De Leuvense universiteit op een belangrijk keerpunt tijdens het rektoraat van A. J. Namèche en C. Pieraerts (1872-1887)
p. 337-369
Texte intégral
1In The Tablet van 1899 schreef de Engelse oriëntalist L. Casartelli: «Het Leuven van 1899 staat een eeuw verder dan het Leuven van 1874». Hij wilde met deze uitspraak duidelijk maken welke grondige transformatie de Leuvense universiteit in de voorgaande jaren had ondergaan, hoe zij onder het rektoraat van J. B. Abbeloos (van 1887 tot 1898) was uitgegroeid tot een bedrijvig centrum van wetenschappelijk onderzoek. Er heerste te Leuven in 1899, aldus Casartelli, «een geest van ernstige wetenschapsbeoefening» en er viel een bestendige zorg te noteren «om de beste en de modernste metoden aan te wenden op het gebied van de biologie, de filosofie en de geschiedenis»1.
2De vaststelling van Casartelli kan bij nader onderzoek in vele opzichten onderschreven worden. Tijdens het rektoraat van J. B. Abbeloos kreeg de Leuvense universiteit een nieuw aangezicht en dit was in ruime mate aan de stimulerende persoonlijkheid van de rektor te danken2. Bij zijn aantreden in 1887 legde Abbeloos, die zelf een verdienstelijk oriëntalist was, een duidelijke programmaverklaring af:
«Rien n’est plus vain qu’une érudition de pure mémoire. A ce formalisme inerte qui marqua toujours les époques de décadence, il importe de substituer l’assimilation personnelle des matières qui vous sont enseignées, la connaissance des sources, les procédés intuitifs qui sont à bon droit si hautement appréciés aujourd’hui. Toute science est un organisme vivant: il faut entrer en communication avec lui dans un travail de chaque jour. Assiduité aux laboratoires établis pour les divers domaines des sciences de la nature; lecture directe des grands philosophes, des écrivains classiques, des apologistes, des Pères et des docteurs, par-delà les manuels, nécessaires mais insuffisants d’eux-mêmes; exploration des documents originaux; discussion des textes; débats publics au sein des nombreuses sociétés qui fleurissent à l’Université; connaissance des travaux récents; pratique de la méthode sévère de la critique; et en tout cela... nul parti pris, rien que la loyale enquête de la vérité: voilà les traits principaux de l’esprit scientifique que vous devez vous efforcer d’acquérir et qu’engendre seul le travail bien conduit»3.
3Zijn opvolger, A. Hebbelynck, kon dan ook over zijn rektoraat getuigen: «Le développement de l’esprit scientifique, n’est-ce pas la pensée maîtresse qui inspira à Mgr Abbeloos toutes les initiatives dont l’Université lui est redevable: l’impulsion donnée à l’étude des langues orientales et des diverses branches de l’histoire, la réorganisation des musées et des laboratoires, la création de nouveaux instituts et les encouragements de toute nature prodigués aux maîtres comme aux élèves en vue de stimuler les travaux originaux et personnels»4.
4Tijdens het rektoraat van Abbeloos kreeg het teologieonderwijs een nieuw elan, dank zij de benoeming van enkele jonge professoren als Albin Van Hoonacker, Paulin Ladeuze en Alfred Cauchie5. Deze laatste vernieuwde op een grondige wijze het geschiedenisonderwijs. Het Historisch Seminarie, door hem opgericht in 1895, initieerde zowel teologie-als geschiedenisstudenten in de metoden van het fundamenteel onderzoek6. Désiré Mercier van zijn kant ontwikkelde het neo-thomisme tot een filosofie die het gesprek met de positieve wetenschappen niet uit de weg ging7. In het domein van de oriëntalistiek maakte Charles de Harlez school8, terwijl de filologische studies gestimuleerd werden door de uitbouw van de studierichtingen in de Romaanse (1892) en de Germaanse filologie (1894).
5Ook de maatschappijwetenschappen kwamen tot ontwikkeling. Er viel wel weinig verandering te noteren in de rechtsstudies maar in 1892 werd een School voor Politieke en Sociale Wetenschappen opgericht, gehecht aan de rechtsfakulteit9. In deze school werd het sociaal en het politiek onderzoek gestimuleerd door professoren als Victor Brants10 en Jules Vandenheuvel11. In 1897 werd ook een Hogere Handelsschool aan de rechtsfakulteit gehecht, maar het onderwijs in deze school was niet zozeer van wetenschappelijke als wel van toegepaste aard12.
6In de exacte wetenschappen leverde vooral de biologische school van J. B. Carnoy baanbrekend werk. Kanunnik Carnoy bevorderde het experimented onderzoek zowel in de fakulteit van geneeskunde als in de fakulteit van de wetenschappen13. Hij vormde in zijn laboratoria in het Villersinstituut — dat later zijn naam zou krijgen — een pleïade van hoogleraren, die de wetenschappelijke faam van de universiteit alle eer aandeden. Onder hen kunnen vooral de bioloog Gustave Gilson, de botanist Victor Grégoire, de bakterioloog Joseph Denys en de neuroloog Pierre-Arthur Van Gehuchten vermeld worden14. In het domein van de scheikunde leverde Louis Henry zeer verdienstelijk werk15, terwijl Charles de la Vallée Poussin en Henry de Dorlodot de grondslagen legden voor het geologisch onderzoek aan de universiteit16.
7Dit summier overzicht toont voldoende aan dat de Leuvense universiteit in de jaren 1890 gonsde van wetenschappelijke bedrijvigheid. De universiteit was in dezelfde periode ook het toneel van drukke en dikwijls rumoerige studentenaktiviteiten. Er manifesteerde zich een krachtige en goed georganiseerde studentenbeweging, die zich niet afzijdig hield van het politiek en het sociaal gebeuren. De Leuvense studenten onderschreven de eis tot demokratisering van het politiek leven. Velen onder hen militeerden in de sociaal-katolieke rangen. De Vlaamse studenten vooral ontplooiden een grote aktiviteit en namen intensief deel aan de Vlaamse ontvoogdingsstrijd17. De studentenverenigingen stelden zich nogal onafhankelijk op van de akademische overheid, wat rektor Abbeloos, die bekend stond om zijn demokratische en flamingantische sympatieën18, niet belette hun aktiviteiten aan te moedigen.
8Het open en progressief klimaat aan de universiteit, dat het rektoraat van Abbeloos kenmerkte en waarop Casartelli in 1899 alludeerde, stond in schrille tegenstelling tot de situatie rond 1874. Toch bedroeg de afstand tussen 1874 en 1899 geen eeuw, zoals Casartelli het heel suggestief uitdrukte, maar inderdaad slechts vijfentwintig jaar. In de jaren 1870 reeds, die in vele opzichten een weinig aantrekkelijk bladzijde vormen in de geschiedenis van de Leuvense universiteit, werden de grondslagen gelegd voor de latere transformatie. Onder het rektoraat van Abbeloos werd slechts het hoogtepunt bereikt van een ontwikkeling, die reeds twee decennia voordien was ingezet. Laat ons dit even toelichten.
9De Leuvense universiteit werd van 1872 tot 1881 bestuurd door Alexandre-J. Namèche, gewezen direkteur van de normaalschool te Nijvel en vanaf 1854 hoogleraar in de klassieke talen en vicerektor te Leuven19. In deze laatste funktie, die weinig effektieve macht vertegenwoordigde, had hij zich steeds onderdanig en volgzaam getoond. Hij was geen krachtige persoonlijkheid: weinig doortastend, veeleer onbeslist en skrupuleus. Hij was zelfs wat mensenschuw en liefst van al wijdde hij zich in de afzondering van zijn studiekamer aan zijn historische studies. In zijn vakgebied manifesteerde hij zich als een groot erudiet, met een uitgebreide encyclopedische kennis. Hij werkte gans zijn leven aan een Cours d’histoire nationale, die uitgroeide tot een reusachtig kompilatiewerk van 30 delen. Grensverleggend onderzoek verrichtte hij echter niet20. Het is duidelijk dat van deze timide en weinig originele kamergeleerde geen sterke en vernieuwende leiding over de universiteit kon uitgaan.
10Het effektief bestuur lag in deze periode in de handen van het episkopaat. De Katolieke Universiteit was in 1834 opgericht als een bisschoppelijke instelling maar in de eerste decennia van haar bestaan werd zij wezenlijk geleid door rektor P. de Ram, onder de hoge bescherming van kardinaal Sterckx21. In de jaren 1850 kwam het tot een scherpe tweespalt in de schoot van het episkopaat. De jongere bisschoppen J. B. Malou en Th. de Montpellier waren fervente ultramontanen en samen met de Gentse bisschop L. J. Delebecque vochten zij het beleid aan van de Ram en Sterckx, dat van de Leuvense universiteit een liberaal-katoliek bolwerk maakte22. Nog meer hadden zij het gemunt op het filosofieonderwijs dat te Leuven werd verstrekt. Het semi-traditionalisme van C. Ubaghs, dat een aftreksel was van Lamennais’filosofie, in 1834 door de H. Stoel veroordeeld, kwam hun als heterodox voor23. Zij wilden het van de universiteit weren en zij eisten daartoe een effektief aandeel in de leiding van de instelling voor zich op. Zij bekwamen van de H. Stoel de veroordeling van Ubaghs’filosofie24 en zij grepen de opvolging van de Ram in 1865 aan om hun zeggingsmacht over de universiteit te vergroten. Zij verwierven een groter toezicht over het onderwijs doordat de professoren voortaan verplicht werden een eksemplaar van hun kursussen aan hen over te maken. Tevens kregen zij meer armslag bij de akademische benoemingen, waarvoor hun, samen met de rektor, het presentatierecht werd toegekend25. Anderzijds moesten zij zich neerleggen bij de benoeming tot rektor van de filosoof Nicolas Laforêt, die tot de school van Ubaghs had behoord26. Hun eigen kandidaat, Alexandre Namèche, kreeg pas zijn kans na het vroegtijdig overlijden van Laforêt in januari 1872.
11Op dat ogenblik was het episkopaat overwegend uit ultramontaanse bisschoppen samengesteld. Kardinaal Sterckx was te Mechelen opgevolgd door de Redemptorist Victor Dechamps, die eerder een centrumfiguur was27.
12Het ultramontaans episkopaat stelde alles in het werk om de liberaal-katolieke geest, die de universiteit beheerste, in te dijken. Het aantreden van Namèche als rektor ging gepaard met een serie andere belangrijke benoemingen. Tot vice-rektor werd de Luikse kanunnik Charles Cartuyvels, totzover president van het Pauskollege, benoemd. Cartuyvels was een notoire ultramontaanse persoonlijkheid28. Hij werd als president van het Pauskollege opgevolgd door Jozef Jacops, «un pur et excellent Romain»29, nadat Constant Pieraerts van deze post geweerd was. Pieraerts, direkteur van het Sint-Romboutskollege te Mechelen30, werd als een liberaal-katoliek afgeschilderd en moest zich tevreden stellen met een benoeming tot hoogleraar in de Latijnse letterkunde31. Tenslotte werd Louis Roelants, president van het Belgisch kollege te Rome, tot president: benoemd van het H. Geestkollege32.
13Gesterkt door de steun van de bisschoppen, manifesteerden de ultramontaanse professoren zich nu veel kordater dan voorheen aan de universiteit, tot ongenoegen van hun liberaal-katolieke tegenspelers. Hun offensief riep heel wat weerstanden en spanningen op. Vooral in de rechtsfakulteit, waar J. J. Thonissen33 en Charles Périn34 de belangrijkste antagonisten waren, ging het er rumoerig aan toe. Victor Brants, een ooggetuige, stelt vast: «Les coups qu’ils se portèrent ne furent pas tous d’ordre scientifique... La lutte était animée et les étudiants aussi en vivaient les phases»35. Périn benutte zijn eigen kolleges in publiekrecht om de studenten te immuniseren tegen het onderwijs van Thonissen, die een vooraanstaand lid was van de parlementaire rechterzijde36. Hij trachtte de invloed van Thonissen nog meer in te dijken door Edouard Descamps, die spoedig belast werd met het onderwijs van de belangrijke kursus natuurrecht, in het professorenkorps te loodsen37. Périn wist in 1876 ook te beletten dat de kursus kerkelijk burgerlijk recht van Ferdinand Moulart een verplicht vak werd voor de studenten in de rechten38.
