn die wij hiervoor “milieu” hebben genoemd. Door die logos9 vormen natuur en verleden el kaar en maken ons verblijf van gemiddeld enkele tientallen jaren op de planeet aarde, dat wij een mensenleven noemen, tot een zinvolle ervaring. De hele rijkdom en complexiteit van die ervaring omvatten het onzegbare, dat slechts door het teken van het symbool kan worden uitgedrukt en dankzij welke zij zich kan verdiepen10. Uit het onderzoek van het gebruik van de landschappen blijkt hun buitengewone symbolische geladenheid die verband houdt met wat zij betekenen voor velen van hen die er geregeld komen. Als mythisch teken van hun thuis, van de voorgoed verstreken tijd, van de band die met de kosmos verbindt, toverachtig gebied door de herinneringen en de dromerijen, door spoken bezocht wanneer de verbeelding dat wil, is het halfnatuurlijke landschap voor velen een plaats van beschouwing, herbronning en inspiratie. Bij het invallen van de duisternis wordt het voor sommigen dat houvast waar zij anoniem andere facetten van zichzelf opnieuw tot leven kunnen brengen, zich aan andere hersenschimmen kunnen overgeven, zich door andere spelen kunnen laten meeslepen, tot andere banden kunnen komen. Voor anderen is het in de donkere uren dat “buiten” waarmee men zich om te spelen angst aanjaagt en zonder hetwelk “wij niet over een “binnenste” zouden beschikken om ten volle in te wonen”11. De beeldende kracht van het symbool, hier het landschap of wat het inhoudt, hangt onlosmakelijk samen met het eigen potentieel en de mate van engagement van de beschouwer. Hierom kan van symbolische communicatie worden gesproken. Met de halfnatuurlijke landschappen lijkt zij oneindig want, bij datgene wat de landelijke natuur, bv. de Ardense bossen kan oproepen, komt wal door die ambiguïteit van de natuur in de stad mogelijk wordt gemaakt en wordt bevorderd, met de fascinerende contrast – en schemereffecten.

27Het halfnatuurlijke landschap is ook erfgoed in zover er vele cycli cn niveaus samenkomen. Zoals wij hebben gezien klampen sommigen zich eraan vast zoals aan de laatste strohalm van de eigen roots. Het landschap is voor hen de ruimtelijke, sociale en symbolische voedingsbodem, die grondslag en samenhang verleent aan hun beslaan. Het vormt dan een volwaardig universum dat aan zichzelf genoeg heeft. In tegenstelling daarmee, op een heel ander niveau, als tussenhalte voor trekvogels die de ornithologen komen observeren, vormt het de schakel van een levenskringloop die hel met andere plaatsen verbindt, ergens in de tropen of de noordelijke toendra's. Op Brusselse schaal dromen sommigen ervan de landschappen van de agglomeratie op elkaar te laten aansluiten en er zo een soort halfnatuurlijk netwerk van te maken. Hierdoor zou het mogelijk zijn door de stad te wandelen zonder met de al te specifiek stedelijke aspecten ervan echt te worden geconfronteerd. Voor velen van diegenen die er een moestuin hebben is het landschap de plaats waar de stadsbewoner opnieuw aan de levenscycli kan deelnemen: die van de seizoenen en de continue hergeboorte van de natuur; die van de “natuurlijke” voedselketens waar de mens zijn plaats hervindt al zaaiend, het land bewerkend en verbruikend wat hij direct heeft helpen voortbrengen. Voor anderen is het gebied het toneel van een initiatieparcours in de loop waarvan het gevoel deel te hebben aan een alomvattende vitale orde vorm krijgt en zich verfijnt. Net zoals het erfgoed vormt het landschap een ruimte overstijgend model waar diverse niveaus van de werkelijkheid die tot verschillende ordes behoren samen komen zonder dat het perse tot een frontale confrontatie komt. Als draaischijf van heterogene en voor elkaar vreemde componenten is het zelf een onderdeel van meer omspannende natuurlijke en sociale systemen.

