[Fol. 2a] Questio est de mendicitate
p. 460-493
Texte intégral
[I.- Questio.]
1Utrum mendicare pro christo sit perfectionis christiane [ ?].
[A.- Bonaventure]
[1] et uidetur quod non1
[a. Péricopes]
2[1°] In psalmo xxiii [33, v. 10] Timete dominum omnes sancti eius quia non est inopia timentibus eum. Sed omnis mendicus est inops; ergo nullus mendicus est timens dominum. Sed timor dei est de perfectione christiane religionis. ergo etc.
3[2°] Item in psalmo xxxvi [v. 25] Junior fui et enim senui et non uidi iustum derelictum nec semen eius querens panem (a), ergo nullus mendicus iustus. sed iusticia (b) est de perfectione christiana. ergo mendicare non est de perfectione eiusdem.
4[3°] Item in psalmo cviii [v. 10] Nutantes transferantur filii eius et mendicent et eiciantur de habitationibus suis, hic propheta loquitur per spiritum sanctum. ergo spiritus sanctus maledicit mendicantes et ita mendicare non est opus perfectionis christiane.
5[4°] Item ecclesiastici xl [v. 28] fili ne in tempore uite tue indigeas. melius est enim mori quam indigere. sed constat quod loquitur Salomon per spiritum sanctum. ergo spiritus sanctus inhibet mendicionem. ergo, etc.
6[5°] Item act. xx [v. 35] beatius est dare quam accipere. et ita dare est perfectionis ergo accipere eius oppositum non est perfectionis. sed mendicare est accipere uel uelle accipere. ergo mendicare non est perfectionis immo pocius imperfectionis2.
7[6°] Item (C) ii tym. 3 [2 thess. 3, v. 11] Si quis non uult operari non manducet. Glossa : Vvlt enim apostolus seruos dei corporaliter operari ; ut non compellantur egestate necessaria petere. sed omnis mendicus compellitur necessaria petere. ergo facit contra apostolum. sed qui facit (d) non est in statu perfectionis christiane. ergo nec qui mendicat.
8[7°] Item in eodem capitulo super illud [2 thess. 3, v. 9] ubi formam daremus uobis. Glossa (e) : Qui enim ad alienam mensam frequenter accedit ocio deditus aduletur necesse est pascenti se. sed omnis mendicus ad alienam mensam frequenter accedit. ergo omnis mendicus ocio deditus adulatur. sed nullus in perfectione christiane religionis existens adulatur cum adulatio sit peccatum mortale. ergo nullus mendicus est in perfectione religionis christiane.
9[8°] Item la thess. iiij° [v. 12] Operemini manibus uestris ut nullius aliquid desideretis. Glossa (f) : Nedum rogetis uel tollatis. sed omnis mendicus rogat siue petit. ergo omnis mendicus facit contra apostolum sed qui facit contra apostolum non est in perfectione christiana. ergo, etc.
10[9°] Item la thess. v [v. 12] Rogamus uos fratres (g) Glossa: Sicut diuicie negligentiam pariunt salutis ita egestas dum saturari querit a iusticia declinat, sed a iusticia dedinare non est perfectionis christiane. sed omnis mendicus est egenus. ergo etc.
11[10°] Item lu. xii [v.33] Vendite que possidetis et date elemo-sinam. glossa (h): ut omnibus uestris semel pro deo spretis; postea laboretis manibus uestris unde uiuatis et elemosinam faciatis. perfectionis ergo christiane est omnia uendere et postea ad suum uictum laborare. non ergo mendicare.
[b. Lois.]
12[1°] Item xii ql c° Uidentes summi pontifices (i) dicitur quod nullus communem uitam ducens sit in christiana religione indigens. sed omnis mendicus indiget. ergo nullus mendicus est in perfectione christiane religionis secundum decreta sanctorum et maxime quia in fine illius decreti dicitur: Si aliquis extiterit modernis uel futuris qui contra utatur ; iam dicta dampnatione feriatur. ergo omnis qui mendicus est uel indigens per istud decretum est excommunicatus et sic in peccato mortali. seu nullus talis est in statu perfectionis. ergo, etc.
13[2°] Item de consecratione episcopi (j) inhibetur ut ecclesia non fundetur nisi dotetur. ergo qui uolunt habere ecclesiam non dotatam faciunt contra statuta ecclesie. sed communitas mendicancium est huiusmodi. ergo omnis in communitate mendicus facit contra ecclesie statuta. omnis talis peccat mortaliter. ergo omnis mendicus est in peccato mortali. sed nullus talis est in statu perfectionis sed pocius dementi, ergo etc.
14[3°] Item jus ciuile inhibet hos homines qui sunt sub iure ciuli c° de mendicantibus ualidis. lex. Cunctis quos in publico (k) etc. sed maioris nobilitatis et perfectionis est ius diuinum. ergo multo magis debet mendicacionem (1) inhibere et ita qui uult mendicare facit contra ius diuinum. nullus talis est in perfectione religionis christiane. ergo etc.
[c] (Rationes.)
15[1°] Item uidetur hoc per rationes3. Opus indifferons cum hac additione pro christo non est opus perfectionis sicut ire ad monasterium est opus indifferens. sed ire ad monasterium siue ad ecclesiam pro christo non est opus perfectionis. sed mendicare est opus indifferens quia competit bonis et malis et bene et male potest mendicari. ergo cum hac additione pro christo non est opus perfectionis. ergo etc.
16[2°] Item in pluribus obligari non est perfectionis. quia qui obligatur tenetur de iure non uoluntarie. sed qui elemosinam recipit dantibus in multis se obligat. scilicet ad orandum pro ipsis. ad erudiendum eos. ergo recipere elemosinas non est opus perfectionis. ergo multo forcius nec petere. sed qui mendicat petit. et ita nec mendicare est opus perfectionis.
17[3°] Item Qui mendicant aut sunt ualidi ad mendicandum (m) aut hoc faciunt quia pauperes aut quia predicatores. non quia pauperes tales enim faciunt contra augustinum in libro de opere monachorum per totum (n). si quia predicatores euuangelii. ergo faciunt euuangelium uenale. sed tales peccant mortaliter. ergo ualidi mendicantes peccant mortaliter. et ita mendicare non est opus perfectionis (o).
18[4°] Item iiii Regum vi [5, v. 20-23] dicitur quod gyezi seruus helysei prophete qui sanauerat naaman syrum a lepra sua nesciente domino suo petiit a naaman sanato pro domino suo uestes et pecuniam. et ob hoc dicit [fol. 2 r° b] gregorius nazanzenus (p) quod commisit symoniam. ergo multo forcius illi qui predicant euuangelium et postea per se uel per suos fratres uel famulos siue per alias personas nomine ipsorum ab eis petunt aliquid quibus predicauerant symoniam committant. ergo nullus symoniachus est in statut perfectionis sed peccati mortalis. ergo nullus predicator euuangelii petens siue mendicus est in in statu perfectionis4.