14Het onderwijs van de kanonist Moulart had een liberaal-katolieke tint39. Périn kreeg het met hem reeds aan de stok in de schoot van het redaktiekomitee van de Revue catholique in 1872. In een artikelenreeks in dit tijdschrift over de verhouding tussen Kerk en Staat, had Moulart een konstitutionele visie ontwikkeld, die Périn tot een breuk met het blad bracht40. Vanaf dat ogenblik waren beide hoogleraren openlijke tegenstanders. Toen Moulart in 1876 van zijn bisschop E. Dumont het imprimatur trachtte te bekomen voor zijn boek L’Eglise et l’Etat, werd hem dit, na tussenkomst van Périn, geweigerd. Het boek werd gedenonceerd te Rome en zowel door het H. Officie als door de Kongregatie van de Index aan een langdurig onderzoek onderworpen41.
15Uit wat voorafgaat blijkt duidelijk hoe de konservatieve ultramontaanse druk op de universiteit, in deze jaren waarin de liberaalkatolieke twist in het land zijn hoogtepunt beleefde, toenam. Dit blijkt ook uit enkele vermaningen die de bisschoppen uitspraken aan het adres van professoral, die zich in een of ander opzicht progressief opstelden. De orientalist en exegeet Thomas Lamy werd gelaakt om zijn liberaliserende tendenzen42, terwijl J. B. Lefebve, hoogleraar in de dogmatische teologie, zonder meer ontslagen werd om zijn afwijkende filosofische en teologische ideeën43. Léon Mabille werd zogenaamd om disciplinaire redenen ter verantwoording geroepen44. J. J. Thonissen, de prestigieuze hoogleraar in strafrecht, die in zijn kursus pleitte voor de afschaffing van de doodstraf, werd ertoe gedwongen deze stelling in te trekken omdat, zo meenden de bisschoppen, «l’application de cette doctrine sera funeste à la société»45. De classicus P. Willems werd tot de orde geroepen omdat hij in zijn onderwijs aan de hogere normaalschool aandacht had besteed aan «les détails scandaleux de la mythologie», wat sommige puriteinse zielen had geschokt46.
16Deze laatste voorbeelden tonen aan dat het bisschoppelijk toezicht over het onderwijs dat verstrekt werd aan de universiteit, zeer ver ging. Het onderricht werd door het konservatieve episkopaat in een nauw keurslijf gedwongen. Een bondig overzicht van de wetenschappelijke situatie van de universiteit omstreeks 1874 vertoont dan ook niet zo veel lichtpunten.
17De universiteit was een instelling die hoofdzakelijk professioneel onderwijs verstrekte en de hogere opleiding verzorgde van priesters, juristen en medici. In 1864 waren te Leuven ook Speciale Scholen opgericht, die voorzagen in een algemene opleiding van ingenieurs47. Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek werd aan de universiteit nauwelijks bedreven. De studenten ontvingen een teoretische en encyclopedische vorming.
18De klemtoon lag te Leuven op het teologie-en het filosofieonderwijs, maar het optreden tegen het semi-traditionalisme had het kerkelijk onderwijs inspiratieloos en vleugellam gemaakt48. Het rechtsonderwijs scheerde evenmin hoge toppen. Wel vielen er onder de rechtsprofessoren notabele politici te noteren als Théodore Smolders, Charles Delcour49 en J. J. Thonissen. Deze laatste vond zijn evenknie als publicist in zijn opponent Périn. In de fakulteit der letteren bereikte enkel de beoefening van de oriëntalistiek, die ook in de teologiefakulteit aan bod kwam, een merkwaardig peil met vertegenwoordigers als J. Beclen en F. Nève50.
19Het onderwijs in de exacte wetenschappen kreeg minder aandacht te Leuven, wat niet verwonderlijk was gezien de universiteit geleid werd door de hoge geestelijkheid51. De medische fakulteit genoot ten aanzien van de fakulteit der wetenschappen en zeker van de Speciale Scholen een lichte voorkeurbehandeling. Het medisch onderwijs kon overigens, na het heengaan van Théodore Schwann in 184852, weinig meer dan middelmatig genoemd worden. Sommige professoren waren wel ervaren praktici maar aan betekenisvol wetenschappelijk onderzoek kvvam nauwelijks één van hen toe53. De fakulteit der wetenschappen zorgde daarentegen voor enkele uitschieters. De wiskundige Louis-Philippe Gilbert en de geoloog Charles de la Vallée Poussin namen een eervolle plaats in onder hun Belgische vakgenoten54. Van Pierre-Joseph Van Beneden kon zelfs meer gezegd worden: hij was één van de briljantste zoologen van zijn tijd55. Van Beneden bleef wezenlijk een encyclopedisch geleerde, in tegenstelling tot de chemicus Louis Henry, die te Leuven de eerste belangrijke stoot zou geven tot de invoering van het gespecialiseerd onderwijs en het experimenteel onderzoek56.
20Inderdaad kan gesteld worden dat de eerste stap in de richting van het experimenteel wetenschappelijk onderzoek aan de Leuvense universiteit—hier staan wij aan het begin van een belangrijke evolutie—gezet werd onder impuls van Louis Henry. Deze jonge chemicus had een nascholing ontvangen in Duitse laboratoria en organiseerde kort nadat hij te Leuven in 1863 belast werd met het onderwijs van de scheikunde, het eerste echt onderzoekslaboratorium aldaar57. Binnen het kader van het wettelijk voorgeschreven programma, dat nagenoeg een gemeenschappelijke opleiding voorzag voor biologen, natuurkundigen, scheikundigen en geologen, kon er echter nauwelijks gedacht worden aan een inwijding van de student ten in de metoden van het wetenschappelijk onderzoek. Daarom stuurde Henry, gesteund door enkele kollega’s, aan op de uitbouw van een gediversifieerd wetenschappelijk programma58. In 1869 diende hij bij zijn fakulteit een rapport in, waarin gepleit werd voor een grondige specialisatie in de doctoraatsopleiding en voor de invoering van practica en van een geschreven eindverhandeling59. De akademische overheid ging op zijn verzoek in en kreëerde op 1 maart 1871 gespecialiseerde wetenschappelijke titels in de wiskunde, de natuur-en de scheikunde, en de natuurwetenschappen (geologie, plantkunde, dierkunde)60. Het nieuwe wetenschappelijk programma verdrong het wettelijk programma volledig naar de achtergrond. Vooral de afdeling scheikunde benutte de nieuw geboden kansen en sloeg, onder de leiding van Henry, resoluut de weg in van het experimenteel onderzoek61.
21In 1876 deed zich een ander belangrijk feit voor. De universitaire wetgeving werd toen grondig gewijzigd62. Voor de toekenning van de wettelijke graden werd het systeem van de gemengde jury’s, dat ingevoerd was door de wet van 15 juli 1849, afgeschaft. Volgens dit stelsel moesten de studenten eksamen afleggen voor een staatsjury, die werd samengesteld uit de professoren van telkens twee universiteiten, een vrije en een rijksuniversiteit. Daarbij werden wisselende kombinaties voorzien. Het éne jaar vormden de Leuvense professoren jury’s samen met de Luikse, het volgende jaar samen met de Gentse professoren. Een manifest nadeel van dit systeem was dat het het encyclopedisch karakter van het onderwijs in de hand werkte, gezien de studenten er moesten op voorbereid zijn ondervraagd te worden door een vreemde hoogleraar. De wet van 20 mei 1876 bracht een definitieve sanering inzake de toekenning van de graden. De universiteiten kregen ieder voor zich het recht de eksamens te organiseren en de akademische graden toe te kennen. De afgeleverde diploma’s werden nog enkel gehomologeerd door een regeringskommissie, samengesteld uit leden van de wetenschappelijke akademies.
22De wet van 1876 was een zegen voor de universiteiten, die zich nu van beroepsscholen konden opwerken tot centra van wetenschappelijk onderzoek63. De professoren kregen meer armslag om hun kolleges naar eigen goeddunken uit te bouwen, om ze aan te passen aan de wetenschappelijke vooruitgang. Zij konden blijven stilstaan bij gespecialiseerde onderzoeksdomeinen en nieuwe onderzoeksmetoden uittesten met hun studenten, die zich niet langer moesten voorbereiden op een globaal eksamen en dus niet meer hoefden belast te worden met een oeverloze encyclopedische kennis.
23De wet van 20 mei 1876 was slechts een eerste maar een belangrijke stap in de goede richting. De wet van 10 april 1890 zou nog meer mogelijkheden openen door een verregaande specialisatie in te voeren, vooral in de fakulteiten van de letteren en van de wetenschappen, en door te voorzien in praktische oefeningen en een eindverhandeling64. Zij bekrachtigde echter veeleer een spontaan gegroeide situatie, die was mogelijk gemaakt door de verandering van de universitaire ambiance na 1876.
24De wet van 1876 schreef trouwens reeds enkele interessante programmawijzigingen voor, speciaal in de fakulteiten van de geneeskunde en van de wetenschappen. Nieuwe gespecialiseerde vakken werden ingevoerd, het aanschouwelijk onderricht werd uitgebreid en enkele praktische oefeningen werden opgelegd. In het kader van de uitvoering van deze wet werden aan de Leuvense universiteit twee hoogleraren benoemd, die ieder op hun terrein een grote invloed zouden uitoefenen: Jean-Baptiste Carnoy en Gustaaf Verriest. Karakteristiek genoeg waren beiden, zoals L. Henry, wetenschappelijk gevormd aan Duitse universiteiten. Zij voerden te Leuven de onderwijs-en vooral de onderzoeksmetoden in, die de toenmalige Duitse wetenschap haar onbetwiste superioriteit bezorgden65.
25Vooral de bioloog J. B. Carnoy, die in 1876 belast werd met een practicum in de mikroskopie zou baanbrekend werk verrichten te Leuven66. Na zijn studies aan de Katolieke Universiteit, had hij de bekendste laboratoria in Bonn, Leipzig, Berlijn en Wenen bezocht67. Te Jena had hij Carl Zeiss ontmoet, met wie hij steeds uitstekende relaties zou onderhouden. In 1868 reeds vatte rektor Laforêt het plan op hem te belasten met een kursus in de algemene biologie, maar financiële moeilijkheden verdaagden de benoeming tot 1876. Zijn eerste les te Leuven opende Carnoy met de woorden: «En sciences naturelles on ne sait que ce qu’on a vu et manipulé cent fois». Hij zwoer nooit een les te zullen geven buiten een laboratorium. Maar er was geen laboratorium voorzien en er waren geen kredieten beschikbaar. Daarom richtte hij op eigen kosten een aangepast laboratorium voor mikroskopie op. Hij bouwde zijn onderwijs geleidelijk uit tot een reeks kolleges over de cellulaire biologie. Hij introduceerde een nieuwe stijl in het biologieonderwijs. Hij luidde een periode in van specialisatie, experimented onderzoek, samenwerking tussen professoren en studenten. Zijn entoesiasme voor het wetenschappelijk onderzoek sloeg over op zijn studenten, die zowel tot de fakulteit van de geneeskunde als tot de fakulteit van de wetenschappen behoorden.