28Tenslotte is, zoals wij reeds herhaaldelijk hebben laten doorschemeren, het halfnatuurlijk landschap erfgoed omdat het zich tot een veelheid van toeëigeningen leent die zich bij elkaar aan te passen hebben. Op eenzelfde gebied ligt in feite verschillend erfgoed boven elkaar, en verwijst het naar verschillende houders en gebruikers. Niet alleen vallen in het gebied verscheiden activiteiten, maar ook diverse regelingen inzake eigendom en recht van gebruik samen, zodat niemand op de alleenzeggenschap erover aanspraak kan maken en diverse instanties – eigenaars, overheid, verenigingen, gebruikers... – een stem in het kapitel hebben. Uit die feitelijke diversiteit blijkt dat elk landschap, als erfgoed in zijn algemeenheid, als het ware een abstract aureool is dat de meest gevarieerde goederen omgeeft en tot een vergelijk moet zien te komen met die verwevenheid van regelingen, instanties, medespelers, toeëigeningen en activiteiten. Waarmee gezegd wil zijn dat de verhouding mens – natuur een functie is van de verhouding van de mensen onderling tot elkaar, met hun gevoeligheden, hun mogelijkheden en hun respectieve belangen. Op het terrein in de concrete betekenis van het woord noodzaakt de multifunctionaliteit van het landschap de gebruikers constant te beschermen wat zij als hun eigen en legitiem gebied beschouwen, op zoek te gaan naar expliciete of impliciete, duurzame of toevallige bondgenootschappen met andere gebruikers, soms met verbaal of fysiek geweld de concurrent te doen zwichten en hem van zijn plannen af te brengen, zich op een externe autoriteit te beroepen om hun “rechten” af te dwingen. Zo ontstaan er bondgenootschappen of confrontaties tussen mensen die hun hond uitlaten, “joggers”, fietsers en milieuactivisten, “oude” en “nieuwe” tuinders, eenzame slenteraars, en luidruchtige groepen, jongeren en ouderen, buurtbewoners en bezoekers... Zo ook leggen diegenen die zich ten onrechte buiten een deel van het landschap gesloten voelen het aan met de orde die zich er tracht te vestigen. Een omheining is nog niet opgetrokken of ze zit al vol gaten. Onmiddellijk nadat “gevestigde” gebruikers van een gebied naar huis zijn vertrokken worden ze door andere afgelost die andere activiteiten beoefenen. Indien uur na uur wat er zich binnen het landschap beweegt in kaart zou worden gebracht dan zou een vervlechting zichtbaar worden van vele parcours, die een stelsel vormen van constante aanpassingen van vaak concurrerende activiteiten, via een tweeledig spel van distantiëring in ruimte en tijd. Het landschap is zowel een concreet model als een fictie; het is er wel degelijk, tastbaar en met zijn officiële grenzen, maar wordt anders en opnieuw samengesteld volgens het gebruik dat ervan wordt gemaakt en wijzen van toegang, tijdsequenties en de gebruikers die daarmee overeen-stemmen.

29Op politiek en institutioneel vlak zijn de beslissende medespelers de eigenaars, de projectontwikkelaars, de openbare gezagsdragers en de verenigingen. Van hun beslissingen en hun krachtsverhoudingen hangt uiteindelijk de bestemming van de landschappen af. Een praktische doelstelling die centraal staat in dit werk is juist de medespelers van dat niveau voldoende grondig bekend te maken met wat zich voor de gebruikers “op het terrein” van de landschappen afspeelt: hun activiteiten en het belang ervan in hun ogen, hun gewoonten en de wijzen waarop zij zich het landschap toeëigenen alsook hun interacties met de andere gebruikers. Dat is de rol van het sociologische gedeelte. In dit moeilijke debat over de toekomst van de gebieden, waar economische, politieke, sociale en culturele uitgangspunten met elkaar geconfronteerd worden en met elkaar wedijveren, was het van fundamenteel belang een leemte op te vullen: het standpunt in te nemen van de minst georganiseerde en de meest heterogene medespeler en toch diegene voor wie het landschap het meest te betekenen kan hebben, de gebruiker. Zo kan de discussie evenwichtiger worden gevoerd.