19[5°] Item perfectorum est se abstinere ab omni specie mala sed mendicare est species mala. quia multi latroni et simulatores sanctitatis sunt in statu mendicationis. ergo perfecti a mendicatione se debent abstinere, et ita mendicare non est perfectionis christiane.
20[6°] Item qui petunt elemosinas et sunt ualidi ad laborandum ; aut hoc faciunt habentes auctoritatem aut non ; si non, faciunt contra apostolum in multis locis. et contra augustinum in libro de opere monachorum. et contra ius ciuile. Si habent auctoritatem et petant male faciunt quia ex auctoritate accipere possint. non ergo debent petere per mendicitatem.
21[7°] Item persona predicatoris debet esse discreta et nobilis siue honorabilis non uilis. sed nulla persona uilior quam persona mendicantis. ergo persona predicatoris non debet esse mendicans et sic mendicare predicatoribus non est perfectionis christiane.
[2] Quid opponitur sunt iste rationes que sequuntur :
22[1°] matthei x [v.9] Nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis uestris. Glossa (q) : nec ipsa necessaria. nec cellarium secum habeant nichil preter indumentum quo homo contentus esse potest. Cum ergo necessaria a domino discipulis gerere inhibeantur eisdem accipere ab eis quibus predicant conceditur. siue petere. sed hoc est mendicare. ergo dominus precepit mendicationem. et ita erit perfectionis christiane pro christo mendicare. maxime quia illa precepta sunt non parabolice set ad litteram intelligenda.
[B.- Guillaume]
23[L'autre bachelier qu'on nomme d'ordinaire respondens vient à peine d'entamer la présentation des arguments inverses, présentation souvent précédée de Sed contra et pour ce ainsi désignée. C'est la seconde moitié de la première partie d'une dispute, la balance des arguments. Alors, en décembre 1255 à l'école de théologie des Cordeliers de Paris, un incident troubla le jeu : resté silencieux tant que les arguments, tirés de ses œuvres, représentaient sa thèse - que refuse Bonaventure - Guillaume surgit et répliqua aux autorités et raisonnements où s'exprimait la thèse des Franciscains. Il est cruellement et réellement la
24"partem oppositam" le premier bachelier n'était opponens que formel. C'est par étourderie que l'étudiant reportateur, du parti de Guillaume, emploie opponere pour le second bachelier, respondens au contraire et cette fois débordé.]
[1. Auctoritates.]
25Respondet magister Willelmus de sancto amore sustinens partem oppositam non sine auctoritate. sed per sacram paginam5, etc. coram universitate magistrorum parisiensium contra predicatores et minores et ordines consimiles6.
[a. péricopes.]
[1°] huic rationi sic : Illum qui habet potestatem ministrandi spiritualia petere non est mendicitas sed potestas pocius ut dicit augustinus in libro de opere monachorum et in glossa (r) iia tym. [2 thess. 2, v. 6] super illud laborantem agricolam.
[2°] Le pauvre bachelier continue :] Item marci vi [v. 8] precepit eis ut nichil tollentur nisi virgam tantum. non peram. non panem. neque in zona es. istud preceptum datum apostolis aut datur eis a domino tanquam prelatis. uel tanquam perfectis. Non tanquam prelatis ; quia si sic hoc deberent facere prelati. ergo cum non faciant ; non datur apostolis tanquam prelatis. et ita datur ei[s] tanquam perfectis. ergo istud quilibet perfectus potest facere. sed per hoc preceptum conceditur petitio sumptuum, ergo perfectionis est petere sumptus. hoc est mendicare ergo, etc.
26Respondet magister Guilelmus secundum glossam : precipitur eis per hoc amouere impedimenta (s) quod est officium prelatorum. unde precipitur eis tanquam prelatis in statu ecclesie primitiue existentibus. Adhuc etiam tenetur prelati amouere impedimenta sue predicationis.
27Ex hoc eciam arguitur quod prelati uisitantes et predicationis officium excercentes recipere debent procuraciones quod non possunt qui non sunt prelati. sed hoc non est mendicitas sed potestas ut dictum est supra.
[3°] Item luce viii [9, v.48] Quicumque suscepit puerum in nomine meo me recipit. Glossa (t) : puerum id est pauperem. ergo qui recipit pauperes recipit christum. sed nemo magis pauper quam mendicus ergo pauperes mendicantes a fidelibus sunt maxime recipiendi. sed non essent a fidelibus recipiendi si peccatum facerent mendicando. ergo mendicare pro christo non est peccatum immo opus perfectionis.
28Respondet magister Guilelmus quod si mendicare in casu licito utpote quia non potest operari. uel quia subito factus est pauper maxime sine culpa sua uel nescit aut non potest operari. nec potest aliunde habere uictum sine peccato sicut dicit ambrosius in libro de officiis (u) tunc debet suscipi propter christum. si petat in nomine christi. alioquin debet repelli et corrigi ut dicit Glossa super illud matthei v [v.42] Qui petit a te da ei. Glossa : et si non quod petit. sed melius cum iniuste petentem correxeris.
[4°] Item luce xvi [v.9] Facite uobis amicos de mammona iniquitatis. Glossa (v) : Non quoslibet pauperes sed eos qui uos possunt in eterna tabernacula recipere. sed isti sunt pauperes spiritu. ergo pauperibus spiritu debent fideles necessaria ministrare et ab eis necessaria recipere. sed nullus magis pauper spiritu quam qui in omnibus id est in proprio et in communi renunciauit. ergo talis potest recipere elemosinas. et qui potest recipere et petere supplicando potest. sed hoc est mendicare. ergo mendicare non est peccatum immo opus perfectionis.
29Respondet magister Guilelmus : uerum est si non potest operari. uel aliunde uiuere sine peccato. sed dum sit potens uictum habere. si petat non est pauper spiritu. sed uult paupertatem suam esse lucrosam. et si est religiosus exponit sanctitatem uenalem. et hec duo dicit augustinus in libro de opere monachorum (w). unde non est perfectus uir sed peccator.
[5°] Item ii Corinth. viii (v.14) Vestra habundancia illorum inopiam impleat ut et illorum habundancia uestre inopie sit supplementum. Glossa (x) Vestra habundancia terrenorum suppleat inopiam illorum et e conuerso. habundancia meritorum illorum spiritualium qui diuinis uacant sit supplementum uestre inopie. ergo illi qui uacant diuinis possunt recipiere a diuitibus. sed pauperes mendicantes pro christo uacant diuinis. [fol. 2 v° a changement d'encre mais non de main] ergo tales possunt elemosinas recipere. et eciam petere supplicando. et ita idem quod prius.
