Beste lezers

1Beste lezers,

2‘Literatuur, in welke vorm dan ook, bestaat niet zonder literatuurkritiek, in welke vorm dan ook’, schrijft Jos Joosten in zijn boek Staande receptie (2012). In talrijke opzichten heeft Hugo Bousset sinds dejaren 1970 met zijn begeesterende, geëngageerde en persoonlijke visie op literatuurbeschouwing mee gestalte gegeven aan de reflectie over de moderne Nederlandstalige literatuur. In krantenrecensies, signalementen, essays en boeken, maar ook in de avant-gardistische verdediging van (jonge) opkomende schrijvers en in levendige debatten over de aard, rol en functie van literatuur in onze tijd heeft Bousset literatuur voor vele lezers bestaanswaarde gegeven.

3We vatten het project op om hem naar aanleiding van zijn emeritaat als hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Université Saint-Louis (Brussel) te eren met een boek over de Nederlandstalige literaire kritiek uit de jaren 1970-2010. Die periode stemt overeen met de loopbaan van Bousset aan de Universitaire Faculteiten Sint-Aloysius, de Katholieke Universiteit Brussel en de Facultés universitaires Saint-Louis (nu Université Saint-Louis), waaraan hij tot 2011 verbonden was.

4Eind jaren zestig (1968/1969) doet Bousset als jonge academicus zijn intrede in de literaire kritiek. Aanvankelijk richt zijn onderzoek zich vooral op literaire experimenten en prozavernieuwingen in de naoorlogse Nederlandstalige literatuur (Ivo Michiels, Daniël Robberechts, Mark Insingel, etc.). De focus ligt bij de tekstanalyse en bij de mogelijkheden tot betekenisuitbreiding die de tekst aan de creatieve lezer biedt: het wordt Lezen om te schrijven. Centraal staan het werk van Roland Barthes en dat van de (post)structuralisten. De literair-kritische vraagstelling ontstaat niet zozeer vanuit en omwille van de theorie, maar in de literaire tekst zelf en vanuit de creatieve omgang ermee. Met de jaren richt Bousset zijn blik steeds meer op wat het postmodernisme zou worden: een reservoir aan taalcreatieve en vrolijke tekstverkenningen. Zijn essayistische productie raakt stilaan ingebed in vergelijkende en interartistieke benaderingen van de hedendaagse literatuur. En hij treedt steeds vaker in dialoog met teksten van buitenlandse auteurs. De literaire actualiteit verliest hij daarbij nooit uit het oog. Aan het roer van het literaire tijdschrift DW B spoort hij aan tot creatieve vraagstellingen en verheft hij de artistieke performance tot een eigenzinnige blik, waarbij kritiek als een resonantieruimte fungeert voor de veranderende tijdsgewrichten. De hoofdredacteur deinst er niet voor terug om geijkte overtuigingen om te buigen. Bij Bousset is kritiek verkenning, kruisbestuiving, toegang tot het nieuwe, het vernieuwende en het andere. Van belang is dat ze de verbeelding laat spreken.

5Het bleek een heuse uitdaging om een gezamenlijke reflectie op te zetten over de belangrijkste componenten van de literaire kritiek uit de periode waarin Bousset als hoogleraar werkzaam was. Gezien diens interesses en onderwerpkeuzes lag het enigszins voor de hand om zich toe te spitsen op het proza-experiment, tot in zijn meest contemporaine uitwerkingen. Voor de oproep tot bijdragen ontstonden dan kleine clusters rond kernaspecten van het literair-kritische bedrijf. We legden er de twee laatste citaten uit de essaybundels van Bousset (een literair en een beschouwend fragment) naast en vroegen de auteurs vervolgens om een prikkelende problematiek, een uitdagend onderwerp en vooral een poging tot antwoord:

1. Wat is literaire kritiek en hoe wordt ze gesegmenteerd? Hoe verhoudt haar identiteit zich tot Nederland en Vlaanderen, en tot de internationale scène? Over welke soorten literaire kritiek spreken we? Wetenschappelijke vertogen, journalistieke recensies in dag- en weekbladen, essays in literaire tijdschriften, gesprekken bij literair-culturele instellingen, leesclubs, schrijversbrieven?

2. Hoe pakt de criticus/-a zijn of haar onderwerp aan? Hoe verhoudt de beschouwende tekst zich tot de primaire, literaire tekst? Welk materiaal beslist men te bespreken of niet? In welk formaat en welke media gebeurt dat? Door welke discursieve praktijken en concepten wordt de literaire kritiek getekend en welke plaats krijgt de lezer daarbij? Hoe reflecteert de literaire kritiek op haar eigen praktijk?