30U zult begrepen hebben dat uit dit werk blijkt hoezeer de functionele diversiteit van de landschappen en hun ambivalentie en ambiguïteit als randgebied er de specificiteit en de eigen rijkdom van uitmaken. Die diversiteit van de activiteiten en de existentiële implicaties komt bij de biologische variëteit van de landschappen maar ook, zoals uit het juridische gedeelte van dit werk blijkt, bij de diversiteit van de ervoor geldende rechtsregelingen. Hun principiële specificiteit en de overtuiging dat steden niet buiten hen kunnen verlenen hen al hun belang in onze ogen.

31Daarom is dit werk niet alleen een middel om tot een weloverwogen beslissing te komen. We zijn met dit werk van start gegaan zonder bewuste vooroordelen en zijn uiteindelijk tot die overtuiging gekomen en menen dat het, indien wij consequent willen zijn, zaak is ons van de outillering te voorzien die noodzakelijk is om die overtuiging in de praktijk te brengen. Het begrip erfgoed staat duidelijk centraal bij het antwoord op dat streven. Het doet, gezien vanuit de invalshoek van de sociologische analyse, recht aan het tijdoverstijgende karakter van het landschap, aan zijn flexibiliteit binnen de continuïteit, aan zijn symbolische lading, aan zijn multifunctionaliteit en van zijn niet-gebondenheid aan plaats. Diverse initiatieven van verenigingen en overheidsinstanties alsook tal van activiteiten liggen trouwens duidelijk in die lijn. Maar daar niet alle activiteiten en strevingen gebeuren vanuit dat perspectief. Derhalve heeft het erfgoed – zijn van de landschappen voor ons een problematische en wezenlijk toekomstgericht dimensie, zijnde een manier om er de concrete en symbolische werkelijkheid van te vatten, maar met het oog op het zoeken naar relevante oplossingen om de landschappen te behouden met hun specifieke karakter. Is de rol van de academische onderzoeker niet de grens van wat denkbaar is te verleggen en de normatieve inzet te onderkennen aan de hand van een rigoureus onderzoek van wat reeds bestaat?

32Zo suggereert het begrip erfgoed de gedachte van solidariteit en een gedeelde verantwoordelijkheid die nopen tot modi van sociale, politieke en institutionele transactie die aangepast zijn aan het beheren van kwetsbare, zeldzame en veranderende systemen met betrekking waartoe nooit “voor eens en voor altijd” een beslissing kan vallen. Het recht speelt hier een cruciale rol. Men zou de regelgever kunnen vragen dat hij op het vlak van de procedures mechanismen oplegt die de regelmatigheid en de doorzichtigheid van de administratieve beslissingen alsmede een zo ruim mogelijke inspraak bij de voorbereiding en de controle van die mechanismen waarborgen. Inhoudelijk moet van de regelgever gevraagd worden dat hij, en dat is absoluut noodzakelijk, met fantasie regelingen en statuten ontwikkelt, die waar borgen dat, afgezien van de kwestie van de eigendomsaanspraken, de functionele polivalentie van de landschappen wordt verzekerd. Wat wij willen zeggen is dit: de particuliere of openbare eigenaar, het doet er uiteindelijk weinig toe, dient zich aan te passen bij het collectieve gebruik dat het algemeen belang vereist. Er moet dus naar een niet aan toeëigening gebonden vorm toe gewerkt worden die afgestemd is op de dialectische benadering van het milieu.

  • 12 Zover wij weten komt het concept landschap of halfnatuurlijk gebied in geen geldende juridische te (...)
  • 13 Dat concept erfgoed duikt steeds vaker op in teksten betreffende de ruimtelijke ordening en milieu (...)