30Respondet magister Guilelmus et dicit quod possunt uacare diuinis et nichilominus operari propter uictum et si non sufficiat eorum opus ad uictum et non possunt aliunde uictum habere ; tunc dandum est illis pro christo et hoc dicit glossa super illud ii thess. iii [v. 13] Vos autem fratres nolite deficere benefacientes. glossa : pauperibus quoniam et si operentur possunt tamen nonnullis indigere.
[b. Exemple du Christ.]
[1°] Item uidetur quod mendicare sit opus perfectionis exemplo domini nostri iehsu christi in psalmo xxxix [v.18] Ego autem mendicus sum et pauper. Glossa (y) : hoc dicit christus de se in forma serui. ergo christus mendicauit. sed sequi christum est opus perfectionis. ergo mendicare pro christo est opus perfectionis.
Item in psalmo cviii [v.17] Et persecutus est hominem inopem et mendicum. Glossa augustini : Judas ihesum christum (z) et ita fuit christus mendicus. sed sequi christum non est opus imperfectionis et peccati. ergo mendicare pro christo non est peccatum. sed pocius opus perfectionis.
31Respondet magister Guilelmus dicens quod christus dicitur mendicus non quia mendicaret uictum. hoc enim non legitur. sed propter miserias humanas assumptas indigebat auxilio dei. et petebat auxilium dei nundum non tantum pro se quantum pro membris suis, unde equiuocat hoc nomen mendicus.
[2°] Item luce xix [v.5] Zachee festinans descende quia hodie in domo tua oportet me manere. Glossa (zz) : Non inuitatus inuitat dominus. ergo petiit hospicium. ergo qui secuntur christum hoc facere possunt. sed hoc est mendicare. ergo mendicare possunt pro christo perfecti imitatores christi.
32Respondet magister Guilelmus per hoc quod sequitur : Et si nundum audierat uocem inuitantis, audierat affectum unde preuenit eum seipsum inuitando apud ipsum ex causa dilectionis.
[3°] Item marci xi [v.11] Circumspectis omnibus cum iam uespera esset hora exit bethaniam. Glossa (aa) : si quis eum hospicio imperaret. aut ut hospicium conduceret. aut ut hospicium dari uellet. non primo modo quod patet per Glossam : Si quis eum hospicia non daret ut alicui de hospicio imperaret.
Non secundo modo per Glossam ibidem : Tante enim paupertatis fuit ut in tanta urbe nullum hospicium inueniret. Ergo ut uolens hospicium sibi dari circumspiciebat. et ita petebat signo et uoluntate. Iicet non uerbo. sed sic petere est mendicare ergo christus mendicauit. Et ita perfecti ipsum sequendo sine peccato possunt mendicare.
33Respondet magister Guilelmus quod quando accipit illam dossam tante paupertatis fuit etc. obmittit de glossa scilicet et nulli adulatus, etc. Qui ergo de facili inueniuntur uidetur quod sint adulatores.
34Preterea christus qui erat missus ad oues qui perierant domus israel potuisset petere sed tamen noluit ut aliis daret formant non petendi.
[4°] Item ioannis iiii [v.7] dixit ei [marge : scilicet mulieri] ihesus. da mihi bibere. Et exponit augustinus in omelia v super iohannem (ab). Dicens eget ut accepturus. affluit ut daturus. et ita dominus petiit aquam. sed petere est mendicare. ergo mendicauit. sed perfectionis est ipsum in omnibus que possibilia sunt bonum sequi. ergo perfectionis christiane est mendicare.
Si dicatur quod illud intelligitur de aqua spirituali contrarium dicit ieronimus ad rusticum monachum (ac).
35Respondet magister Guilelmus et dicit quod ridiculosum est dicere quod petere aquam ad puteum uel ad fontem sit mendicare cum sit communis usus aquarum. et tamen secundum glossam (ad) exigebat aquam spiri-tualem id est fidem.
[5°] Item christus mendicabat per hospicia iudeorum (ae) aut tanquam ex potestate accipiens. aut tanquam mendicans. non primo modo quia neminem ad hoc compellebat quod facere posset si ex potestate acciperet. ergo tanquam mendicans. et ita hii qui ipsum perfecte secuntur exemplo eius possunt et debent mendicare est opus perfectionis. et non peccati.
36ad hoc respondet magister Guilelmus. dicens quod christus petere potuisset tanquam potestatem habens. sed tamen non petebat ut daret nobis formant. sed inuitatus recipiebat quod nullatenus est mendicare.
[c. Exemples des saints.]
[1°] Item ad hebreos xi [v.37-38] Circuierunt in melotis et in pellibus caprinis egentes angustiati afflicti quibus dignus non erat mundus. Sancti ergo propter egestatem commendantur et dominum mouerent. sed nullus est magis egens quam pauper mendicans pro christo. ergo mendicare pro christo debet commendari. et dominum meretur qui sic mendicat et sic non est peccatum sed opus perfectionis.
37ad hoc dat instantiam magister Guilelmus dicens quod nullus est magis egens quam qui manducat filium suum ; pre nimia egestate. ergo manducare filium est opus perfectionis.
[2°] Item exemplum helye Regum x [3 Reg. 17, v. 9] dixit dominus ad helyam. Surge vade in Sarepta sydoniorum et manebis [fol. 2 v° b] ibi. Precepi enim mulieri uidue ut pascat te. et sequitur. Da mihi paululum aquam ut bibam et post qffer mihi obsecro bucella panis in tua manu, et ita precepto domini helyas aquam et panem petiit et ita mendicauit. ergo sine peccato de precepto domini possunt uiri in statu perfectionis mendicare. unde augustinus de hoc in quodam sermone (af). numquid deus poterat pascere seruum suum, etc.
38Respondet magister Guilelmus dicens. quod est ridiculosa argumentatio. Sciebat enim helyas quod mulier ex precepto domini uolebat et debebat pascere illum. ergo non mendicauit sed debitum exegit (ag) ex precepto domini.
[3°] Item in legenda beati iohannis. Duo honorati uiri omnibus suis relictis siue pauperibus erogatis secuti sunt beatum iohannem (ah), cum non post longum tempus reuersi sunt ad ciuitatem de qua fuerent. temptati sunt a diabolo eo quod uideret illos egentes et ita beatus iohannes et ipsi egebant. sed nullus magis est egens quam pauper mendicus pro christo. ergo tales maxime sunt in statu perfectionis.
39Respondet magister Guilelmus et dicit quod hic est fallacia consequentis et dat instantiam sicut prius.
40Uel sic furari sequitur ad egestatem sicut mendicare ergo furari est opus perfectionis.
[4°] Item iohannes crisostomus, de laudibus pauli (ai) : paulus pecuniam non accepit. et sequitur de ipso. et illis sanctis qui cum ipso erant egentes et pauperes in fame et egestate egere. ergo perfectionis christiane est ergo cum mendicare pro christo sit maxima egestas. perfectionis christiane erit mendicare.