26De vernieuwende invloed van Carnoy op de medische wetenschappen deed zich met enige vertraging gevoelen. Het wachten was op leerlingen die de beoefening van de anatomie en de fysiologie een nieuwe richting konden uitsturen. Ondertussen zorgde Gustaaf Verriest reeds voor enige verandering in de medische fakulteit68. Verriest had zich langdurig gespecialiseerd in Wenen en Berlijn en werd in 1876 te Leuven de eerste titularis van de kursus histologie. Aan zijn kollege waren praktische oefeningen in de mikroskopische anatomie verbonden en dit bracht hem tot een nauwe samenwerking met Carnoy, wiens wetenschappelijk streven hij steunde. In 1882 kreeg Verriest de leiding van de interne kliniek, de belangrijkste leerstoel in de medische fakulteit. Hij had in Duitsland geleerd hoe men de scheikunde en de fysica in dienst kon stellen van de kliniek en hij paste de modernste onderzoeks-en analysemetoden toe in zijn praktijk69. Hij verloor mettertijd, in de drukte van zijn praktijk, veel van zijn wetenschappelijke ijver, maar hij bleef zijn studenten aanzetten tot experimented onderzoek.
27Het optreden van Louis Henry, J. B. Carnoy en G. Verriest bewerkte een geleidelijke mentaliteitswijziging in de fakulteiten van de wetenschappen en van de geneeskunde70. Het proefondervindelijk onderzoek deed er zijn intrede, de eerste, bescheiden laboratoria werden opgericht. Indien de akademische overheid die beweging eerder volgde dan stimuleerde, dan was het vooral uit financiële overwegingen71.
28De financiële situatie van de universiteit was zorgwekkend in deze periode. Er mag niet vergeten worden dat de Katolieke Universiteit geen subsidies ontving van openbare besturen en volledig aangewezen was op de vrijgevigheid van de gelovigen en op de bescheiden bijdragen van de studenten72. De oprichting van de Speciale Scholen (1864) en van een hogere normaalschool voor priesters (1867)73 had grote uitgaven met zich meegebracht, die niet volledig opgevangen waren door een vermeerdering van de inkomsten. Een sterke stijging van het studentenaantal vergde bovendien de aanbouw van nieuwe lokalen. Totzover was de universiteit gehuisvest in gebouwen, die haar ter beschikking waren gesteld door het Leuvens stadsbestuur74. De betrekkingen met de Leuvense liberale magistraat waren in deze periode van clerico-liberale strijd allesbehalve vriendschappelijk en er vielen geen verdere tegemoetkomingen meer te verwachten van die zijde75. Daarom startte de universiteit met een eigen aankoop-en bouwpolitiek, die zwaar drukte op de financies76. In 1878 werd dan nog een hogere landbouwschool opgericht77. Deze uitbreiding van het technisch professioneel onderwijs vergde op haar beurt nieuwe lokalen en werkplaatsen. In deze kontekst is het begrijpelijk dat de akademische overheid de oprichting van nieuwe laboratoria met hun onmisbaar instrumentarium liever uit de weg ging.
29In de humane wetenschappen was het wetenschappelijk onderzoek minder onereus maar hier bleek de tijd nog niet rijp voor het kritisch en onbevangen onderzoek. Alleen op het domein van de klassieke filologie viel er een interessante innovatie te signaleren. De classicus P. Willems78, die sterk aanleunde bij de Duitse filologische school, richtte in 1873 de Societas Philologa op, de eerste praktijkkursus in de humane wetenschappen te Leuven. In dit fakultatief seminarie werden aan de studenten de metoden van het persoonlijk onderzoek bijgebracht79. De Societas Philologa bleef voorlopig een uitzondering. De meeste studenten in de wijsbegeerte en de letteren haalden, zoals voorheen, al hun wijsheid uit de handboeken van hun professoren. De biblioteek in de universiteitshal bleef nog enige tijd eerder een museum dan een werkplaats80.
30Onze konklusie kan zijn dat tijdens het rektoraat van A. Namèche de basis werd gelegd voor de omvorming van de universiteit tot een centrum van wetenschappelijk onderzoek, al gebeurde dit niet in een ideaal klimaat. Voorlopig bleef de nieuwe oriëntering vooral beperkt tot de exacte wetenschappen en dan nog werd zij geremd door de precaire financiële situatie van de universiteit. Dat deze ontwikkeling in de humane wetenschappen nog enige tijd uitbleef was een algemeen verschijnsel81, dat te Leuven extra in de hand gewerkt werd door het gesloten geestelijk klimaat. De ultramontaanse, konservatieve druk op de universiteit werkte het intellektueel avontuur niet in de hand.
31Niet enkel op het vlak van het onderwijs, maar ook in het studentenleven kwam in de jaren 1870 een belangrijke ontwikkeling op gang. De sterke aangroei van de studentenbevolking was hiervoor initiaal verantwoordelijk. Deze aangroei was een algemeen fenomeen, dat zich voordeed aan alle Belgische universiteiten en dat waarschijnlijk zijn verklaring vond in de ekonomische hoogkonjunktuur van de twee voorgaande decennia. De cijfers liegen er niet om, zoals grafiek I, die de evolutie van het studentenaantal per universiteit weergeeft, aantoont82.

GRAFIEK I
32Hoe sterk het groeiritme van de studentenbevolking in de periode 1870-1885 wel was, vooral aan de Brusselse en de Leuvense universiteit, toont grafiek II aan83.
33De sterke aangroei van de studentenbevolking beïnvloedde, zoals reeds vermeld, de financiële situatie van de universiteit in een ongunstige zin en had ook een weerslag op disciplinair vlak. Het werd voor de akademische overheid en speciaal voor de vice-rektor steeds moeilijker om een preventief toezicht uit te oefenen over de handel en de wandel van de studenten. Het werd een wanhopige onderneming om ze binnen de juiste banen te leiden. Het teater, de speelhuizen, de cafés-chantants en de grootstad Brussel bleken een steeds grotere aantrekkingskracht uit te oefenen op de studenten. De situatie liep enigszins uit de hand, tot groot ongenoegen van de bisschoppen, die een strenge discipline wilden handhaven aan hun universiteit84. De teugels werden zoveel mogelijk aangehaald en o.m. werd een nieuwe studentenpedagogie opgericht, het Justus Lipsiuskollege (1878), om de eerstejaars op te vangen en te begeleiden85. Het hek was echter van de dam. Dank zij hun groeiend aantal bekwamen de studenten stilaan een grotere bewegingsvrijheid86. Het verenigingsleven onderging hier ook de weerslag van.

GRAFIEK II
34De eerste studentenbladen zagen het licht: L’Enragé (1869-1870), Le Corbillard (1870), L’Irrégulier (1870-1871), Le Vampire (1871), Le Blagueur (1871), Le Lynx (1872) en talloze andere. Het waren haast alle satirische, luchtige publikaties, die slechts een kort bestaan kenden87. Tevens ontstonden nieuwe studentenverenigingen die het aksent meer op de ontspanning dan op de studie of de kulturele vorming legden88. Zij bevrijdden zich van de voogdij van de professoren en groepeerden zich op regionale basis.
35Vóór 1875 hadden de toonaangevende studentenverenigingen een ernstige plooi, wat in de hand gewerkt werd door de belangrijke rol die de professoren erin speelden. Het waren literaire en religieuze verenigingen, met een interfakultair karakter, zoals «Het Taal-en Letterlievend Studentengenootschap Met Tijd en Vlijt» (° 1837), de Société littéraire (° 1839) en anderzijds de Mariakongregatie (° 1840), de konferenties van St-Vincentius a Paulo (° 1844). In een later stadium ontstonden de eerste fakultaire studiekringen: de Société juridique (° 1860), de Société médicale (° 1862), de Cercle industriel (° 1872)89. Sommige van deze verenigingen vertolkten een zeker maatschappelijk engagement, hoewel dit eerder incidenteel gebeurde. Zo was Met Tijd en Vlijt te Leuven een klankbord voor de doorbrekende Vlaamse Beweging, die van een literaire steeds meer een politieke beweging werd90.
36Na 1875 ontstonden de eerste regionale klubs, die spoedig op hun beurt de toon zouden aangeven in het verenigingsleven. De lokale «klubs» werden overkoepeld door provinciale «gilden», waarvan het eerste voorbeeld La Luxembourgeoise (° 1880) was. De klubs en de gilden wilden echte vriendschapsbanden smeden tussen de studenten van eenzelfde streek. Zij wilden hun leden gevarieerde ontspanning aanbieden, maar ze ook voorbereiden op hun latere maatschappelijke rol. In funktie van dit doel werden niet alleen allerlei feesten, uitstapjes, kaarttornooien en «rollingen» georganiseerd maar ook muziek-en toneelavonden, kulturele en politieke voordrachten91.
37De klubs en de gilden waren exclusieve studentenverenigingen, die niet langer onder de hoede stonden van de professoren92. Zij werden geïntegreerd in een overkoepelende studentenorganisatie, het Algemeen Studentengenootschap, dat werd opgericht in 187893. Vooral in de jaren 1880 zouden zij de dragers worden zowel van het kultureel en het politiek als van het ludiek studentenleven. Dit was speciaal het geval aan Vlaamse zijde, waar zij de aangewezen kanalen werden voor de flamingantische werking.
38Het is opmerkenswaard dat de Vlaamse studentenbeweging te Leuven vanaf 1875 een grotere stuwkracht kreeg. In dat jaar kwamen in de universiteitsstad studenten aan, die reeds als leerling gewerkt hadden in de lettergilden van de kolleges. Zij waren bewust vlaamsgezind en gaven een nieuwe stimulans aan de studentenvereniging Met Tijd en Vlijt. Vooral Pol de Mont en Albrecht Rodenbach waren zeer aktief94. Rodenbach richtte in 1877 een studenten afdeling op van het Davidsfonds en een Algemene Studentenbond met als orgaan Het Pennoen. Beide verenigingen kenden slechts een kort bestaan, maar de boodschap van Rodenbach bleef naklinken: de Vlaamse studentenbeweging mocht niet beperkt blijven tot een taal-en letterbeweging maar moest werken aan een allesomvattende heropleving van Vlaanderen95. Na 1880 zou het Vlaams studentenleven te Leuven zeer sterk uitgebouwd worden, goeddeels via de gouwgilden.
39De opkomst van de regionale ontspanningsverenigingen en de doorbraak van de Vlaamse studentenbeweging hidden ongetwijfeld verband met een sociologisch fenomeen. De hypotese lijkt inderdaad gewettigd dat de sterke aangroei van de studentenbevolking in deze periode gepaard ging met een zekere demokratisering96. Er kwamen meer studenten van kleinburgerlijke afkomst aan de universiteit. Zij waren het, naar men kan aannemen, die het verenigings-en het ontspanningspatroon wijzigden en de voorvechters werden van de Vlaamse zaak te Leuven.
40Tijdens het rektoraat van Namèche voltrokken er zich dus wel belangrijke veranderingen, al had de rektor daar niet zo veel vat op. In de exacte wetenschappen werden de grondslagen gelegd voor het wetenschappelijk onderzoek. Tevens kwam een autonome studentenbeweging tot ontwikkeling met een nieuw ontspanningspatroon en met een sterker maatschappelijk engagement. De betekenis van deze veranderingen drong nauwelijks door tot de tijdgenoten, temeer daar zij zich voltrokken in een klimaat van malaise. De verslapping van de discipline onder de studenten, de liberaal-katolieke twist, de financiële chaos leidden tot frekwente spanningen en de rektor bleek niet bij machte die uit te vlakken97. In maart 1881 gaf Namèche tenslotte zijn ontslag als rektor. Hij kon de moeilijkheden blijkbaar niet langer aan en verkoos zich terug te trekken in de Premonstratenzerabdij van Park-Heverlee.
41In augustus 1881 benoemden de bisschoppen Constant Pieraerts, hoogleraar in de Latijnse taal-en letterkunde, tot rektor98. Deze benoeming was zeer betekenisvol. Amper tien jaar voordien was Pieraerts geweerd als president van het Pauskollege, omdat hij zogenaamd liberaal-katolieke sympatieën had99. Die bleken thans geen beletsel te vormen voor een promotie tot rektor, wat erop wees dat het klimaat grondig was gewijzigd.