33Zijn de voorwaarden voor zulk een herwaardering als “erfgoed” op juridische gebied vervuld in het Brusselse Gewest? In de eerste plaats zij opgemerkt dat het concept “halfnatuurlijk landschap” aan geen enkele juridische kwalifikatie beantwoordt12; het hoeft dus geen verbazing te wekken dat er geen specifiek statuut bestaat dat voor alle bestudeerde landschappen kan gelden. Daartegenover staat dat een recente tekst, de Brusselse ordonnantie “inzake het behoud van het onroerende erfgoed” van 4 maart 1993 uitdrukkelijk het concept erfgoed beoogt en op de landschappen waarover het hier gaat volkomen toepasselijk kan worden gemaakt, zoals wij zullen zien13. Artikel 2, l°c van die tekst neemt immers de “landschappen” op in het onroerende ergoed, en geeft van die landschappen een definitie die echt in de lijn ligt van wat wij hiervoor de “dialectische benadering van het milieu hebben genoemd: “landschap”: “elk werk van de natuur of van de mens of van beide samen, met geen of gedeeltelijke bebouwing en dat een ruimtelijke samenhang vertoont”.

34Voordat we het potentieel van die ordonnantie ontwikkelen moet iets worden gezegd over de huidige rechtssituatie van de halfnatuurlijke landschappen in Brussel. Zoals wij reeds hebben onderstreept wordt die situatie door één ding gekenmerkt: diversiteit. Diversiteit van de modi van toeëigening (individuele eigendom, medeëigendom, erfpacht, openbaar domein), diversiteit van de bestemmingen op het gewestplan van de Brusselse agglomeratie en in de bijzondere plannen van aanleg (de bestudeerde landschappen hebben tal van bestemmingen: groengebied, typisch woongebied, halfindustriegebied, administratiegebied, grondreservegebied, bosgebied met landschappelijke en pedagogische waarde), diversiteit van de juridische praktijken (gebruik met of zonder rechtstitel, regelmatige beheerscontracten of eenvoudige gedoging door het overheidsbestuur...).

  • 14 Cfr. Ville et habitant, mei 1993, p. 3.

35Uit de juridische studie blijkt niettemin dat het overheersende statuut van de halfnatuurlijke landschappen in Brussel met betrekking tot de instrumenten voor stadsplanning hun aanwijzing als grondreserve is. Die worden “in hun bestaande feitelijke toestand behouden zolang de noodzakelijkheid van hun bestemmingsverandering niet is aangetoond; de ordening ervan wordt vastgesteld bij een gemeentelijk plan van aanleg”. De tekst van de geschreven voorschriften van het gewestplan wacht er zich voor criteria te verschaffen op grond waarvan de “noodzakelijkheid van hun bestemmingsverandering” kan worden beoordeeld. Bijgevolg is een beslissing tot bestemmingsverandering, die zowel op gewestelijk als op gemeentelijk vlak kan worden genomen, hoofdzakelijk van politieke aard, de beleidsbepalers krijgen een zeer ruime vrijheid om de opportuniteit van een beslissing te beoordelen, die slechts marginaal voor toetsing door de rechter vatbaar blijkt te zijn. M.a.w. het huidige rechtsstatuut van de meeste halfnatuurlijke landschappen die als grondreserve zijn aangewezen is kwetsbaar. In een stad als Brussel, met een krap grondgebied, valt, gezien de hoge bevolkingsdichtheid en de zeer grote druk (vanuit de hoek van de speculanten en/of de politiek) om de woon – en de kantoorruimte uit te breiden, te vrezen dat de aanwijzing als grondreserve slechts op een verstedelijking antichambreert. Die vrees werd ondermeer bewaarheid i.v.m. het landschap van Gouddal in SintLambrechts-Woluwe met betrekking waartoe op 17 juli 1991 een bijzonder plan van aanleg werd goedgekeurd waardoor het grootste gedeelte van het reservegebied bouwgrond werd, dit tegen het advies in van de Brusselse Hoge Raad voor Natuurbehoud en een ander advies van het Brussels instituut voor Milieubeheer, die zich beide voor toekenning van het statuut van natuurreservaat aan dat landschap hadden uitgesproken. De aanleg zon der vergunning door de gemeente Watermaal-Bosvoorde van een tweede rugbyveld – die momenteel stilligt – op het gebied van het Vorsterieplateau is een andere recent voorbeeld van de onzekere situatie van de grondreserve-gebieden14.