3. Welke auteurs en actoren worden aan het woord gelaten? Welke opmerkelijke, merkwaardige of gezaghebbende literaire figuren, critici, lezers of instanties zijn belangrijk in het literair-kritische veld? Welke positie verwerven ze uiteindelijk?

4. Welke publicaties, manifesten, stellingnames uit de periode 1970-2010 zijn programmatisch, (onder)gewaardeerd of (on)opgemerkt gebleken? Is er sprake van continuïteit, legitimering of breuklijnen en vernieuwing? Hoe ziet de toekomst van de kritiek eruit?

5. Welke ruimte wordt anno 1970 en vandaag toebedeeld aan de literaire kritiek? Welke impact hebben boekbesprekingen, toen en nu? Welke rol spelen literaire prijzen? Welke leescultuur tekent zich bijgevolg af?

6. Welke kritische benaderingen en paradigma’s uit de humane wetenschappen schemeren door in de literaire kritiek? Welke verhoudingen vallen er in het bijzonder waar te nemen tussen de creatieve literatuur, de literaire essayistiek en de literatuurwetenschap?

7. Via welke kanalen en media wordt literaire kritiek gemaakt? Moetenpapieren tijdschriften verdwijnen? Of zichzelf heruitvinden? En helpen digitale platforms om nieuwe mogelijkheden te verkennen? Welke ruimte en welk web van teksten wordt daarbij gecreëerd?

6Zo gingen we met ons allen – en toch apart – aan het werk.

7In dit boek komen auteurs van allerlei slag aan het woord: niet alleen academici en literatuurwetenschappers, maar ook literaire essayisten, critici, schrijvers en kunstenaars. Allen nemen ze stelling volgens een eigen invulling van literatuurkritiek en/of gespiegeld aan de opvattingen van Bousset zelf. Opmerkelijk is dat men zich ook op een ander terrein waagde, zich – al was het maar voor de duur van een tekst – het spreken van de andere toeëigenend, met soms verrassende resultaten tot gevolg.

8Wat dit boek geworden is, draait op een paar uitzonderingen na rond de ‘literaire term’ in zijn brede betekenis. ‘De uitdrukking “literaire term” is eigenlijk ambigu’, citeert Hendrik van Gorp uit de vierde druk van het Lexicon van literaire termen. ‘Hij kan slaan op het min of meer gespecialiseerde vocabularium dat in de “creatieve” literatuur gehanteerd wordt, maar ook op het jargon van de “wetenschappelijke” literatuurspecialist. […] Er bestaat namelijk geen absoluut onderscheid tussen het discours van de dichter/schrijver en dat van de literatuurspecialist.’ Met die ambivalentie opent dit boek. Ze wordt ook exemplarisch aangeduid in de bijdrage van Pol Hoste, die vanuit de eigen schrijfpraktijk over zijn theoretische verkenningen en inzichten in literatuuropvattingen reflecteert. Hij laat zien hoe een auteur bij het schrijven van een literair werk ook met de receptie van zijn eigen werk omgaat en op die manier een bepaalde vorm van literatuurkritiek toepast.

9De literaire term als ambiguïteit dus? Er weerklinkt in dit boek een ‘spannende spanning’ tussen dichterlijk-kritische vrijheid en literatuurwetenschap. Enerzijds kunnen de termen van de kritiek, naast het evidente discours van de literatuurwetenschap, ook in andere disciplines of in de literatuur zelf gevonden worden. Op die manier worden in dit boek ‘andere’ vormen van literaire kritiek in beeld gebracht, zoals door Hugo Brems of Jan Lauwereyns bijvoorbeeld. In de poëzie van Nolens vindt Brems, los van een literatuurwetenschappelijk of essayistisch discours, literair-kritische beschouwingen over Claus, die iets zeggen over Nolens’ eigen poëticale opvattingen. En wanneer Borges in zijn gefictionaliseerde literatuurbeschouwingen Dantes Commedia anders leest dan gebruikelijk in het literatuurwetenschappelijke onderzoek, komt hij allicht tot een frauduleuze duiding, maar sorteert hiermee een poëtisch effect dat Lauwereyns in een pointe uitbuit. Iets vergelijkbaars gebeurt bij Koen Peeters wanneer hij Bousset als personage opvoert in zijn lees- en schrijversbibliotheek. Diens opvattingen over literatuur en kritiek worden blootgelegd totdat ook hier, zoals bij Borges in zijn Bibliotheek van Babel, de fictie in een onthutsende ervaring – L’avenir d’une révolte genoemd – wordt omgezet. Op die manier wordt er iets zichtbaar dat vanuit een traditioneel academisch of beschouwend perspectief onzichtbaar blijft.