41Respondet magister Guilelmus dicens quod licet mendicare sequi possit ex egestate sicut furari non tamen est opus bonum sicut nec furari. Potest enim aliunde uiuere sine peccato.
[5°] Item beatus benedictus perfectus fuit. et in secundo dyalo gorum (aj) scribitur quod quidam romanus in spelunca quadam ubi orabat per triennium eum sustentauit ei necessaria ministrando. Sustentari ergo ab aliquo exemplo predicti sancti est perfectionis. sed qui petit elemosinas pro christo et accepit ab aliquo sustentatur. ergo petere ab aliquo siue mendicare quod idem est erit perfectionis.
42Respondet magister Guilelmus dicens quod non quicquid facit perfectus est perfectionis. nam comedit et egerit et tamen hec non sunt opera perfectioni sic nec, mendicare.
[6°] Item beatus alexius (ak) contempto patrimonio et patre et matre et muliere relictis iuit per mundum mendicando et sanctus fuit. sed si mendicare pro christo esset peccatum ; sanctus non fuisset ergo exemplo eius uiri in statu perfectionis possunt mendicare.
43Respondet magister Guilelmus : proba (al)
44item exemplum unius non inducit legem communem quia forsan priuato dei consilio ducebatur. cum mendicare communiter sit contra doctrinam apostoli.
[7°] Item hoc uidetur exemplo nouorum sanctorum quod non reputo minimum7. immo magnum. quiquis minimum reputet. exemplo beati dominici qui imprecatus est maledictionem in sua morte (am) ei qui diuitias in ordine suo poneret. immo fratres suos uoluit per mundum uniuersum mendicare.
Item hoc exemplo beati francisci qui mendicauit et fratres suos mendicare precepit. et hoc etiam a summo pontifice fecit confirmari (an) et eciam post eius mortem fuit hoc in concilio generali approbatum (ao).
45Respondet magister Guilelmus et dicit : quod hoc non est credendum quod dominus papa mendicare precepit. cum hoc sit contra doctrinam apostoli sed pocius errare conuinceretur8 quod absit. xxv q.l sunt qui dicunt (ap)
46Quod autem dicit beatum franciscum hoc precipisse ; non ualet ad propositum. Nam sicut dicit beatus ciprianus. mandant martyres aliqua fieri sed si in lege scripta non sunt que mandant. prius necesse est ut ea se probent a deo impetrasse que postulant siue mandant (aq).
[8°] Item dicens etiam sanctus franciscus istud miraculis confirmauit. quia cum uelle transire ultra mare ; naute quia non habebat uictum ipsum recipere noluerunt et petiit elemosinas. et habuit parum ad uictum. postea ingressus nauem cum aliis cum nauigarent per mare defecerunt uictualia aliorum. uictualia autem predicti sancti supererant vnde alios sustentauit. et ita dominus uoluit et fecit ut allii de mendicatione sustentarentur per miraculum. et ita mendicatio per miraculum ibi fuit comprobata (ar).
47Respondet magister Guilelmus : proba. Sed esto quod sit uerum dico quod miracula non probant hominem esse sanctum. quia multi mali miracula faciunt 1 q.l Teneamus (as). matthei xiii [24, v. 24] Surgent pseudo prophete et dabunt signa et prodigia multa.
48Item de pane mendicato potest fieri miraculum. nec tamen sequitur quod mendicitas sit bona. sicut de pane furato posset fieri miraculum [fol. 3 r° a] nec inde sequitur quod furtum sit bonum.
49vel potest dici quod beatus franciscus in aliquo casu licito mendicauit. unde non est trahendum ad consequentiam maxime cum sciamus fratres eius ab inicio9 uixisse de labore manuum suarum.
[9°] Item Crisostomus xli omel (at) multus autem numerus sanctorum a te sustentatur. sed melius faceres si inter sanctos indigens communiter uiueres. ergo perfectius est indigere quam sua pauperibus erogare, sed nullus est magis indigens quam pauper mendicus pro christo. ergo mendicare pro christo est perfectionis christiane.
50Respondet magister Guilelmus per fallaciam consequentis uel accidentis. Egere est bonum ergo mendicare est bonum. quod enim sequitur ad egere non necessario sequitur sed contingenter10.
[2. Raciones]
Item istud uidetur per raciones.
[1°] quod mihi est difficile nec mihi prohibitum est ; perfectionis est hoc facere11. sed mendicare difficile est et utile. nec prohibitum inuenitur in lege nature uel scripture uel gracie. Ergo mendicare pro christo est perfectionis christiane.
51Respondet magister Guilelmus per interemptionem. quia prohibitum est ab apostolo. i thes. iiii [v. 11-12] Operemini manibus uestris sicut precepimus uobis ut nullius aliquid desideretis. Glossa : nedum rogetis (au).
item prohibitum est c° de mendicantibus ualidis. 1. unica (av).
[2°] Item ecclesia imponit penam mendicationis. sed neque pec catum neque peccati occasionem imponit. ergo nec mendicare est peccatum nec peccati occasionem12.
52Respondet magister Guilelmus dicens quod falsum est nam ecclesia hoc precipiendo erraret.
[3°] Item Contemptus sui est laudabilis. ergo magis contemptus magis laudabilis sed mendicare pro christo est contemptus maxime sui. ergo mendicare pro christo est laudabile. nullum peccatum laudabile. ergo mendicare pro christo non est peccatum. immo bonum et perfectionis opus.
53Respondet magister Guilelmus dicens quod falsum est. mendicare enim est cura sui non contemptus sui. et appellat augustinus mendicare lucrosam egestatem in libro de opere monachorum (aw).
54Item non quelibet uilificatio sui est bona sed potest esse peccatum. sicut apparet in muliere meretrice que tanquam stercus in uia ab hominibus conculcabitur que satis uilificat se.
[4°] Item plus placet deo paupertas uoluntaria quam coacta sed paupertas coacta placet deo. ergo multo forcius paupertas uoluntaria sed qui omnia derelinquit nichil retinendo in communi uel in proprio pro christo et postea uolontarie mendicat est in paupertate uoluntaria. ergo placet deo et ita mendicare sic non est peccatum. sed magis perfectionis opus.
Quod paupertas coacta placeat deo ; habetur luce xvi [v. 22] de lazaro factum est ut moreretur mendicus et portaretur ab angelis in sinu abrahe etc. et erat mendicus coactus cum esset ulceribus plenus ut dicitur ibidem.
55Respondet magister Guilelmus dicens quod immo credendum quod erat uoluntaria. aliter enim non esset meritoria eius paupertas. sed mendicitas eius erat coacta. quia ulceribus plenus. unde licebat ei mendicare.