36Hoe raken we van die onzekerheid af zonder dat de halfnatuurlijke landschappen evenwel alleen voor een sociale functie worden bestemd waardoor hun specifieke karakter teloor zou gaan? Het doel van elke juridische ingreep in deze lijkt ons tweeledig: enerzijds moet het landschap zo beschermd worden dat het in de toekomst een gediversifieerd gebruik kan blijven ondersteunen. Er zou dus moeten worden opgekomen tegen elke vorm van toeëigening (waarvan de afsluiting het meest tastbare symbool is) waarbij het landschap zou worden ingepalmd ten voordele van één medespeler, en dus ook tegen alle bouwprojecten waardoor die gebieden hun ecologische functie niet meer zouden kunnen vervullen. Anderzijds zouden die landschappen op grond van die rechtspositie in overleg en niet al te omslachtig moeten kunnen worden beheerd, opdat hun potentieel in stand wordt gehou den en zelfs geherwaardeerd, zonder dat zij evenwel tot groene ruimtes worden omgevormd die in zoverre zouden zijn geordend dat ze hun open en als het ware onvoltooide karakter, waardoor zij zich onderscheiden, zouden verliezen.

37Zijn die doelstellingen een haalbare kaart op basis van de in het Brusselse Gewest geldende teksten? De juridische studie behelst een antwoord op die vraag. We zullen zien dat naast de klassieke instrumenten voor ordening van de stadsruimte en bepaalde teksten betreffende de bescherming van de in het wild levende fauna en flora vooral de regeling betreffende de bescherming van het onroerend erfgoed en regelingen betreffende de natuurbescherming (wet van 12 juli 1973 waardoor landschappen als “natuurreservaat” kunnen worden aangewezen) nu de meest beloftevolle wegen zijn op weg naar de bescherming van de halfnatuurlijke landschappen als erfgoed, zoals wij ze hiervoor hebben benaderd.

38De aanwijzing van een halfnatuurlijk landschap als “natuurreservaat” is ongetwijfeld het meest doelmatige beschermingsstelsel. Het gevolg ervan zal ondermeer zijn dat fauna en flora integraal worden beschermd, dat verboden worden: werkzaamheden die het reliëf van de bodem kunnen veranderen, het leggen van boven – en ondergrondse leidingen, het optrekken van gebouwen of schuilplaatsen en het aanbrengen van reclameborden en aanplakbrieven (artikel 11 van de wet van 12 juli 1979). Toch blijkt dat niet al de bestudeerde landschappen de biotische en abiotische kenmerken vertonen die noodzakelijk zijn om het statuut van natuurreservaat te verkrijgen; we zijn er voorts niet blind voor dat de financiële lasten voor de gemeenschap die inherent zijn aan het beheer van reservaten waarschijnlijk een ruimhartige toepassing van die wetgeving in het Brusselse Gewest afremmen. Slechts één van de gebieden die in dit werk worden bestudeerd, het Moeraske, bezit voor een deel van zijn oppervlakte het statuut van gewestelijk natuurreservaat. De situatie van dat reservaat illustreert voor het overige zeer duidelijk de benadering als erfgoed waarover wij het hebben gehad, in zoverre diverse medespelers betrokken zijn en zij zich aanpast bij de verstrengeling van diverse juridische voorrechten: terwijl de eigenaar van het gebied de NMBS is, huurt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest die gronden, maar heeft het bij overeenkomst aan de Milieucommissie Oost-Brussel (M.O.B.) de rechten van beheer, ordening, activiteiten en gebruik met betrekking tot dat gebied overgedragen.