42Bepalend voor deze evolutie waren de machtswisseling te Rome en de schoolstrijd in eigen land. In 1878 was Pius IX opgevolgd door Leo XIII en de nieuwe paus was meer dan zijn voorganger bereid de liberale maatschappij als een bestaande realiteit te aanvaarden. Leo XIII spoorde er de Belgische katolieken toe aan hun steriele twisten stop te zetten en de kerkelijke belangen te verdedigen binnen het kader van de grondwettelijke instellingen100. De ultramontanen volgden deze wenk des te gewilliger op, omdat de konservatieve partij onder invloed van de schoolstrijd een militant-katolieke houding aannam. Ultramontanen en liberaal-katolieken ontmoetten elkaar halverwege en bonden gezamenlijk de strijd aan tegen de liberalen101.
43Aan de Leuvense universiteit verstilde de liberaal-katolieke twist voorgoed na het heengaan van Charles Périn, dat ongeveer samenviel met de benoeming van Pieraerts. Périns positie te Leuven was onhoudbaar geworden door de publikatie, buiten zijn wil om, van enkele brieven aan de Doornikse bisschop E. Dumont, waarin hij zich o.m. zeer schamper had uitgelaten over kardinaal Dechamps. Na heel wat tribulaties gaf hij zijn ontslag102.
44Tijdens het rektoraat van Pieraerts, dat liep van augustus 1881 tot begin 1887, verbeterde de atmosfeer aan de universiteit gevoelig. Dit was deels te danken aan de nieuwe rektor, die een bekwaam administrator en een charmante persoonlijkheid was met een open geest,al moet er dadelijk aan toegevoegd worden dat hij niet uitblonk door zijn wetenschappelijke kwaliteiten. Nog belangrijker was dat het episkopaat in deze periode gevoelig verjongd werd en zich minder konservatief opstelde103. Tenslotte was er de doorslaggevende invloed van Leo XIII, die een dialoog tussen het geloof en de moderne wetenschappen wilde tot stand brengen. Daarbij dacht hij een belangrijke rol toe aan de Leuvense universiteit.
45Door de tussenkomst van Leo XIII kreeg het filosofisch onderwijs aan de Katolieke Universiteit een nieuwe impuls104 en verdween de letargie, die was gevolgd op de veroordeling van het semi-traditionalisme. De paus had in zijn encycliek Aeterni Patris (1879) de herbronning van de scholastieke filosofie en vooral van het Thomisme aanbevolen, in samenspraak met de moderne wetenschappen. In december 1880 vroeg hij het Belgisch episkopaat aan de Leuvense universiteit een leerstoel in de thomistische filosofie op te richten. De Leuvense Alma Mater was de enige katolieke universiteit waar alle wetenschappen onderwezen werden en waar een vruchtbaar gesprek tussen hen mogelijk was. De bisschoppen waren vooral om financiële redenen niet erg geneigd een nieuwe leerstoel in de filosofie te kreëren, maar de paus wist hun tegenstand te overwinnen. In oktober 1882 werd gestart met een kursus in de thomistische filosofie, die kon leiden tot de graad van licentiaat en doctor. De titularis van de nieuwe kursus werd Désiré Mercier, wiens onderwijs een groot sukses zou kennen.
46De oriëntalistiek, die kon bogen op een stevige traditie te Leuven, kreeg een nieuwe impuls door de aktiviteit van Charles de Harlez, een wereldvermaard specialist in de Oud-Perzische en Chinese kultuur105. De Harlez stichtte het eerste gespecialiseerd tijdschrift te Leuven: Le Muséon (1882), een orgaan voor oriëntalistische studies106. Hij verrichtte verder baanbrekend werk op het terrein van de vergelijkende godsdienstgeschiedenis en vernieuwde op dat punt de katolieke wetenschap. Hij groepeerde rond zich een school van talentvolle geleerden, van wie hij zijn afkeer van het zelfvoldaan professionalisme doorgaf107.
47Ook de geschiedeniswetenschap sloeg een nieuwe richting in. P. Alberdingk Thijm richtte in 1883 een fakultatieve praktijkkursus op met de enigmatische benaming «Genootschap Dr. Constantius Buter»108. De bedoeling was de orale en de geschreven bronnen voor de geschiedenis van de kristelijke nationale beschaving op te sporen en te verwerken. Alberdingk Thijm was de titularis van de kursus Nederlandse literatuurgeschiedenis, maar hij was historicus van vorming en hij wilde met zijn genootschap een selekte groep van historisch geïnteresseerde studenten wetenschappelijk begeleiden. Van meer betekenis nog dan het Nederlandstalige genootschap Dr. Buter werd de Conférence d’histoire, in 1885 opgericht onder de leiding van Charles Moeller109. In deze konferentie werden, naar het voorbeeld van G. Kurth te Luik, de metoden van het historisch onderzoek bijgebracht aan studenten in de letteren en de rechten. Later zou dit seminarie verplicht worden voor de studenten in de geschiedenis.
48Terwijl de eerste historische praktijkkursussen ontstonden, buiten het voorgeschreven programma om, werden in de teologiefakulteit de historische hulpwetenschappen uitgebouwd door Edmond Reusens110. Die organiseerde vanaf 1881 een kursus in de paleografie en de oorkondenleer en hij legde met zijn publikaties de basis voor de studie van deze hulpwetenschappen in België.
49In maart 1886 werd de wetenschappelijke graad gekreëerd van doctor in de morele en de historische wetenschappen, wat het prestige van de geschiedeniswetenschap aan de universiteit verhoogde. De historiografie werd nu erkend als een afzonderlijke discipline. Voor het behalen van de doctorstitel werd een geschreven verhandeling geëist, een persoonlijk werkstuk, waarop de student werd voorbereid door metodische oefeningen. Deze belangrijke aanpassing van het programma maakte deel uit van een globale hervorming in de fakulteit der letteren: er werden tevens gespecialiseerde wetenschappelijke graden ingevoerd voor de filosofie en de klassieke biologie111. Op die manier kreeg de letterenfakulteit de vernieuwing die in de fakulteit der wetenschappen reeds in 1871 was doorgevoerd. De wetgever zou spoedig volgen en het wettelijk programma in 1890 gevoelig aanpassen.
50Tijdens het rektoraat van Pieraerts drong de wetenschappelijke vernieuwing dus ook door tot de humane wetenschappen. Ook hier verwierf het kritisch, fundamenteel onderzoek stilaan burgerrecht. In de exacte wetenschappen werd de vroeger ingezette ontwikkeling doorgetrokken.
51J. B. Carnoy breidde zijn laboratoria gestadig uit112. Hij verrichtte baanbrekend werk op het domein van de cellulaire biologie. In 1884 lanceerde hij het belangrijke tijdschrift voor cellen-en weefselleer La Cellule. Enkele van zijn leerlingen, Gustave Gilson en Joseph Denys, werden reeds belast met een leeropdracht113. Deze laatste legde zich toe op de studie van de bakteriologie, die onder invloed van Pasteur en Koch een nieuwe tak werd in de medische wetenschap. Hij aksentueerde het fundamenteel onderzoek in de geneeskundige fakulteit. Van zijn kant bleef L. Henry zeer bedrijvig in het domein van de scheikunde114. Zijn leerling Gustave Bruylants vernieuwde het farmaceutisch onderwijs115 te Leuven.
52Terwijl het wetenschappelijk leven zich ontwikkelde, bouwden de studenten verder hun verenigingen uit. In deze periode kwamen de meeste gouwgilden tot stand, die de regionale klubs overkoepelden116. Terzelfdertijd viel een krachtige uitbouw van de Vlaamse studentenbeweging te noteren. De grote vooruitgang van het flamingantisme te Leuven in deze jaren, was zowel te wijten aan de zich steeds uitbreidende Vlaamse kollegewerking als aan de algemene stroomversnelling waarin de Vlaamse Beweging toen terechtkwam117. Een Algemene Vlaamse Strijdersbond werd opgericht, die de flamingantische akties van de gilden, o.m. ter vernederlandsing van het katoliek onderwijs, dirigeerde. De eerste Vlaamse fakultaire studiekringen werden gesticht, zoals het Vlaams Rechtsgenootschap (1885) en de Landbouwkring (1887)118.
53De intense bedrijvigheid van de flaminganten leidde tot de eerste spanningen met de Waalse studenten. De eis van de Vlaamse studenten om aan hun kultuur een rechtmatige plaats toe te kennen in het studentenleven werd door de Walen afgewezen als een bedreiging voor de goede verstandhouding aan de universiteit. Toch kwam het voorlopig niet tot een open breuk tussen de Vlaamse en de Waalse studenten119.
54Toen Pieraerts op 30 januari 1887 overleed en reeds enkele dagen later het bestuur van de universiteit werd toevertrouwd aan J. B. Abbeloos, waren de krachtlijnen van de verdere ontwikkeling reeds uitgetekend. Zowel in de humane als in de exacte wetenschappen waren de grondslagen gelegd voor het wetenschappelijk onderzoek, dat gemeenschappelijk bedreven werd door professoren en studenten. Een autonome studentenbeweging was tot ontwikkeling gekomen, die met een kritische en open geest op het universitair en het maatschappelijk gebeuren reageerde. Abbeloos bleek de geschikte figuur om deze gunstige ontwikkeling verder te begeleiden en te stimuleren. Meer dan zijn onmiddellijke voorgangers zou hij zijn stempel drukken op de evolutie van de Leuvense universiteit, maar hij ontving uit hun bestuursperiode een belangrijke erfenis.
Notes de bas de page
1 Dit getuigenis van Casartelli wordt geciteerd door J. de Groutars in Annuaire de l’Université catholique de Louvain (AUCL), dl LXIV, 1900, p. XXXVII-XXXVIII. L. Casartelli (1852-1925), een Engelsman van Italiaanse afkomst, kon met enige kennis van zaken oordelen. Hij studeerde oriëntalistiek aan de Leuvense universiteit in de jaren 1870. Hij werd nadien in Engeland direkteur van het S. Bede’s College, maar bleef voeling houden met het Leuvense milieu. In 1900 werd hij hoogleraar in de Iraanse talen te Leuven. Kort daarop, in 1903, werd hij bisschop van Salford. Zie over hem A. CARNOY in AUCL, 1920-1926, p. XVII-XXXIV.
2 Over Jean-Baptiste Abbeloos (1836-1906), opeenvolgend professor aan het Grootseminarie te Mechelen (1867-1876), pastoor van Duffel (1876-1883), vikaris-generaal (1883-1887) en rektor van de Leuvense universiteit (1887-1898), zie A. HEBBELYNCK, in AUCL, dl. LXXI, 1907, p. XXXIX-XLVII; A. CAUCHIE, art. Abbeloos, in Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, dl. I, 1912, kol. 37-39; Manifestation en l’honneur de Mgr Abbeloos, Leuven, 1895. Over de grote betekenis van zijn rektoraat, zie R. AUBERT, Le grand tournant de la faculté de théologie de Louvain à la veille de 1900, in Mélanges offerts à M. D. Chenu, Parijs, 1967, p. 73-109.
3 Rede bij de opening van het akademisch jaar 1887-1888, in AUCL, dl. LU, 1888, p. CVI-CVII.
4 Rede bij de opening van het akademisch jaar 1898-1899, in AUCL, dl. LXIII, 1899, p. CVIII.
5 Over Albin Van Hoonacker (1857-1933), hoogleraar van 1889 tot 1927 en vooraanstaand exegeet, zie J. COPPENS, Le chanoine A. Van Hoonacker. Son enseignement, son oeuvre et sa méthode exégétique, Parijs-Gembloers, 1935. Over Paulin Ladeuze (1870-1940), die de Leuvense universiteit vanaf 1909 met grote kunde en gezag als rektor zou besturen, zie ID., Paulin Ladeuze, orientalist en exegeet, Brussel, 1941; ID., in Annua Nuntia Lovaniensia, dl. X, 1955, p. 197-215. Over de historicus Alfred Cauchie (1860-1922), zie L VAN DER ESSEN, Alfred Cauchie. L’initiateur, le savant, l’homme, in Revue d’histoire ecclésiastique, dl. XVIII, 1922, p. 213-239; U. BERLIÈRE, Alfred Cauchie, in Annuaire de l’Académie royale de Belgique, 1925, p. 199-251.