[5°] Item qui seruit alicui domino debet ab ipso uel ab eius ministris sustentari. ergo qui spiritualibus insistunt nihil in mundo habentes debent a domino uel ab eius ministris sustentari. ergo possunt a fidelibus petere qui dei sunt ministri. sed hoc facere est mendicare. et ita qui spiritualibus insistunt. sine peccato possunt mendicare.
56Respondet magister Guilelmus dicens quod secundum hunc ridiculosam rationem possent omnes de mundo mendicare. cum omnes possint orare. sed secundum augustinum intermittenda sunt spiritualia pro uite necessariis acquirendis. ut dicit augustinus in libro de opere monachorum (ax). Illos enim qui possunt operari pascit deus ut homines adiciendo scilicet necessaria. que promisit per labores eorum qui eis dedit ut laborare possint. Illos autem qui operari non possunt ; pasci ut aues ut dicitur in eodem libro.
[1°] Item qui seruit altario iuste ab altario debet sustentari. secundum apostolum (ay). Ergo petere possunt sustentationem qui spiritualibus insistunt. sed hoc est mendicare. ergo etc.
57Respondet magister Guilelmus dicens quod falsum est quia petere prelatum a subdito cui ministrat spiritualia non est mendicitas sed potestas. ut dicit quedam glossa et augustinus de opere monachorum. (az) sed petere a non sui subdito cui non licet ministrare spiritualia pseudo est.
[7°] Item si licet recipere quod magnum est licet recipere quod minus est. sed magnum est recipere centum milia marcarum et maius quam frustram uel bucellam panis. ergo si uiri sancti potuerunt recipere et receperunt centum milia marcarum redditus [marge (ba) : quod maius est] quam frustram uel bucellam panis in ecclesiis in universo orbe diffusis sine peccato. multo forcius sine peccato perfecti uiri possunt recipere uictualia.
58Respondet magister Guilelmus dicens quod ipse deberet concludere de petendo et concludit de recipiendo. Recipere enim elemosinam si offeratur ecclesie non est peccatum. cum res ecclesiastice sint res pauperum : xvi q.l quoniam quicquid (bb) sed (marge (bc) : si) sub pretextu paupertatis petunt indebitum mendicitas est [fol. 3 r° b] que ab apostolo prohibetur : i thess. iii [4, v. 11] et ii thess. iii [v. 10] Si quis non uult operari nec manducet. Glossa : uult apostolus seruos christi corporaliter operari unde uiuant ne compellantur egestate necessaria petere (bd).
[8°] Item qui dat maiora ; potest recipere minora. sed predicatores euuangelii dant maiora scilicet spiritualia. ergo possunt recipere minora scilicet temporalia. et ita petere temporalia ab eis quibus tribuuntur spiritualia ; non est peccatum.
59Respondet magister Guilelmus dicens : quod uisum est de illo qui habet potestatem ministrandi spiritualia. sed de aliis non est uerum. immo si ministrarent pseudo essent.
[9°] Item predicans auctoritate secundum apostolum ; potest sumere sumptus potestatiue. Dicit enim apostolus Qui euuangelium enunciant de euuangelio uiuere debent (be). ergo qui habet subauctoritatem potest sumere sumptus supplicatiue. hoc est petere ex gratia nomine christi. sed petere ex gratia nomine christi est mendicare. ergo qui habent predicandi subauctoritatem sine peccato possunt mendicare. et hec argumenta sufficiant ad hanc partem.
60[Bonaventure a enchaîné sans se laisser couper le souffle, Guillaume ne répond qu'un peu plus tard. Les reportations qui remettent les dire à leur place logique font de l'ordre théorique ; celle-ci donne tout chaud le désordre vivant.]
II.- Solutio ad istam questionem.
A.- Respondeo per distinctionem mendicationis.
1.- tripliciter enim contingit mendicare scilicet ex necessitate nature ex uitiositate culpe ex supererogatione iusticie.
61[a. Bonaventure confisque la parole.]
[1°] primus modus tolerabilis est. sicut patet de lazaro [:] luce xvi [v. 20-22] qui ex necessitate nature erat ut dicitur ibidem quia ulceribus plenus et postea mortuus est. et ab angelis in sinu abrahe deportatus.
[2°] secundus modus uituperabilis quia fit tripliciter. pro ocio fouendo et pro lucro augmentando uel pro utraque. Qui illis modis uolunt mendicare reprehensibiles sunt. quos autem reprehendit in libro de opere monachorum et solum ita contra tales loquitur in toto libro quod patet perpendi per hoc quod dicit ibidem : o serui dei milites christi etc. et sequitur : Cum multos ypochritas sub habitu monachorum usquequaque dispersos circumeuntes prouincias nusquam missos. nusquam fixos. nusquam stantes. nusquam sedentes. et sequitur : Omnes petunt omnes exigunt aut sumptus lucrose egestatis. aut simulate precium sanctitatis (bf). et similiter in eodem libro : neque propterea in christiana militia ad pietatem diuites humiliantur ut pauperes extollantur. nullo enim modo decet ut in ea uita ubi senatores sunt laboriosi. ibi fiant opifices ociosi. nec quo ueniunt relictis diuitiis suis dominum predictum. ibi sint rustici delicati. et sic per uerba autem patet perpendi quod loquitur contra tales qui uolebant ocium fouere uel lucrum augmentare siue utrumque facere.
62[b. Guillaume réussit à placer son mot et réplique en retard à tout ce que Bonaventure a pu dire depuis sa dernière réplique.]
63[1°] Respondet magister Guilelmus dicens
64Ad argumentum quod illa uerba : "Qui habet subauctoritatem predicandi potest sumere sumptus supplicatiue", non sunt uerba scripture sed inuenta ad excusandum excusationes in peccatis (bg). Nam habere subauctoritatem aut est habere potestatem ; aut non. si non ; ergo sumptus sumere non debet secundum apostolum et augustinum (bh). Si autem subauctoritas dicit potestatem. aut dicit potestatem propriam aut alienam. si dicit potestatem propriam sic sumere potest sumptus tanquam plebanus. si dicit potestatem alienam. tunc sumptus potest petere non a plebe sed a mittente extra de off. ord. Inter cetera (bi).
65[2°] ad aliud respondet magister Guilelmus quod dicit loqui contra illos qui mendicant pro ocio fouendo. uel pro lucro captando. dico et si loquitur contra illos quia forte tales erant quod tamen non habetur ex libro. nichilominus tamen loquitur contra omnes mendicare uolentes. cum possint operando querere uictum uel aliunde sine peccato habere licet sint intenti operibus spiritualibus. unde dicit quod sicut intermittenda sunt opera spiritualia ut manducetur uel cibus paretur siue coquatur. ita dimittenda sunt ad tempus ut uictus operando queratur (bj).
66Et rationem subiungit uidelicet ne quis christianus mendicare compulsus uendat libertatem christiane professionis, videlicet ut fiat adulator uel detractor. uel cadat in aliud peccatum. uel uideatur suam simulatam uendere sanctitatem.