39Hoewel momenteel slechts één van onze gebieden het statuut van “natuurreservaat” heeft, is de bescherming als “onroerend erfgoed” (ordonnantie van 4 maart 1993) aan de gang voor drie ervan en in het ontwerpstadium voor twee andere. De beslissing tot bescherming wordt genomen door de Gewestexecutieve, met name op verzoek van een vereniging zonder winstoogmerk die de handtekeningen ingezameld heeft van 150 personen (artikel 18). De bescherming heeft verscheidene fundamentele gevolgen: de eigenaar is voortaan verplicht het goed in goede staat te houden en moet de bijzondere behoudsvoorwaarden naleven die eventueel werden voorgeschreven (artikel 26 en artikel 11), en het is hem verboden het goed te gebruiken of het gebruik ervan zodanig te wijzigen dat het zijn waarde verliest volgens de maatstaven die de bescherming ervan rechtvaardigen (artikel 27, §1). Voorts mag hij behoudens toestemming van de Executieve het be schermde goed niet, ook niet gedeeltelijk, restaureren, het niet verplaatsen of het uitzicht ervan wijzigen (artikel 27, §2). Hoewel de ordonnantie in geen procedure voor de schadeloosstelling van de eigenaar voorziet wiens goed werd beschermd (wat vermoedelijk de bcschermingsbeslissingen zal vergemakkelijken maar aanleiding kan geven tot rechtsgeschillen) moet anderzijds de vrijstelling van onroerende voorheffing en de vrijstelling van successierechten betreffende die goederen een zekere compensatie bieden. Artikel 32 van de ordonnantie bepaalt ook dat de overheid kan bijdragen in de kosten van de werken tot behoud die noodzakelijk mochten blijken; in het geval dat de eigenaar zou weigeren die werken te laten uitvoeren kan de overheid dat in zijn plaats doen.

40Hoewel artikel 34 nog in de mogelijkheid voorziet van onteigening van een beschermd goed “waarvoor er gevaar zou bestaan voor afbraak of zware beschadiging” is het duidelijk dat het arsenaal van de voorgaande maatregelen het moet mogelijk maken dat die extreme oplossing veelal wordt voorkomen en de basis wordt gelegd van een niet aan toeëigening gebonden regeling waarover wij het hebben gehad: ongeacht de eigenaar van het goed moet die voortaan een aantal erfdienstbaarheden in acht nemen die een gebruik conform het algemeen belang moeten waarborgen, een gebruik dat tegelijk het goed materieel, en de diverse activiteiten waartoe het zich leent, beschermt.

41Dit overzicht in vogelvlucht van de juridische instrumenten die van toepassing zijn op de halfnatuurlijk landschappen zou evenwel niet volledig zijn indien het toekomstige Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GOP), dat nu in de maak is, onvermeld zou blijven, dat ongetwijfeld op beslissende wijze de ordening van het Brusselse grondgebied in de komende jaren zal markeren. In het Gewestelijk Ontwikkelingsplan is voorzien door de ordonnantie van 29 augustus 1991 houdende de organisatie van de planning en dc stedebouw; het heeft tot doel de economische planning en de stedebouwkundige planning te integreren.

42Het plan, dat na elke gewestverkiezing zal kunnen worden gewijzigd, zal bindende kracht hebben wat de bepalingen betreft over de grondbestemming. Dat wil zeggen dat het de bestemmingen zal kunnen wijzigen die in de gewestplannen en de gemeenteplannen zijn vastgelegd. Wij wensen niet vooruit te lopen op de keuzes die zullen worden gemaakt, maar toch hopen wij dat de periodieke herziening die mogelijk is geen afbreuk zal doen aan een beleid op lange termijn, dat absoluut noodzakelijk is voor de “duurzame ontwikkeling” van de stad, en dat het streven dat is te kennen gegeven om economische ontwikkeling en stadsordening te laten samenvallen zijn neerslag niet vindt in het offeren van de laatste halfnatuurlijke landschappen die de hoofdstad nog telt.

  • 15 J. REMY, La vie quotidienne et les transactions sodales: perspectives micro et macro-sociologiques(...)