6 Université catholique de Louvain. Le Séminaire Historique, Leuven, 1905; A. DE MEYER, L’enseignement de l’histoire ecclésiastique à l’université de Louvain, depuis sa restauration en 1834, in Ephemerides Theologicae Lovanienses, dl. IX, 1932, p. 682-685.
7 Over Désiré Mercier (1851-1926), vanaf 1906 aartsbisschop van Mechelen, zie A. SIMON, Le cardinal Mercier, Brussel, 1960. Over zijn betekenis voor het neo-thomisme, zie R. AUBERT, Aspects divers du néothomisme sous le pontificat de Léon XIII, in Aspetti della cultura cattolica nell’età di Leone XIII, Rome, 1961, p. 42-60; A. SIMON, Position philosophique du cardinal Mercier, Brussel, 1962.
8 Zie infra, p. 29.
9 Deze school, de eerste in haar soort in België, werd aanvankelijk opgevat als een aanvullende studierichting voor juristen. Zie V. BRANTS, La faculté de Droit à l'Université de Louvain à travers cinq siècles, Leuven, 1906, p. 201-203; H. VELGE, in AUCL, dl. LXXXVII, 2, 1944-1948, p. 530-545.
10 Victor Brants (1856-1917), leerling en opvolger van Charles Périn in 1881, organiseerde in 1885 de Conférence d’économie sociale, het eerste praktijkkollege in de rechtsfakulteit. Hij oefende een niet te verwaarlozen invloed uit op het kristelijk sociaal denken in België. Zie over hem CH. TERLINDEN, in AUCL, 1915-1919, p. 436-450; A. JULIN, in Annuaire de l’Académie royale de Belgique, 1937, p. 155-214.
11 Over Jules Vandenheuvel (1854-1926), vanaf 1883 hoogleraar in publiek recht, stichter van de School voor Politieke en Sociale Wetenschappen en van de Hogere Handelsschool, minister van Justitie van 1899 tot 1907, zie L. DUPRIEZ, in AUCL, 1927-1929, p. LVII-LXII.
12 De Hogere Handelsschool had geen universitair statuut. Zie V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 121-122; U. VAES, L’Ecole des sciences économiques de l’Université, in Bulletin trimestriel de l’Association des amis de l’Université de Louvain, 1951, p. 45-46, 51, 76-78.
13 Zie infra, p. 16-17 en 31.
14 Over Gustave Gilson (1859-1944), de opvolger van P. J. Van Beneden, zie P. DEBAISIEUX, in AUCL, dl. LXXXVII, 3, 1944-1948, p. 67-68. Over Victor Grégoire (1870-1938), zie P. MARTENS, in Florilège des sciences en Belgique pendant le XIXme siècle et le début du XXme, Brussel, 1968, p. 727-748. Over Joseph Denys (1857-1923), stichter van het bakteriologisch instituut in 1899, zie A. LEMAIRE, in AUCL, 1930-1933, p. CLXX-CLXXIII; Manifestation en l’honneur de M. le Dr. J. Denys, professeur à l’Université de Louvain, Leuven, 1913. Over Pierre-Arthur Van Gehuchten (1861-1914), één der befaamdste neurologen van zijn tijd, zie C. NÉLIS, in AUCL, 1915-1919, p. 342-370; G. VAN DER SCHUEREN, Een geschiedkundige schets van het eeuwenoude onderwijs in de anatomie te Leuven, in Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België, dl. XII, 1950, p. 256-257; C. NÉLIS, Coup d’oeil sur l’his toire de la faculté de médecine à la nouvelle université de Louvain, in Revue des questions scientifiques, dl. XCII, 1927, p. 145-146.
15 Zie infra, p. 14-15 en 32.
16 Over Charles de la Vallée Poussin (1827-1903), hoogleraar in de geologie vanaf 1863, zie F. KAISIN, in AUCL, dl. LXVIII, 1904, p. LXXIII-LXXXVII; ID., La minéralogie et la géologie à l’Université de Louvain restaurée, 1837-1927, in Revue des questions scientifiques, dl. XCII, 1927, p. 105-109. Over kanunnik Henry de Dorlodot (1855-1928), vanaf 1894 verbonden aan de fakulteit van de wetenschappen en grondlegger van het instituut voor mineralogie en geologie, zie J. THOREAU, in Florilège des sciences en Belgique, p. 485-493.
17 H. J. ELIAS, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, dl. IV, Antwerpen, 1971, p. 119-131; L. VOS-GEVERS, De Vlaamse studentenbeweging te Leuven (1836-1914), in Onze Alma Mater, dl. XXIX, 2, 1975.
18 CH. WOESTE, Mémoires pour servir à l’histoire contemporaine de la Belgique, dl. II, Brussel, 1933, p. 147: «(Abbeloos) était flamingant, démocrate... et les relations qu’il avait eues avec l’abbé Daens n’étaient pas un mystère».
19 Over Alexandre-). Namèche (1811-1893) en over zijn rektoraat, zie CH. CARTUYVELS, in AUCL, dl. LVIII, 1894, p. LXVI-CVII; V. BRANTS, L’Université de Louvain. Coup d’oeil sur son histoire et ses institutions (1425-1900), Brussel, 1900, p. 80-85; L. VAN DER ESSEN, L’Université de Louvain (1425-1940), Brussel, 1945, p. 282-283.
20 F. VERCAUTEREN, Cent ans d’histoire nationale en Belgique, Brussel 1959, p. 114-117.
21 Over Pierre de Ram (1804-1865), eerste rektor van de Katolieke Universiteit en over zijn beleid, zie J. J. THONISSEN, in Annuaire de l’Académie royale de Belgique, 1866, p. 105-194; V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 57-74; A. SIMON, Le cardinal Sterckx et son temps (1792-1867), 2 dln, Wetteren, 1950, passim; ID., L’Hypothèse Libérale en Belgique (1839-1907), Wetteren, 1956, p. 92-100.
22 Zie naast de vermelde werken van A. SIMON, de studie van E. LAMBERTS, Kerk en liberalisme in bet bisdom Gent (1821-1857), Leuven, 1972, p. 366-369, 439-441.
23 Zie over G.-Casimir Ubaghs (1800-1875), J. JACOPS in AUCL, dl. XL, 1876, p. 417-466. Over zijn filosofisch systeem, zie E. HOCEDEZ, Histoire de la théologie au XIXe siècle, dl. II, Brussel-Parijs, 1952, p. 100-110; L. FOUCHER, La philosophie catholique en France au XIXme siècle, Parijs, 1955, p. 171-176.
24 In 1864 verbood de H. Stoel het semi-traditionalisme nog verder te onderwijzen aan de Leuvense universiteit. Ubaghs kreeg de opdracht zijn werken grondig te verbeteren en werd tenslotte tot ontslag gedwongen in 1866. In december van dat jaar werden de Leuvense professoren ertoe verplicht een verklaring te ondertekenen, waarin zij het semi-traditionalisme ook als persoonlijke opinie opgaven. Zie J. HENRY, Le traditionalisme et l’ontologisme à l’Université de Louvain, in Annales de l’Institut supérieur de philosophie, dl. V, 1922, p. 113-149; A. FRANCO, Geschiedenis van het traditionalisme aan de universiteit te Leuven (1835-1867), onuitg. doctoraatsverhand., dl. II, Leuven, 1956.
25 A. SIMON, Réunions des evêques de Belgique (1830-1867). Procès-verbaux, Leuven-Parijs, 1960, p. 144.
26 Over Nicolas Laforêt (1823-1872), tweede rektor van de Katolieke Universiteit, zie C. CARTUYVELS, in AUCL, dl. XXXVII, 1873, p. 296-337; C. MOUZELARD, Un illustre enfant de Graide. Mgr. Nicolas-Joseph Laforêt, in Ardenne et Famenne, dl. IX, 1966, p. 140-146; V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 76-79. Laforêt werd er bij zijn benoeming toe verplicht een verklaring te ondertekenen, waarbij hij een ortodox filosofisch en politiek onderwijs te Leuven garandeerde.
27 Het episkopaat was op dat ogenblik samengesteld uit J. J. Faict (Brugge), H. F. Bracq (Gent), Th. J. Gravez (Namen), Th. de Montpellier (Luik), G. J. Labis (Doornik) en V. Dechamps (Mechelen). In 1873 zou E. J. Dumont bisschop van Doornik worden, waardoor het ultramontaans karakter van het episkopaat nog geaksentueerd werd. Zie A. SIMON, L’Hypothèse Libérale, p. 39-48.
28 Over Charles Cartuyvels (1835-1907), vanaf 1865 hoogleraar in de filosofie en vice-rektor van 1872 tot 1901, zie F. LEFEBVRE, in AUCL, dl. LXXII, 1908, p. XXXV-LXXXIX. Cartuyvels was een welsprekend kanselredenaar. Er leek een schitterende karrière weggelegd voor hem maar de klimaatswijziging onder Leo XIII sloot die perspektieven af.
29 Villermont aan J. de Hemptinne, 2 maart 1872, ARCHIEF DE HEMPTINNE (ADH), Correspondance 1870-1872. Over Jozef Jacops (1830-1906), filosofieprofessor aan het Institut St-Louis te Brussel, hoogleraar te Leuven en president van het Pauskollege van 1872 tot 1885, nadien aartsdiaken van het Mechels kapittel, zie Bibliographie académique de l’université catholique de Louvain (1834-1900), Leuven, 1900, p. 247.
30 Over Constant Pieraerts, die Namèche zou opvolgen als rektor, zie infra, p. 27.
31 M. BECQUÉ, Le cardinal Dechamps, dl. II, Leuven, 1956, p. 224-229. In de kampagne tegen Pieraerts speelde de nuntiatuur een belangrijke rol (Cattani aan Antonelli, 24 febr. 1872, ASV, Segretaria di Stato, 256, 1872, 3°, p. 171).
32 Over Louis Roelants (1832-1880), die tot hoogleraar in de moraalteologie werd benoemd, zie A. DUPONT, in AUCL, dl. XLV, 1881, p. 490-503. Roelants leek de ultramontaanse bisschoppen ook ideologisch betrouwbaar (de Montpellier aan Antonelli, 3 mei 1872, ASV, Segretaria di Stato, 256, 1872, 3°, p. 173).
33 J.-Joseph Thonissen (1818-1891), hoogleraar in strafrecht vanaf 1848, voiksvertegenwoordiger vanaf 1863 en Minister van Binnenlandse Zaken van 1884 tot 1887, was een invloedrijk publicist. Naast rechtshistorische studies publiceerde hij heel wat politiek-filosofische traktaten. Zie over hem A. NYSSENS, in AUCL, dl. LVI, 1892, p. XXX-LVIII; CH. TERLINDEN, in Biographie nationale (BN), dl. XXV, 1930-1932, kol. 112-119.
34 Charles Périn (1815-1905), de opvolger van Charles de Coux in de leerstoel politieke ekonomie en tevens hoogleraar in publiekrecht, wierp zich in deze jaren op als de intellektuele leider van het ultramontanisme in België. Zie over hem V. BRANTS, in AUCL, dl. LXX, 1906, p. XV-LIV; A. LOUANT, Charles Périn et Pie IX, in Bulletin de l’Institut historique belge de Rome, dl. XXVII, 1952, p. 181-220; ID., in BN, dl. XXX, 1959, kol. 665-670; A. SIMON, L’Hypothèse Libérale, p. 132-133; K. VAN ISACKER, Werkelijk en wettelijk land, Antwerpen, 1955, p. 231-238.
35 V. BRANTS, La faculté de droit de l’Université de Louvain, p. 336-337.
36 Périn aan J. de Hemptinne, 18 maart 1874, ADH, Correspondance 1873-1874: «Le désordre doctrinal parmi les professeurs est inexprimable... Quant au cours de droit criminel de M. Thonissen... c’est l’essence même du libéralisme qui se rencontre ici et l’on comprend qu’avec l’ensemble des influences qui s’exercent à Louvain, les jeunes gens ne peuvent échapper au poison de cette erreur, lorsqu’il est présenté habilement par un homme qui jouit dans le pays d’une certaine notoriété».