10Aan de andere kant geeft de kritiek ook vorm aan de literatuur Literatuur wordt niet uitsluitend bepaald door schrijvers en hun producten, maar ook mee vormgegeven door de literatuurbeschouwer. ‘Literaire kritiek is in de twintigste eeuw het genre bij uitstek waarin literatuur wordt gemaakt’ schrijven Gillis Dorleijn, Dirk de Geest, Koen Rymenants & Pieter Verstraeten in hun inleiding tot Kritiek in crisistijd (2009). Isabelle Ost en Matthieu Sergier zien dit in hun bijdrage aan deze bundel graag in filosofische termen: met Deleuze en Nietzsche op de achtergrond doet literatuurkritiek literatuur pas achteraf bestaan, als ‘waar gebeuren’. Literatuur komt immers, anders dan bij het kant-en-klare, marktgerichte literaire evenement, ook plots op een ongelegen moment tot stand en blijft doorwerken.

11In het tweede deel van dit boek wordt in aparte, soms programmatische bijdragen gereflecteerd over heden en verleden, wel en wee van de Nederlandstalige literaire kritiek. In veranderende tijden lijkt zich op het terrein een crisis van de kritiek af te tekenen. Aangeklaagd worden de merchandising van de bellettrie; de te snelle afhandeling in onze ‘aandachtseconomie’ van een kritiek die, zoals Christophe van Gerrewey in zijn pleidooi tegen de interpretatie aankaart, voortdurend haar eigen nut moet bewijzen; de fixatie op de mening en de bruikbaarheid van een boek, zelfs in dogmatische do’s endont’s; de sterke verpersoonlijking van het argument; de verenging van horizonten en talen (Stefan Hertmans), de verpaupering van theorievorming (Hertmans en Hoste). De criticus verschijnt, in de woorden van Baetens, eens te meer als ‘the man we love to hate’ die in een tijdperk van mondige burgers in een moeilijk parket wordt gebracht.

12Meermaals wordt daarbij het probleem van ‘het goede lezen’ aangesneden. Bij Joris Gerits, Ost & Sergier gaat dat gepaard met het ‘trage’ en diepgravende lezen. Daarover citeert Hertmans graag Hendrik Marsman en zijn ‘critique de maître’ (‘breed, buiten de lijntjes kleurend, boven de bekrompen tegenstellingen staand, synthese en analyse combinerend, radicaal internationaal en intercultureel’). Hij bepleit het herijken van het lezen in verschillende talen en culturen. Ook de bijdrage van Jeroen van Rooij kan opgevat worden als een metakritisch pleidooi voor ‘goede’, in dit geval waakzame lectuur: in ‘Doxa’ wordt op het verdubbelde bereik van ‘de werkelijkheid’ (eenmalig waarneembaar én virtueel afspeelbaar) gewezen en wordt de fundamentele vraag gesteld naar een gepaste opname ervan. In hoeverre worden wij, zorgvuldig bespied en waargenomen, gedreven tot een geformatteerde, voorgekauwde perceptie van onze omgeving? Welke vrijheid rest ons?

13Zo grijpt de reflectie uiteindelijk terug op de fundamenten waarop de kritiek steunt. Bart Vervaeck ziet literatuurkritiek met J. Hillis Miller als ‘baseless positing’: de criticus kiest telkens weer voor een nieuw uitgangspunt (‘de tekst, de andere lezers, de context’), terwijl zijn oordeel paradoxaal genoeg in feite door de lectuur zelf geconstrueerd wordt. Van zijn kant roept Van Gerrewey op om niet te interpreteren – een criticus hoeft het bewijs niet te leveren van het belang van de boeken die hij bespreekt. Daarentegen verdedigt hij de stelling dat literatuurbeschouwing van de beslissing afhangt om al dan niet over een boek te spreken. Zo krijgt literatuurkritiek met Sontag – en nogal barthesiaans ook – een erotische lading: ‘het genot bij de intense tijd die je ermee doorbrengt.’ Baetens wil literaire kritiek graag ruimer zien dan alleen maar boek- of auteursbesprekingen. Hij roept op om het belang van de kritiek aan de literatuur en haar manieren van schrijven af te meten, en om die dan bruikbaar en pertinent te maken voor niet-literaire kunstvormen en hiermee voor de bredere literatuuren cultuurgeschiedenis. Literatuur moet opnieuw een speciale kijk op de wereld bieden, luidt het, naar buiten gericht.