[3°] Tercius uero modus mendicandi est perfectionis christiane sequendo dominum nostrum ihesum christum qui fuit uerus contemptor sui ut apparuit in sui passione quia uilissimam mortem elegit. et tantam habuit paupertatem quod non habuit in sua passione unde se tegeret.
Item uerus cultor fuit dei sicut patet in omnibus factis suis. et in morte se deo commendauit dicens. in manus tuas domine etc. (bk)
Item uerus fuit dilector proximi quia in sua passione maxime apparuit qui tam uilem mortem pro nobis dignatus est sustinere. offerens se deo hostiam uiuentem immaculatam deo placentem. Qui ergo uerus est contemptor sui cultor dei dilector proximi perfecte agit. unde augustinus in quodam sermone quadra-gesimali. in isto tempore quantum deus etc. (bl). Imitando ergo christum opus est perfectionis mendicare, quia nullus magis se contempnit, quam qui propter christum de diuite fit pauper et mendicus.
67Respondet magister Guilelmus dicens : quod fieri pauper pro christo [fol. 3 v° a] opus est perfectionis. sed pauperem mendicare cum possit operari uel operando uictum acquirere. uel aliunde sine peccato uiuere non est opus perfectionis set opus peccati, quia contra doctrinam apostoli. nec christus nunquam mendicauit nec hoc legitur in scriptura. sed bene legitur quod pauper fuit sed non mendicans uictum corporaliter. licet mendicus dicatur alio modo ut dictum est supra.
[2. Triplex commodum evangelizationis.]
Item non solum mendicare pro christo est perfectionis imitando (bm) sed etiam pro christo euuangelizando. quia ex hoc triplex commodum elicitur.
[a] Primum quia ex parte eius quod predicatur. quia contemptus mundi predicatur. nemo magis contempnit mundum quam pro christo mendicans.
68Respondet magister Guilelmus dicens : quod contempnere diuitias est contempnere mundum. sed mendicare non est contempnere sicut nec manducare immo est curam habere sui.
[b] Secundum est ex parte eius a quo predicatur quia modo multi sunt predicatores. qui si non acciperent elemosinas non predicarent in multis locis in quibus predicant et ideo in concilio generali (bn) prouisum fuit quod mundus per elemosinas eos petentes sustentaret. licet in istis partibus sacra doctrina ualde sufficienter esset illustratus (sic). tamen in aliis partibus sacra doctrina deficiebat. et ideo isti ordines duo scilicet minorum et predicatorum missi fuerunt elemosinas petentes. quia pro elemosinis petendis nomine christi ibant multi qui non iuissent pro prebendis minoribus uel etiam forte maioribus habendis. immo citius forte in suis partibus morarentur13.
69Respondet magister Guilelmus et dicit quod predicare non debent nisi missi. et si missi predicant debet eis a mittentibus prouideri. extra de officio ordin. inter cetera (bo).
[c] Tercium commodum est ex parte eorum a quibus recipiuntur tales et elemosinas accipiunt. quia per hoc in eterna tabernacula (bp) deferuntur. unde ioannes crisostomus omelia iii super mattheum. manifestum est quoniam discipulos domini ab eis quibus predicauerint cibari oportebat ut neque ipsi magna saperent etc.
Et in glossa (bq) super illud. producens fenum iumentis etc. id est temporalia seruituti hominum id est predicatorum scilicet serui hominum facti pro christo etc. ubi multum loquitur de ista materia super illud psalmi ciii etc. (br).
B.-Soluitur per raciones
[1. A concéder.]
Sic ergo concedendum est quod mendicare pro christo imitando et euuangelizando non solum est bonum sed eciam de perfectione christiane religionis. et argumenta hoc probantia concedantur.
70Respondet magister Guilelmus dicens quod qui recipiunt prophetam in nomine prophete ; mercedem prophete accipiunt. sed tamen ille propheta si non habet potestatem a deo potest dampnari uel dampnatur.
71postea ipse dicit quod conclusio argumenti supponit falsum dicendo quod christum imitando in mendicando. quia christus sic non mendicauit. vel si eciam christum mendicasset non esset trahendum ad consequentiam. cum hoc prohibeat apostolus in quo loquebatur christus (bs).
[2] ad argumenta in opponendum respondendum.
[a. Péricopes]
[1°] primo ad primum Time te dominum etc. sic dicendum quod intelligitur de mendicitate spirituali et non corporali que perpenditur per hoc quod sequitur. diuites eguerunt et esurierunt etc. (bt) sed obicitur de corporali. ideo non ualet obiectio illa.
[2°] ad secundum quod obicitur. Junior fui etc. dicendum quod glossa (bu) soluit ita dicens. panem scilicet spiritualem id est indigere panem uerbi dei. quia uerbum dei semper est cum eo et sic intelligitur de pane spirituali non corporali sicut racio procedebat14.
[3°] ad aliud de psalmo [108, v. 10] Nutantes transferentur etc. dicendum quod duplex est mendicitas. uolontaria que perfectionis est. ut ostensum est supra. de hos non loquitur auctoritas.
Alia non uoluntaria que non est perfectionis immo aliquando maledictionis de qua auctoritas est intelligenda.
72Contra hoc est magister Guilelmus dicens quod licet paupertas debeat esse uoluntaria. quia aliter non esset meritoria. tamen mendicitas non debet esse uoluntaria. quia si mendicet quis nisi egestate compulsus peccat fraudendo pauperes. quibus elemosine debentur. unde augustinus de uerbo domini xvi q.v (bv) Imolans. Panis egentium uita est pauperum uel pauperis. qui defraudat illum homo est sanguinis. Et alibi. Qui de bonis suis sustentari possunt si quod pauperum est accipiunt ; sacrilegium profecto incurrunt. vel par abusionem talium iudicium sibi manducant et bibunt xvi q.l Quoniam quicquid.
[4°] ad aliud de eccli xl [v. 28] fili etc. dicendum quod Glossa soluit. Melius est mori quam indigere. glosso. uirtutibus uel bonis moribus (bw). et ita loquitur de indigentia spirituali.
[5°] ad aliud de act. [20, v. 35] Quod beatius est etc. dicendum quod intelligendum est de illis qui omnia bona sua pauperibus epogant uel diuidunt et post ea operantur manibus suis unde uiuunt et elemosinas largiuntur quod facere perfectissimum est si secundum quod debent largiunt tales. sed nos spiritualibus prout debemus insistere non sufficimus. et ideo nec lobarem manuum sustinere debemus. quia propter temporalia non sunt spiritualia (bx) obmittenda. unde spiritualibus e manibus dimissis nihil penitus reti- [fol. 3 vu b] -nendo perfectius est insistere quam sua pauperibus erogare. et hec dicit augustinus in libro de bono coniugali in hec uerba. benefaciebant mulieres que de sua seruicia domino ministrabant. sed melius et perfectius qui (scilicet apostoli) cum relictis omnibus sunt secut (by). et ideo dicitur de ecclesiasticis dogmatibus. Bonum est facultates etc.