37 Périn aan J. de Hemptinne, 16 juin 1872, ADH, Correspondance 1870-1872. Edouard Descamps (1847-1933), vanaf 1872 hoogleraar in administratief recht, werd in 1875 belast met het onderwijs in het natuurrecht. Hij specialiseerde zich later in het volkenrecht, werd senator in 1892 en was minister van Kunsten en Wetenschappen van 1907 tot 1910. Zie over hem C. DE VISSCHER, in AUCL, 1934-1936, p. I-XII; Mémorial des fêtes jubilaires organisées en l’honneur du Baron Descamps, Brussel, 1926.
38 M. BECQUÉ, Le Cardinal Dechamps, dl. II, p. 296-297; M. BECQUÉ en A. LOUANT, Le dossier «Rome et Louvain» de Charles Périn, in RHE, dl. L, 1955, p. 58-59.
39 Over Ferdinand Moulart (1832-1904), vanaf 1862 hoogleraar in het kerkelijk recht, zie M. DE BAETS, in AUCL, dl. LXIX, 1905, p. LIII-LXV.
40 Périn aan J. de Hemptinne, 18 juli 1872, ADH, Correspondance 1870-1872; M. BECQUÉ en A. LOUANT, Le dossier «Rome et Louvain», p. 101-103.
41 M. BECQUÉ, Le cardinal Dechamps, dl. II, p. 275-290; ID. en A. LOUANT, Le dossier «Rome et Louvain», p. 59-78.
42 A. SIMON, Réunions des évêques de Belgique (1868-1883). Procès-verbaux, Leuven-Parijs, 1961, p. 75: «Un avis sérieux sera donné par Mgr de Namur à M. Lamy sur ses tendances au libéralisme». Over Thomas Lamy (1827-1907), zie P. LADEUZE in AUCL, dl. LXXII, 1908, p. CXXXI-CLIX.
43 M. BECQUÉ, Le cardinal Dechamps, dl. II, p. 217. Het ontslag van Lefebve was een verre uitloper van de filosofische kwestie. Over J. B. Lefebve (1821-1889), van 1850 tot 1873 hoogleraar in de dogmatische teologie, zie T. J. LAMY, in AUCL, dl. LIV, 1890, p. VII-XXXIII.
44 A. SIMON, Réunions... (1868-1883), p. 78. Périn beschreef Mabille als «le protégé de l’archevêque» en «très libéral» (Périn aan J. de Hemptinne, 18 maart 1874, ADH, Correspondance 1873-1874). Léon Mabille (1845-1922) doceerde vanaf 1872 burgerlijk recht. Hij presideerde tot 1890 de Société d’Emulation, een politieke debatingklub van de Leuvense studenten. Vanaf 1900 verdedigde hij, als kamerlid, de kristen-demokratische belangen. Zie over hem R. RICHE, Léon Mabille et le mouvement ouvrier chrétien dans le Centre, Gembloers, 1933.
45 A. SIMON, op. cit., p. 78; zie ook de briefwisseling tussen de bisschoppen in augustus 1874, AARTSBISSCHOPPELIJK ARCHIEF MECHELEN (AAM) Université nouvelle.
46 Dechamps aan de bisschoppen, 9 okt. 1875, AAM, Université nouvelle.
47 Aan de rijksuniversiteiten van Gent en Luik waren reeds in 1838 Speciale Scholen opgericht. In Leuvense kringen voelden men er weinig voor om met een ingenieursopleiding te starten. Het was een dure onderneming en bovendien vreesden de bisschoppen dat een school voor ingénieurs «dénaturerait (l’université) de Louvain, nuirait à l’élément académique» (A. SIMON, Réunions... 1830-1867, p. 138). Het was door toedoen van een groep katolieke industriëlen en financiers en op verzoek van het katoliek kongres van Mechelen (1863) dat de school tenslotte tot stand gebracht werd. Zie P. DAUBRESSE, Les Ecoles Spéciales de Louvain et leur influence sur le développement technique de la Belgique et de la colonie, in Revue des questions scientifiques, dl. XCII, 1927, p. 162-181; V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 155-157.
48 R. AUBERT, Le grand tournant de la faculté de théologie, p. 74-81.
49 Over Théodore Smolders (1809-1899), hoogleraar in het Romeins recht vanaf 1835, Leuvens burgemeester van 1869 tot 1872 en volksvertegenwoordiger van 1873 tot 1884, zie AUCL, dl. LXV, 1901, p. III-XII; V. BRANTS, in BN, dl. XXII, 1914-1920, kol. 880-882. Over Charles Delcour (1811-1889), hoogleraar in publiek recht vanaf 1836, volksvertegenwoordiger vanaf 1862 en minister van Binnenlandse Zaken van 1871 tot 1878, zie E. DESCAMPS, in AUCL, dl. LIV, 1890, p. XXXIV-LXIV; G. LEBROCQUY, Types et profils parlementaires, dl. I, Elsene, 1873, p. 156-157.
50 G. RYCKMANS, L’enseignement des langues orientales à l’Université de Louvain depuis sa restauration en 1834, in Ephemerides Theologicae Lovanienses, dl. IX, 1932, p. 688-694; A. ROERSCH e. a., La philologie en Belgique, in Histoire de la Belgique contemporaine, dl. III, Brussel, 1930, p. 199-201. Over Jan-Th. Beelen (1807-1884), hoogleraar van 1836 tot 1875, zie E. LAMY, in AUCL, dl. XLIX, 1885, p. CVI-CLIV. Over Félix Nève (1816-1893), specialist in Indische en Armeense kultuur, zie F. LEFEBVRE, IN AUCL, dl. LVIII, 1894, p. XIV-XLVII.
51 De hoogste beslissingsmacht lag bij het episkopaat. Binnen de universiteit werden nagenoeg alle topfuncties bezet door geestelijken. De rektor, die een zeer uitgebreide bevoegdheid bezat, de vice-rektor en de kollegepresidenten waren steeds priesters. Alleen de akademische sekretaris was een leek.
52 De Duitser Théodore Schwann (1810-1882) bracht de cellulaire teorie over van het plantenrijk in het dierenrijk, waardoor hij de struktuuranalogie van alle levende wezens bewees. Hij was te Leuven hoogleraar in de anatomie van 1839 tot 1848. In dat laatste jaar aanvaardde hij een benoeming aan de rijksuniversiteit te Luik. Zie over hem M. FLORKIN, in Florilège des sciences en Belgique, p. 929-955.
53 C. NÉLIS, Coup d’oeil sur l’histoire de la faculté de médecine, p. 135-161. E. Van Kempen was een verdienstelijk anatomist. Overigens scheen de medische fakulteit meer literaire dan wetenschappelijke talenten te tellen. Ernest Masoin, Ferdinand Lefebvre en Eugène Hubert genoten een zekere literaire faam.
54 Over Louis-Philippe Gilbert, hoogleraar vanaf 1855, zie C. BLAS, in AUCL, dl. LVII, 1893, p. XXI-XXXVIII; F. SIMONART, Les mathématiques dans l’université restaurée, in Revue des questions scientifiques, dl. XCII, 1927, p. 82-87. Over Charles de la Vallée Poussin (1827-1903), hoogleraar vanaf 1863 en grondlegger van de geologische wetenschap te Leuven, zie supra, p. 5.
55 Pierre-Joseph Van Beneden (1809-1894) legde de grondslagen voor de studie van de Belgische fauna der ongewervelde dieren en van de Belgische kustfauna. Zie over hem P. BRIEN, in Florilège des sciences en Belgique, p. 825-851.
56 Over Louis Henry (1834-1913), zie P. LADEUZE en E. GOEDSEELS, in AUCL, dl. LXXVIII, 1914, p. XXXI-XLIX; A. BRUYLANTS, in Florilège des siences en Belgique, p. 351-374; ID., Coup d’oeil sur la chimie à Louvain au XIXme siècle, in Scrinium Lovaniense. Mélanges historiques E. Van Cauwenbergh, Gembloers, 1961, p. 507-510.
57 In welk jaar precies dit laboratorium werd ingericht, kon niet achterhaald worden. Alleszins bestond het in 1871 (A. BRUYLANTS, in Florilège, p. 359). Het eerste universitair scheikundig laboratorium in België werd in 1858 opgericht door F. A. Kekulé aan de Gentse rijksuniversiteit.
58 De universiteiten bezaten de mogelijkheid op eigen initiatief wetenschappelijke programma’s in te richten, maar die leidden dan niet tot een wettelijk diploma. De Leuvense universiteit maakte in ruime mate gebruik van deze mogelijkheid, die toeliet vooruit te lopen op de wetgeving. Het wettelijk programma in de wetenschappen zou pas in 1890 op een bevredigende wijze aangepast worden. Zie ook infra, p. 15.
59 Voor de tekst van dit rapport, dat mee ondertekend werd door de fysicus A. Docq, de mathematicus L.-Ph. Gilbert en de botanist E. Martens, zie Revue catholique, nieuwe serie, dl. IV, 1870, p. 469-492.
60 Règlement pour l’obtention des grades dans la Faculté des Sciences, in AUCL, dl. XXXVI, 1872, p. 230-237.
61 De twee eerste doctores, die op basis van het nieuw programma afstudeerden in 1875, waren gevormd in net laboratorium van Henry (A. BRUYLANTS, in Florilège, p. 359).
62 Over de wet van 20 mei 1876, zie E. IOSSA, La loi du 20 mai 1876 ou la libre collation des grades académiques accordée aux universités, onuitg. licentiaatsverhand., Leuven, 1968; P. KLUYSKENS, De wet van 20 mei 1876. De universiteit kent voortaan zelf de academische graden toe, in Hoofdmomenten uit de ontwikkeling van de Gentse rijksuniversiteit, 1817-1967, (extra-nummer van De Brug), Gent, 1967, p. 49-57.
63 In een toespraak op 12 mei 1884 wees Charles Delcour, die als minister van Binnenlandse Zaken in 1876 het oude stelsel van de staatsjury’s verdedigd had, op de heilzame gevolgen van de nieuwe regeling: «La spontanéité des professeurs s’est réveillée; un élan plus généreux au profit de la science et du travail s’est emparé de la jeunesse universitaire». (Les Fêtes jubilaires célébrées à l’occasion du cinquantième anniversaire de l’Université catholique de Louvain, Leuven, 1884, p. 91). Zie ook het getuigenis van rektor Pieraerts in zijn openingsrede van 1886, in AUCL, dl. LI, 1887, p. XVII.
64 P. LAMBRECHTS, De wet van 1890-1891 en haar geestelijke achtergrond voor de faculteit van Letteren en Wijsbegeerte, in Hoofdmomenten uit de ontwikkeling van de Gentse rijksuniversiteit, p. 65-72. Deze wet schafte de hogere rijksnormaalscholen af en vertrouwde de lerarenopleiding toe aan de universiteiten. Zij voorzag in de fakulteit der letteren specialisaties in de filosofie, de geschiedenis, de klassieke, de Germaanse en de Romaanse filologie. In de fakulteit der wetenschappen werden specialisaties voorzien in de dierkunde, de plantkunde, de geologie, de natuur-en de scheikunde.
65 R. TATON e.a., Histoire générale des sciences, dl. III: La science contemporaine, vol. I: Le XIXme siècle, Parijs, 1961, p. 622-623; H. KRAMER, Deutsche Kultur zwischen 1871 und 1918, Frankfurt, 1971, p. 281-292.
66 Over Jean-Baptiste Carnoy (1836-1899), zie J. B. ABBELOOS en G. GILSON, in AUCL, dl. LXIV, 1900, p. LXII-LXXIII en LXXIV-CIX; V. GRÉGOIRE, in AUCL, dl. LXVI, 1902, p. LXXXV-XCIII; P. DEBAISIEUX, Un siècle de biologie à’Université de Louvain, in Revue des questions scientifiques, dl. XCII, 1927, p. 123-128; ID., in Florilège des sciences en Belgique, p. 957-966. Over de stimulerende invloed die Carnoy uitoefende op de andere disciplines te Leuven, zelfs op de geesteswetenschappen, zie R. AUBERT, Le grand tournant de la faculté de théologie, p. 85-86.