14In het derde deel van dit boek wordt vanuit de kritiek naar de constructie van de Nederlandstalige literatuur gekeken en tevens worden openingen en nieuwe wegen aangereikt. Lars Bernaerts onderzoekt de Michiels-beelden van Bousset en de doorwerking ervan in de kritiek, Sven Vitse buigt zich over de kritische receptie van het werk van Polet en Vogelaar na de bloemlezing Ander proza. Patrick Bassant staat stil bij de receptie van Verdwaalde post van Walter van den Broeck tegen de achtergrond van actualiteitsromans in Vlaanderen, en Sonjan Vanderlinden bekijkt anno 2013 het literaire engagement in het œuvre van Monika van Paemel vanuit de kritische standpunten van Thomas Vaessens en Bousset. Ten slotte onderwerpt Jeroen Dera het literatuurkritische platform De Reactor aan een kritisch onderzoek en analyseert de beeldvorming ervan in het literaire veld.

15Heel wat lof en eer is er op deze pagina’s voor Hugo Bousset zelf. Anneke Brassinga, Pjeroo Robjee, Saskia de Coster, Cees Nooteboom, Willem Bongers-Dek en Jeroen van Rooij brengen elk op hun manier hulde aan de meester-criticus, redacteur, kompaan, collega en vriend. De lezers van zijn werk, voor de gelegenheid de auteurs van dit boek, hebben van deze publicatie een waar huldeboek gemaakt.

16Wij willen op onze beurt graag de mensen bedanken die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit boek. Dankbaar zijn we in eerste instantie de Université Saint-Louis voor haar financiële ondersteuning bij dit project en in het bijzonder professor François Ost, gewezen vicerector, en professor Laurent Van Eynde, de huidige vicerector onderzoek, voor de publicatiemogelijkheid in de universitaire reeks. Een bijzonder woord van dank en erkentelijkheid richten we tot Sigrid Bousset, directrice van Passa Porta, en Els van de Perre, redactiesecretaris van DW B, voor hun vriendelijke bereidheid om dit pro ject vanaf het prille begin te steunen en hun waardevolle medewerking. Zonder hun bemiddeling en contacten was dit boek niet geworden wat het is. Voorts willen we alle auteurs graag hartelijk bedanken voor hun enthousiaste reactie op onze oproep tot bijdragen, voor hun beschikbaarheid en hun vertrouwen. De zwart-witportret van Hugo Bousset mocht hier afgedrukt worden met de vriendelijke toestemming van fotograaf Michiel Hendryckx, waarvoor onze dank. Veerle Nimmegeers bedanken we van harte voor het nalezen van het manuscript en de professionele omkadering, ook in drukke tijden. Onze dank gaat ook uit naar Carl de Strycker die met kritische aandacht de laatste bladzijden van dit boek heeft nagelezen. Mevrouw Thoua, werkzaam op de publicatiedienst van de universiteit, wensen we ten slotte te danken voor haar vriendelijke hulp en redactionele steun bij de afronding van deze publicatie.

17Beste Hugo, je houdt van een korte en krachtige, samenhangende en creatieve focus. In vele opzichten leken we hiermee eerst ver verwijderd van de opvatting van literatuurbeschouwing in het academische bedrijf vandaag de dag, maar achteraf bekeken ergens dan toch ook weer niet. De evolutie van ons vak in de wereld, binnen een publieke en globale context, gaat ook jouw kant op. Dit boek toont hoe ruim en breed literatuurkritiek door haar beoefenaars kan worden opgevat. Het verkent de grenzen ervan in verschillende genres, schrijftechnieken, registers en media, onderstreept autonome participatie door actoren van verschillende gezindten, schuwt het debat niet en geeft er zo voeding aan. Geniet ervan, beste Hugo, en moge dit boek verder resoneren, in de literatuurkritiek en daarbuiten, onder jouw pen en die van anderen die de literatuur en de kunsten evenzeer beminnen als jij.

18Matthieu SERGIER & Stéphanie VANASTEN
Brussel/Louvain-la-Neuve, 30 januari 2014.