73Respondet maigster Guilelmus dicens. quod spiritualia non sunt omnino omittenda. sed secundum augustinum propter querendum uictum sunt spiritualia interponenda.
74ad aliud quando dicit quod melius et perfectius etc. dicit magister Guilelmus quod illud non facit ad propositum. quia bene concedimus quod melius est pro christo omnia relinquere. quam aliquid retinere. sed ex hoc non sequitur quod oporteat mendicare. set debet operando uictum querere. ut dicit glossa pre allegata (bz) luce xii [v. 33] ut omnibus pro deo semel spretis. postea operemini manibus uestris unde uiuatis. uel debet inter communem uitam degentes de bonis ecclesie sustentari. act. iiii° [v. 32] et xii q.l Uidentes (ca).
[6°] ad aliud de glossa (cb) ad [2] thess. iii [v. 11] sic dicendum est quod per Glossam soluitur dicentem ut non compellantur. et ita non uoluntarie petant sed mendicantes pro christo uoluntarie petunt. ideo de talibus mendicantibus non intelligitur glossa illa.
75Respondet magister Guilelmus dicens quod ista solutio ridiculosa est et contra dominum. quia si petunt non compulsi egestate peccant ut dictum est.
[7°] Item dicit glossa (cc), uult apostolus seruos dei etc. non ergo precipit sed consulit. et ita qui hoc non facit non facit contra apostolum.
76Ad hoc dicit magister Guilelmus quod falsum est. immo precipit hoc apostolus i thess. iiii [v. 11] Operemini manibus uestris sicut precepimus uobis. sed certe non potest non mentiri qui uult sustinere falsum contra scripturam.
Item si ligat ex precepto ; non ligat nisi eos de quibus locutus est supra dicens. Audiuimus inter uos quosdam inordinate ambulantes curiose agentes etc. (cd). tales non sunt qui pro christo mendicant christum imitando et euuangelizando quia non sunt curiosi uel inordinati siue ociosi sed spiritualibus insistunt quod est melius quam temporali lucro insistere. unde Glossa ambrosii super illud luce ix [v.60]. Tu autem uade et anuncia regnum dei. Glossa (ce). Dominus docet minora bona pro utilitate maiorum esse pretermittenda. Est enim maius animas mortuorum predicando suscitare. quam corpus mortuum in terram abscondere. et ita quod precipit de labore manuum precipit illis qui maiora et utiliora facere non possunt.
77Respondet magister Guilelmus. Et dicit quod hic loquitur ambrosius de illis qui a domino sunt missi.
[8°] ad aliud de alia glossa ibidem posita (cf). dicendum quod ipsa Glossa soluit. Quando dicit ocio deditus id est fouens ocium talis enim sine adulatione uiuere non potest. sed tales non sunt qui mendicant omnibus suis spretis euuangelizando et imitando christum. quia spiritualibus insistunt. unde paupertas non est adulatrix sicut diuitie. secundum quod dicit ioannes crisostomus ultima omelia super mattheum (cg) adulari oportet multos principes et nobiles et supplicari et timere sed paupertas non est aliquid tale. unde per totam illam omeliam ostendit mirabiliter bene qualiter paupertas non adulatur. sed diuicie adulantur ut habeantur et non amittantur.
78Respondet magister Guilelmus et dicit. Quod quantumcumque pro christo quis spreuerit bona sua ; nicholominus tamen cum hoc sit peccare potest et adulari et detrahere quando compellit egestas.
79ad hoc quod dicit de crisostomo adulari oportet etc. ipse dicit quod ibi loquitur crisostomus de diuitibus cupidis et de pauperibus sibi sufficientibus. de quibus apostolus 1 [2] Cor. 9 [v. 8] ut in omnibus sicut sufficientiam omnem habentes habundemus in omne opus bonum. Glossa (ch). Qui solam sufficienciam eligit poterit in omne opus bonum habundare.
[9°] ad aliud de Glossa la thess. v [v. 12] dicendum quod per ipsam Glossam soluitur. per hoc quod dicit egestas dum saturari querit a iusticia declinat. sed mendicantes pro christo mendicando et euuangelizando ; saturari egestatem suam non querunt et ideo de talibus non est intelligenda.
80Respondet magister Guilelmus dicens quod licet elegerunt egere pro christo ; nichilominus tamen quando esuriunt saturari querunt ad hoc enim animales sunt id est alimonia egentes15.
ad aliud de prima ad thess. iii [v. 11-12] Operemini etc. dicendum quod petere dictum est. aut ex cupiditate et hoc inhibet apostolus ut in illa glossa perpenditur. aut propter saluationem animarum. ut dantes sanctorum omnibus in eterna tabernacula (ci) recipiantur. hoc apostolus non inhibet. hoc modo petunt pauperes pro christo mendicantes.
81Respondet magister Guilelmus dicens vide qualiter dicit apertissime contra Glossam. Dicit enim Glossa quod prohibetur petere ex egestatis compulsione et iste dicit quod prohibetur petere ex cupiditate. constat quod hoc est peius quam primum. sed tamen non hic prohibetur petere ex cupiditate. sed prohibetur petere ex egestatis necessitate.
82Item quo dicit mendicare propter saluationem animarum nihil est. quia mendicare nec saluat mendicantem. immo pocius dampnat cum sit prohibitum. nisi in casu nec saluat illos quibus predicat homo mendicus. licet eius predicatio per occasionem (cj) saluare possit. Sed in hac argumentatione predicator mendicus saluat ergo mendicitas sal- [fol. 4 r° a] vat ; est fallacia accidentis.
[10°] ad aliud quod obicitur Uendite etc. Dicendum quod in illa glossa (ck) due sunt partes.
prima est de integritate consilii scilicet spernere omnia sua. ad hanc partem faciendam tenentur omnes uiri qui uolunt esse in statu perfectionis secundum consilium domini in euuangelio. Si uis esse perfectus ; uade et uende omnia que habes et da pauperibus et sequere me, non partem sicut dicit glossa (cl).
secunda pars illius glosse non est de integritate consilii sed supererogationis est Quod perpenditur per hoc quod aliquando aliquando non. eet tamen omne consilium dei fecerunt alii apostoli [a beato paulo] hoc non fecerint vbi ipse paulus testatur in epistolis suis (cm). et aliquando fecit hoc paulus. aliquando non. et tamen omne consilium dei fecerunt alii apostoli. cum perfectissimi fuerint. et ideo perfecti uiri bene facerent si hoc facerent. non tantum ad hoc quantum ad perfectionem sunt obligati. Non enim eos laborare de consilio est necesse. unde glossa super illud iii [blanc] xiii [Luc 12, v. 24] considerate coruos etc. Glossa (cn) sancti merito auibus comparantur qui nihil in mundo habentes nec laborantes sola contemplatione eterna petunt iam similes angelis et in Glossa (co) luce x [v. 14] Nolite portare etc. Tanta predicatoris debet esse fiducia in deo ut presentis uite sumptus et si non prouideat sibi tamen non defecturos sciat. Ne dum occupatur mens ad temporalia minus predicet eterna. Sic apparet responsio ad illud.