43Dat impliceert dat de juridische voorzieningen aansluiten bij wat een cultuur van de sociale transactie zou kunnen worden genoemd. Het vaststellen van geschikte juridische procedures vormt een essentiële, maar op zichzelf onvoldoende dimensie van een ruimer proces. De toekomst van de halfnatuurlijke landschappen hangt allereerst van het vermogen van de betrokken medespelers af (gebruikers, eigenaars, verenigingen, gezagsdragers...) om een open interactief spel aan te gaan dat, naast de fases waarin de regels en procedures worden vastgelegd, gevarieerde strategieën en mogelijkheden kan voortbrengen om het standpunt te laten gelden en compromissen te sluiten. Die processen zijn voor een groot deel informeel en bestaan uit toevallige contacten en “ontmoetingen in de wandelgangen”, velerlei vormen van uitwisseling waarbij een soepel aanpassingsvermogen en de wederzijdse wil tot bijsturen vooropstaan. Het juridisch-administratieve uitgangspunt moet zijn dat procedures bevorderd worden die een dergelijk proces in gang kunnen zetten – en niet lam leggen door slechts officiële beslissingen ernstig te nemen – en het oriëntatie – en steunpunten verschaffen15.

44Een dergelijke dynamiek kan niet tot ontwikkeling komen zonder “spelleiders” die voor legitimiteit en tot op zekere hoogte voor organisatorische voorzieningen zorgen (door de het beleggen van ontmoetingen, rondetafelgesprekken, door de brede maatschappelijke discussie enz.). Denkelijk ligt bij de openbare overleginstanties (op het niveau van het Gewest, de Gemeenschap of de agglomeratie), die minder direct betrokken zijn bij wat er lokaal op het spel staat, de verantwoordelijkheid die delicate functie te vervullen.

45Slechts dankzij dat interactieve spel waar juridisch-administratieve procedures gepaard gaan met sociale processen kan gezorgd worden voor de diversiteit van het gebruik en de functies, die de karakteristieke betekenis uitmaken van de halfnatuurlijke landschappen. Slechts hierdoor kan worden voorkomen dat het halfnatuurlijke landschap zijn specifieke karakter verliest en één overheersende of zelfs uitsluitende functie krijgt. Alleen dan is een relatieve soepelheid van gebruik verzekerd waarzonder het halfnatuurlijke stadslandschap niet anders kan dan van aard veranderen. Kortom, om hun relatieve flexibiliteit te behouden, vragen de halfnatuurlijke gebieden om een juridische en sociale, procedurele en processuele, delicate regeling.

46De opzet van dit werk is een afspiegeling van de theoretische en praktische perspectieven die in deze algemene inleiding aan de orde zijn gesteld.

47In het eerste deel worden de zes landschappen die voor analyse worden geselecteerd in juridisch en ruimtelijk-morfologisch opzicht beschreven. Die beschrijving is een conditio sine qua non voor de sociologische en juridische studie die volgen.

48Het tweede deel is het sociologische deel. Daarbij wordt het accent gelegd op het gebruik van de landschappen en wat zij voor de gebruikers betekenen. Aan de hand van de gegevens over de zes uitgekozen landschappen trachten wij te vatten wat er zich meer algemeen afspeelt rond de kwestie van de halfnatuurlijke landschappen en hun sociale functies in het tegenwoordige stadsmilieu.

49De rechtspositie van de landschappen en de rechtsvragen betreffende hun bescherming worden in het derde deel behandeld. Het onderzoek van de zes geselecteerde landschappen heeft daarbij vooral een voorbeeldfunctie. Via de verschillende gevallen wordt getracht de voornaamste vragen van juridische aard vast te stellen en toe te lichten die rijzen voor alle halfnatuurlijke landschappen, en van daaruit perspectieven en veralgemeenbare principes te ontwikkelen.

50Kortom, hoewel de status van de zes landschappen niet dezelfde is in de twee studies die de kern van dit werk vormen, zal het toch duidelijk zijn dat het in de twee gevallen de bedoeling is dat vaak genegeerde aspecten van een ruimer probleem, dat van de stedelijke halfnatuurlijke landschappen in het algemeen, grotere bekendheid krijgen, dat de lering wordt verstrekt die onontbeerlijk is voor een oplossing, en de meest cruciale aspecten van de inzet beter onderkend worden via gedetailleerd wetenschappelijk onderzoek van de concrete situaties.