67 Over zijn verblijf te Bonn, waar hij ontvangen werd door Hanstein, placht Carnoy volgende anekdote te vertellen, aldus Gilson: «Hanstein le fit causer de science dans le but de juger de l’état de ses connaissances. Le lendemain, au laboratoire, il lui mit sous les yeux une série de coupes microscopiques et le pria de les lui expliquer. Mais Carnoy dut s’en excuser... Alors le maître lui dit avec un sourire paternel; «Hier en vous écoutant, je vous croyais plus savant que moi, mais aujourd’hui je vois que vous ne savez rien». «Et c’était vrai», disait Carnoy, en contant cet épisode, «j’avais lu tout ce qu’on avait écrit sur l’anatomie végétale et sur la cellule et je ne savais rien. J’étais un érudit et je ne connaissais rien» (G. GILSON, in AUCL, dl. LXIV, 1900, p. LXXVII-LXXVIII). Carnoy zou precies deze leemte in zijn opleiding bijwerken in de Duitse laboratoria.
68 Over Gustaaf Verriest (1843-1918), zie A. LEMAIRE, in AUCL, 1915-1919, p. 501-517; L. ELAUT, Gustaaf Verriest, medisch hoogleraar in Leuven, in Handelingen van de Koninklijke Geschied-en Oudheidkundige Kring te Kortrijk, dl. XXVI, 1953, p. 180-201); C. NÉLIS, Coup d’œil sur l’histoire de la faculté de médecine, p. 149 en 151-152. Gustaaf Verriest, broer van de priester-dichter Hugo Verriest, was tevens een notoir flamingant. Hij steunde te Leuven de Vlaamse studentenbeweging.
69 L. ELAUT, Gustaaf Verriest, p. 187: «Het microscoop bracht hij te Leuven in het bereik van de ziekenzaal; ingesta en excreta werden met chemische en fysische middelen bestudeerd; de thermometer, niet de hand, moest dienen om de koorts op te nemen... De microbiologie en haar vlug voortschrijdende aanwinsten volgde hij op de voet; de pathologische anatomie had op dat tijdstip voor hem geen geheimen...».
70 Du Rousseaux aan V. Dechamps, 26 aug. 1880, AAM, Université nouvelle.
71 In welke moeilijke materiële omstandigheden L. Henry zijn laboratoriumonderzoek moest doorvoeren, vermeldt A. BRUYLANTS in Florilège des sciences en Belgique, p. 367-368. Carnoy moest zelf de uitrusting en het onderhoud van zijn laboratorium bekostigen, het benodigde personeel inbegrepen (Carnoy aan Du Rousseaux, 14 aug. 1880, AAM, Université nouvelle). De Leuvense rektor bekloeg zich bitter over de bevoordeligde situatie van de rijksuniversiteiten op dat punt (Namèche aan Dechamps, 14 dec. 1880, AAM, Université nouvelle).
72 Een jaarlijkse kollekte in alle kerken en onder alle katolieke notabelen van het land leverde het grootste aandeel op van de inkomsten. In 1875 bedroeg dit aandeel naar schatting vijf zesde van de inkomsten. De studentenbijdragen, met name de inschrijvings-, de kollege- en de eksamengelden kwamen de universiteit nauwelijks ten goede. De kollege- en de eksamengelden werden aangesproken voor een supplementaire bezoldiging van de professoren. Zie hierover A. VRANKEN, Materiële uitrusting en financiële organisatie van de Katholieke Universiteit te Leuven (1870-1880), onuitg. studie, Leuven, 1973.
73 Naar het voorbeeld van de hogere rijksnormaalscholen te Gent en te Luik, richtten de bisschoppen in 1867 te Leuven, in de marge van de universiteit, een hogere normaalschool op voor priesters die voorbestemd waren voor leraarsfunkties in het katoliek middelbaar onderwijs. De eerste president van dit kollege werd Charles de Harlez. Vanaf 1890 zou de leraarsopleiding volledig geintegreerd worden in de universiteit. Zie V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 77; Μ. TH. FAES, De opleiding van leraren voor het middelbaar onderwijs te Leuven (1867-1914), onuitg. studie, Leuven, 1974.
74 Bij overeenkomst van 13 okt. 1835 had de stad aan de universiteit in erfpacht toegewezen: de Universiteitshal, het Maria-Theresiakollege, het Koningskollege, het Kollege van Premonstreit, het Pauskollege, het H. Geestkollege en het Anatomisch Amfiteater. De universiteit mocht tevens gebruik maken van de stedelijke kruidtuin, de St.-Pieterskliniek en de kraaminrichting (Convention du 13 octobre 1835 entre la ville et le corps épiscopal, STADSARCHIEF LEUVEN, Université, nr. 7633).
75 I. TROCH, De betrekkingen tussen de Katholieke Universiteit en het Leuvens stadsbestuur (1860-1880), onuitg. studie, Leuven, 1974.
76 A. VRANKEN, Materiële uitrusting en financiële organisatie, p. 5-33. Het eerste gebouw dat de universiteit zelk optrok was het Anatomisch Instituut (1875-1876). Daarop volgde een nieuwe pedagogie, het Justus Lipsiuskollege (1877-1879).
77 Deze nieuwe school, opgericht in een klimaat van scherpe agrarische krisis, was tevens bedoeld als een tegenwicht tegen de rijkslandbouwschool van Gembloers. Zie A. NAMÈCHE, in AUCL, dl.XXXVIII, 1874, p. 319-323; ID., in AUCL, dl. XLIII, 1879, p. 470-472.
78 De historicus en filoloog Pieter Willems (1840-1898) was vanaf 1865 hoogleraar en in 1872 werd hij sekretaris van de universiteit. Hij publiceerde standaardwerken over het Romeins publiek recht en over de Romeinse senaat tijdens de republiek. In 1896 stichtte hij met J. P. Waltzing het tijdschrift Le Musée belge. Buiten zijn vakgebied was hij aktief in de Vlaamse Beweging als voorzitter van Met Tijd en Vlijt en van het Davidsfonds. Zie over hem J. B. ABBELOOS en P. ALBERDINGK THIJM in AUCL, dl. LXIII, 1899, p. XXVII-LV; V. BRANTS, in Annuaire de l’Académie royale de Belgique, 1899, p. 67-122; A. DE CEULENEER, Pieter Willems. Zijn leven en zijn werken, Gent, 1909; A. ROERSCH, in BN, dl. XXVII, 1938, kol. 333-337.
79 Over de Societas Philologa, zie V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 128-130. De oefeningen bestonden in een diepgaande filologische studie van één Grieks of Latijns auteur per jaar. ledere deelnemer kreeg een deelopdracht toegewezen.
80 G. RYCKMANS, Bis diruta, bis restituta. Contribution à l’histoire de la bibliothèque de Louvain, in Scrinium Lovaniense, Leuven, 1961, p. 18-20; J. SCHOONJANS, Bijdrage tot de geschiedenis van de Leuvense universiteitsbibliotheek, in Eigen Schoon en De Brabander, dl. XLIII, 1960, p. 321-340.
81 G. SANDERS, De Rijksuniversiteit te Gent anderhalve eeuw jong, in Rijksuniversiteit Cent (1817-1967), Gent, 1967, p. 26; P. LAMBRECHTS, De wet van 1890-1891 en baar geestelijke achtergrond, p. 65-72.
82 Deze grafiek is ontleend aan een onuitgegeven studie van G. VANDE WINKEL, Evolutie en samenstelling van de Leuvense studentenbevolking, 1834-1967, Leuven 1974.
83 Ibidem. De grafiek toont de vijfjaarlijkse studentenaangroei aan ten opzichte van een basis 100, die de periode 1834-1839 omvat.
84 A. SIMON, Réunions des évêques... (1868-1883), p. 80, 87, 102 en 107; J. NEUTELAARS, Het studentenleven aan de Katholieke Universiteit te Leuven (1870-1885), onuitg. studie, Leuven, 1973.
85 Om de welstellende studenten een meer beheerste levenswandel op te leggen werd in 1877 tevens overwogen nog een andere pedagogic op te richten, die geleid zou worden door de Jezuïeten. De paters waren echter niet bereid om als hoteliers te fungeren aan een universiteit die geen plaats voor hen voorzag in haar professorenkorps. Zij wilden vooral de rekrutering van hun eigen fakulteit in Namen niet in het gedrang brengen (Janssens aan Beckx, 31 juli 1877, ARCHIEF GESU ROME, Belg., 4, I, 39).
86 Het teaterbezoek, de mondaine soirées, de bals geraakten stilaan ingeburgerd. Het nachtelijk uitgaansverbod zou voor de kotstudenten een dode letter worden. Wel bleef het bezoek van speelhuizen en andere verdachte gelegenheden uitdrukkelijk verboden. Zie Μ. POOT, La vie des étudiants de Louvain (1890-1910), onuitg. studie, Leuven, 1974.
87 A. BERREWAERTS, Recherches sur la presse périodique louvaniste, Leuven, 1898, p. 54-61.
88 Voordien reeds bestonden er ontspanningsverenigingen te Leuven, maar zij kenden slechts een kort bestaan en drukten niet hun stempel op het studentenleven.
89 J. AERTS, De studentenbeweging te Leuven (1835-1880), in Academische Tijdingen, dl. VIII/4, 1973, p. 12-14.
90 L. VOS-GEVERS, De Vlaamse studentenbeweging te Leuven (1836-1914), in Onze Alma Mater, dl. XXIX/2, 1975. Met Tijd en Vlijt was een minder selekte en minder wetenschappelijke vereniging dan de Société littéraire. Zij was meer maatschappelijk geëngageerd en nam al vroeg deel aan aktiviteiten van de Vlaamse Beweging, o.m. aan de Vlaamse petitionnementen van 1840 en 1857. Met Tijd en Vlijt droeg veel bij tot de stichting van het Davidsfonds in 1875.
91 J. CL. FLEMAL, Les associations régionales wallonnes à l’université de Louvain, onuitg. studie, Leuven, 1974; M. PLUYMERS, De Leuvense studentenverenigingen (1890-1900), onuitg. studie, Leuven, 1974.
92 De verenigingen hadden een hoogleraar als ere-voorzitter, maar die oefende geen effektieve invloed uit op de gang van zaken.
93 Het Algemeen Studentengenootschap werd opgericht in 1878 met de steun van rektor Namèche. De gespannen politieke verhoudingen in die dagen bepaalden mee dit initiatief. De bedoeling was de belangen van de studentengemeenschap in het liberale Leuven efficiënter te verdedigen. Het genootschap kreeg de beschikking over een ruim studentenhuis in de Vaartstraat (A. SIMON, Réunions des évêques... 1868-1883, p. 110 en 112). Hier werden voortaan de gemeenschappelijke vergaderingen en feesten gehouden. Het genootschap steunde aanvankelijk vooral op de fakultaire en literaire wetenschappelijke kringen, maar spoedig werden de gouwgilden zijn belangrijkste steunpunten. Het bestuur werd samengesteld op basis van verkiezingen, vanaf 1888 zonder meer uit de voorzitters van de gouwgilden. Zie M. PLUYMERS, op. cit., p. 18-30; V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 172-176.
94 Over de Vlaamse letterkundige Pol de Mont (1857-1931), die van 1877 tot 1880 aan de Leuvense universiteit studeerde, zie G. MEIR, Pol de Mont, Antwerpen, 1932; R. F. LISSENS, Het impressionisme in de Vlaamse letterkunde, Mechelen-Amsterdam, 1934, p. 35-39. Over Albrecht Rodenbach (1856-1880), talentvol dichter en dramaturg, de levenwekker van de Vlaamse studentenbeweging, zie J. J. AERTS, Albrecht Rodenbach, Brussel, 1958; F. BAUR, Albrecht Rodenbach. Het leven, de persoonlijkheid, Tielt, 1960.