***

51Er rest ons nog de Koning Boudewijnstichting, de opdrachtgever van dit werk, te danken dat zij ons in de gelegenheid heeft gesteld een ongekende interdisciplinaire oefening in verband met een studieobject – de halfnatuurlijke landschappen in het Brusselse Gewest – te verrichten, waarvan de betekenis niemand meer zou mogen ontgaan. Wij zijn zo vrij te hopen dat het onder de aandacht brengen van de sociologische en juridische inzet kan bijdragen tot de herwaardering van die milieus, met betrekking waartoe de discussie al te vaak in termen van ecologie versus economie wordt gevoerd.

Note

1 De definiëring van het begrip halfnatuurlijke groene ruimte werd voorgesteld door een wergroep samengesteld uit MM. M. TANGHE, J-P. HERREMANS, J. STENUIT, W. ROGGEMAN, X. LEJEUNE, P. DEVILLERS en overgenomen door de hoge Brusselse raad van de bescherming van de natuur tijdens de zitting van 11.12.1989.

2 Ch. GALLEZ-RICHEL, Quatorze sites semi-naturels de la région bruxelloise, Entente nationale pour le protection de la Nature, Bruxelles, 1990.

3 G. BACHELARD, La terre et les rêveries du repos, Parijs, 1982, p. 110.

4 C. ALLEGRE, Economiser la planète, Parijs, 1990, p. 297. “Aangezien het leven in een maatschappij onverbiddelijk verbonden is met de stad, moet men er de ecologie in laten doordringen”.

5 Zie hierover met name F. OST, Le juste milieu. Pour une approche dialectique du rapport homme-nature, in Images et usages de la nature en droit, onder leiding van Ph. GERARD, F. OST en VAN DE KERCKOVE, Brussel, 1993, p. 7 en volgende.

6 J. REMY en L. VOYE, Ville, ordre et violence, Parijs, 1981, p. 33.

7 Cfr. J. REMY, Espace et théorie sociologique. Problèmatique de recherche, in Recherches sociologiques, Vol. VI, Nr. 3, 1975.

8 R. HARRISON, Forêts. Essai sur l'imaginaire occidental, Parijs, 1992.

9 R. HARRISON, op. cit., p. 287.

10 G. DURAND, L'imagination symbolique, Parijs, 1968.

11 De uitdrukking is van G. BALANDIER.

12 Zover wij weten komt het concept landschap of halfnatuurlijk gebied in geen geldende juridische tekst voor. Een voorstel voor een Europese richtlijn van 16 augustus 1988 had betrekking op de bescherming van de natuurlijke en de halfnatuurlijke habitats en de woeste fauna en flora. Maar de richtlijn die op 21 mei 1992 uiteindelijk werd aangenomen bevatte niet langer de uitdrukking “halfnatuurlijke habitats”.

13 Dat concept erfgoed duikt steeds vaker op in teksten betreffende de ruimtelijke ordening en milieubescherming. Zo ook met name in het Waalse Wet boek voor ruimtelijke ordening, stedebouw en erfgoed (decreet van 18 juli 1991).

14 Cfr. Ville et habitant, mei 1993, p. 3.

15 J. REMY, La vie quotidienne et les transactions sodales: perspectives micro et macro-sociologiques in Pour une sociologie de la transaction sociale, teksten die werden samengebracht en gepresenteerd door M. BLANC, Parijs, 1992.

Autori

Is hoogleraar aan de Facultés universitaires Saint-Louis en directeur van het CEDRE.

Is hoogleraar aan de Université catholique de Louvain en aan de Facultés universitaires Saint-Louis alsook mededirecteur van het Centre d’études sociologiques (CES) van de Facultés.

Is hoogleraar aan Facultés universitaires SaintLouis en chargé de cours aan de Université catholique de Louvain alsook mededirecteur van het Centre d’études sociologiques (CES) van de Facultés.

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Questa pubblicazione digitale è stata realizzata tramite il riconoscimento ottico dei caratteri automatico (OCR).
Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search