95 L. VOS-GEVERS, De Vlaamse studentenbeweging te Leuven (1836-1914), in Onze Alma Mater, dl. XXIX/2, 1975.
96 De verhouding tussen de bevolkingsgroei en de evolutie van het studentenaantal wijst in die richting. Tussen 1831 en 1912 steeg de Belgische bevolking met 102% (F. BAUDHUIN, Histoire économique de la Belgique, in Histoire de la Belgique contemporaine, dl. I, Brussel, 1928, p. 253). Op eenzelfde basis 100 voor de Belgische bevolking in 1831 en voor de Leuvense studentenbevolking in de periode 1835-1839 bedroeg de Belgische bevolking in 1913 202, de Leuvense studentenbevolking in 1905-1909 echter 542,2. Deze cijfers wijzen erop dat de sociale samenstelling van de studentenbevolking in de loop van de negentiende eeuw, en naar men kan aannemen vooral in deze periode van snelle stijging, gewijzigd werd. Zie G. VANDE WINKEL, Evolutie en samenstelling van de Leuvense studentenbevolking, onuitg. studie, Leuven, 1974.
97 Périn, tot wiens opinierichting Namèche nochtans behoorde, was niet mals voor het beleid van de rektor. Zie Périn aan J. de Hemptinne, 16 juni 1872, ADH, Correspondance 1870-1872; idem aan idem, 24 febr. 1874, ADH, Correspondance 1873-1874: «... les évêques comprendront-ils qu’il n’y a plus d’autorité à l’université et que, si cela continue, tout y tombera en ruine?»; idem aan idem, 18 maart 1874, ibidem: «Le désordre est chez nous au comble... On ne peut pas nous laisser pour chef ce malheureux Mgr Namèche, dont la place serait à Charenton plutôt qu’à la tête de l’université de Louvain. Il n’y a pas d’illusion à se faire: le régime actuel, c’est pour nous la désorganisation continue. Cela est rigoureusement vrai pour les intérêts de l’ordre supérieur comme pour les intérêts purement matériels».
98 Over Constant Pieraerts (1835-1887), zie CH. CARTUYVELS, in AUCL, dl. LII, 1888, p. XXVI-XLVII; V. BRANTS, in BN, dl. XVII, 1903, kol. 400-402. Over zijn rektoraat, zie V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 86-90. Pieraerts werd sterk gesteund door de Doornikse bisschop Du Rousseaux, terwijl V. Dechamps toen reeds Abbeloos, op dat ogenblik pastoor van Duffel, voor de benoeming voordroeg. De bisschoppen verkozen, gezien de krisissituatie waarin de universiteit verkeerde, geen buitenstaander te benoemen (Du Rousseaux aan Bracq, 24 maart, 1881, BAG, B, XXII, Correspondance avec les évêques; Dechamps aan Bracq, 9 aug. 1881, ibidem).
99 Zie supra, p. 8.
100 K. VAN ISACKER, Werkelijk en wettelijk land, Antwerpen, 1955, p. 247-249.
101 A. SIMON, Le parti catholique belge (1830-1945), Brussel, 1958, p. 82-83.
102 Zie over deze kwestie, M. BECQUÉ, Le cardinal Dechamps, dl. II, p. 299-313; M. BECQUÉ en A. LOUANT, Le dossier «Rome et Louvain», p. 78-114.
103 In november 1878 werd de ultra-konservatieve Doornikse bisschop E. Dumont vervangen door I. Du Rousseaux (1826-1897). In augustus 1879 volgde V. Doutreloux (1837-1901) de Montpellier op te Luik. Na het overlijden van Th. Gravez in juni 1883 werd L. Goossens (1827-1906) bisschop van Namen. In maart 1884 werd Goossens bevorderd tot aartsbisschop van Mechelen. Bisschop van Namen werd toen E. Bélin (1821-1892). In 1888 tenslotte overleed H. Bracq. Hij werd als bisschop van Gent opgevolgd door H. Lambrecht (1848-1889).
104 Over de uitbouw van het neo-thomistisch onderwijs te Leuven, zie L. DE RAEYMAEKER, Le cardinal Mercier et l’Institut supérieur de Philosophie de Louvain, Leuven, 1952; R. TAMBUYSER, L’érection de la chaire de philo sopbie thomiste à l’Université de Louvain (1880-1882), in Revue philosophique de Louvain, dl. LVI, 1958, p. 479-509.
105 Over Charles de Harlez de Deulin (1832-1899), zie A. HEBBELYNCK, in AUCL, dl. LXIV, 1900, p. XI-XXI; J. DE GROUTARS, in op. cit., p. XXIXXXVIII; E. LAMOTTE, in BN, dl. XXXII, 1964, kol. 279-281.
106 Het verschijnen van de eerste gespecialiseerde wetenschappelijke tijdschriften was op zichzelf reeds een aanduiding van de verandering van de atmosfeer aan de universiteit. In de eerste decennia van haar bestaan patroneerde de universiteit enkel een algemeen kultureel tijdschrift, de Revue catholique (1843-1884), die vooral aandacht besteedde aan religieuze en filosofische kwesties. In 1864 stichtten de Ram en Reusens de Analectes pour servir à l’histoire ecclésiastique de Belgique, die zich nagenoeg beperkte tot de publikatie van historische bronnen. Le Muséon kan het eerste volwaardige Leuvens wetenschappelijk tijdschrift genoemd worden. Zie Bibliographie académique de l’Université catholique de Louvain (1834-1900), Leuven, 1900, p. 8-11.
107 Onder hen kunnen vermeld worden Ph. Colinet, Van den Gheyn s.j., L. de la Vallée Poussin, L. C. Casartelli, E. J. Dillon en W. Bang.
108 Over Paul Alberdingk Thijm (1827-1904), hoogleraar in de Nederlanse literatuurgeschiedenis vanaf 1870, ondervoorzitter en vanaf 1898 voorzitter van Met Tijd en Vlijt, eerste voorzitter van het Davidsfonds (1875-1878) en direkteur van de Dietsche Warande van 1886 tot 1899, zie C. LECOUTERE en J. SENCIE, in AUCL, dl. LXIX, 1905, p. XXV-LII; J. SENCIE, in Dietsche Warande en Belfort, 1906, p. 13-66; L. VAN HEEMSTEDE, Paul Alberdingk Thijm, Freiburg im Breisgau, 1909; J. SMEYERS, in NBW, dl. I, 1964, kol. 8-12. De naam van het genootschap was afgeleid van de beginletters van de namen van de eerste leden.
109 Over Charles Moeller (1838-1922), hoogleraar sinds 1863, zie L. VAN DER ESSEN, in AUCL, 1920-1926, p. CLXXIX-CLXXXV; A. CAUCHIE, Un demi-siècle d’enseignement historique à l’Université de Louvain, in Mélanges d’histoire offerts à Charles Moeller, dl. II, Leuven, 1914, p. VI-XXXVI; F. VERCAUTEREN, Cent ans d’histoire nationale, p. 119. Over de betekenis van dit seminarie, zie P. FREDERICQ, L’origine et les développements des cours pratiques d’histoire dans l’enseignement supérieur en Belgique, Luik, 1898, p. 80.
110 Over Edmond Reusens (1831-1903), bibliotekaris van de universiteit sinds 1859, hoogleraar sinds 1862, grondlegger van de historische hulpwetenschappen en tevens van de archeologie te Leuven, zie R. MAERE, in AUCL, dl. LXIX, 1905, p. XV-XXIV; J. LAVALLEYE, in BN, dl. XXXI, 1962, kol. 621-625; F. VERCAUTEREN, Cent ans d’histoire nationale, p. 119-120.
111 Cours pratiques de la conférence d’histoire (1895-1905), Leuven 1905, p. 10.
112 Naast het laboratorium voor mikroskopie en cellulaire biologie werd een laboratorium voor menselijke en vergelijkende embryologie opgericht. Meer aanleunend bij het medisch onderwijs werd gestart met een laboratorium voor bakteriologie. De leiding van de nieuwe laboratoria werd toevertrouwd respektievelijk aan G. Gilson en J. Denys. Naast deze laboratoria bestonden er volgens rektor Pieraerts aan de universiteit in 1886 nog laboratoria voor fysiologie, scheikundige fysiologie, zoölogie-paleontologie-vergelijkende anatomie, scheikunde en fysika evenals praktijkzalen voor toegepaste elektriciteit en voor menselijke anatomie (PIERAERTS, in AUCL, dl. LI, 1887, p. X). Voor de latere uitbreiding van Carnoys laboratoria, zie V. BRANTS, L’Université de Louvain, p. 142-146.
113 Over Gustave Gilson en Joseph Denys, zie supra, p. 4.
114 Tot de belangrijkste leerlingen van Henry behoorden G. Bruylants, Maurice Delacre (1862-1938), opvolger van F. A. Kekulé aan de Gentse rijksuniversiteit, en Paul Henry (1866-1917), zijn eigen zoon, die te Leuven het onderwijs van de fysische scheikunde zou invoeren. Naast L. Henry doceerden nog G. Ch. Blas (1839-1919) en F. de Walque (1837-1929) scheikunde te Leuven, in de Speciale Scholen. Zie A. BRUYLANTS, Coup d’oeil sur la chimie à Louvain, p. 509-511.
115 Over Gustave Bruylants (1850-1925), hoogleraar vanaf 1878, zie L. MICHIELS, in AUCL, 1920-1926, p. CCXLV-CCL. Over zijn betekenis voor het farmaceutisch onderwijs te Leuven, zie A. CASTILLE, in AUCL, 1934-1936, p. 710-712.
116 Aan Vlaamse zijde werden de Westvlaamse (1883), de Antwerpse (1885), de Brabantse (1885), de Oostvlaamse (1885) en de Limburgse (1886) gouwgilden opgericht. Aan Waalse zijde, waar La Luxembourgeoise reeds sinds 1880 bestond, werden Le Brabant-Wallon (1885), La Hennuyère (1886), La Liégeoise (1886) en La Namuroise (1886) opgericht. Zie M. PLUYMERS, De Leuvense studentenverenigingen, p. 18-50.
117 H. J. ELIAS, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, dl. III, p. 1-9.
118 L. VOS-GEVERS, De Vlaamse Studentenbeweging te Leuven (1836-1914), in Onze Alma Mater, dl. XXIX/2, 1975. In deze studiekringen trachtten de studenten zich door het geven van voordrachten een Nederlandse vaktaal eigen te maken.
119 L. VOS-GEVERS, op. cit.; M. PLUYMERS, op. cit., p. 31-34. De spanning tussen de Waalse en de Vlaamse studenten hypotekeerde in sterke mate de werking en zelfs het voortbestaan van het Algemeen Studentengenootschap, dat fel aan betekenis inboette. In 1898 werd het genootschap voor korte tijd opgedoekt; in 1902 werd het op een federale basis gereorganiseerd maar vijf jaar later viel het voorgoed uiteen.
Auteur
Katolieke Universiteit Leuven
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Imaginaire et création historique
Philippe Caumières, Sophie Klimis et Laurent Van Eynde (dir.)
2006
Socialisme ou Barbarie aujourd’hui
Analyses et témoignages
Philippe Caumières, Sophie Klimis et Laurent Van Eynde (dir.)
2012
Le droit romain d’hier à aujourd’hui. Collationes et oblationes
Liber amicorum en l’honneur du professeur Gilbert Hanard
Annette Ruelle et Maxime Berlingin (dir.)
2009
Représenter à l’époque contemporaine
Pratiques littéraires, artistiques et philosophiques
Isabelle Ost, Pierre Piret et Laurent Van Eynde (dir.)
2010
Translatio in fabula
Enjeux d'une rencontre entre fictions et traductions
Sophie Klimis, Laurent Van Eynde et Isabelle Ost (dir.)
2010
Castoriadis et la question de la vérité
Philippe Caumières, Sophie Klimis et Laurent Van Eynde (dir.)
2010