83Uide magister Gulielmus Respondens mirabilem distinctionem. et sophisticam. et ideo deo odibilem. uidelicet quod pars glosse est de integritate consilii. pars autem est supererogationis. cum omne consilium sit supererogationis et tota glossa unius est contextus et pendet eciam construcio et sentencia illius usque in finem super quod dicit quod alii apostoli a paulo ; non sunt operati manibus falsum est sicut legitur iohannis xxi [v. 3] quod ad piscationem piscium redierunt cum unde uiuerent non haberent ut dicit glossa (cp) ibidem. Et tamen poterant non operari et uiuere de euuangelio cum ad hoc missi essent. ut probat apostolus 1 Cor. ix [v. 13-14].
84ad hoc quod dicit de illa glossa Considerate coruos etc. Respondet magister Gulielmus et dicit quod loquitur de sanctis communem uitam degentibus qui et si non operentur corporaliter tamen uiuunt de bonis ecclesie communibus. ut act. iiii [v. 32] et xii q.l Uidentes (cq).
85uel loquitur de illis qui laborare non possunt. quia tales pascit deus sicut aues ut dicit augustinus de opere monachorum (cr).
86ad aliud de illa glossa Nolite portare etc. Respondet dicens quod loquitur de predicatoribus missis a deo quibus licet uiuere de euuaneglio. et hoc expresse dicit glossa.
[b. Lois]
[1°] ad aliud de decreto. dicendum est quod tangit episcopos quod episcopi debent inuenire necessaria indigentibus. et eciam ibi loquitur sanctus urbanus (cs) de indigentia non uoluntaria. sed pauperes mendicantes pro christo uoluntarie indigentes sunt et ideo eos non ligat.
87Respondet magister Guilelmus dicens quod hoc est (ct) contrarium ueritati. immo loquitur de illis qui omnibus relictis uitam communem degere elegerunt16 scilicet in collegiis.
Item non tangit pauperes mendicantes nec eos ligat quia quod posterius confirmants est uim debet optinere et priori statuto dicitur derogare17. sed quia religiones pauperum mendicantium post illud decretum fuerunt confirmate a papa et a concilio generali approbate ; ideo non ligantur per istud decretum.
88Respondet magister Guilelmus dicens quod non attendit uerba decreti. urbanus enim ex proprio motu nihil ibi statuit. sed recitat uerbum contetum auct. (cu), iiii [v.32-34] Erant illis omnia communia et nullus erat egens inter illos. uel illud statutum apostolorum declarat, unde non est statutum urbani sed apostolorum. contra quod statutum nec papa scienter faceret ne errare conuinceretur18. XXV q.l Sunt qui dicunt (cv).
Item si dicatur quod sanctus fuit qui decretum composuit. non qui istos ordines mendicantes confirmauit. et dictis sanctis citius et magis credendum. dicendum quod beatus ieronimus unam questionem soluit (cw) per cuius simile solui patet hoc. Querit enim quare monachi non comedunt carnes cum ante aduentum christi et in aduentu comedebantur ab omnibus carnes. et Respondet quod in primo tempore ante diluuium non comederent homines carnes post diluuium et in tempore legis permissum est eis comedere carnes quod est medium temporis. In fine uero temporum scilicet in tempore gracie (cx) quod est finis temporum19. et hoc dicit xxxv d. c° ab exordio (cy). Similiter dico quod primitiua ecclesia fuit in maxima paupertate per uoluntatem dei. deinde medio tempore ditata spiritu Sancto operante. sed in fine reuolabit o [mega] ad a [Ipha] id est ecclesia in quibusdam erit in maxima paupertate et hoc similiter operatione spiritus sancti. Dico ergo quod sicut in tempore ditate ecclesie spiritus sanctus induxit beatum urbanum ad illud decretum sanctitatis. Similiter idem spiritus induxit diuinam paupertatem in fine ecclesie ad tales ordines mendicantes confirmandos [fol. 4 r° b] unde gregorius papa et Innocentius qui istos ordines confirmauerunt multi nobiles fuerunt et magni animi et multas habebant diuicias. et ideo non est presumendum quod istos pauperes ordines et uiles habitu confirmassent. nisi instigante spiritu sancto20.
89Uide dicit magister Guilelmus periculosum uerbum et suspicione non carens quod dicit ecclesiam redituram in quibusdam ordinibus ad pristinam paupertatem. hoc enim sapit sententiam Ioachim qui ponit imperium petri et ecclesie romane imperium babylonicum eo quod ditata est ecclesia et imperium romanum habere meruit. Nec credendum est quod decretum urbani immo apostolorum fuerit temporale Cum in fine dicatur Si quis extiterit modernis aut futuris temporibus qui hoc euellere nitatur iam dicta dampnatione feriatur21.
[2°] ad consequens argumentum est similiter Respondendum.
[3°] ad aliud argumentum de iure ciuili sic respondendum. quod illa lex in ciuili ducta fuit tempore famis que fuit in lumbardia. quia tunc uolebant multi esse mendicantes qui alio modo uiuere nolebant. et ita per illos uere mendicantes fame perebant.
Item introducta fuit quia tales scilicet mendicantes de consuetudine et usu sunt fures libenter et latrones qui debent a iuris ciuilibus euitari. tales autem non sunt pro christo mendicantes. ideo ista iura ligant eos.
Item homines religiosi siue perfecti a multis ciuilibus iuribus absoluti et ideo ad istud obseruandum non sunt ligati.
90Respondet magister Guilelmus dicens ita. vide qualiter imponit rabiem legi. quod facta fuit in tempore famis cum de hoc lex non faciat mentionem nec apparatus eius (cz). sed esto quod illa causa sit famis. et fame impellente facta fuerit ; nihilominus tamen lex perpetua est et generalis22 et continet ius commune. quia cessante causa impletiua constitutionis non tamen cessat constitutio. sicut patet de Calfurina que dedit causam edicto ac si esset improbissima mulier. non tamen cessat lex de postulando facta propter eius improbitatem. ff de postul. 1.1 Sexum (da).
[c. Raisons.]
[1°] ad aliud Quod opus indifferens etc. dicendum quod mendicare est opus indifferens. sed mendicare suis omnibus abrenunciando non est opus indifferens. et ideo cum hac additione pro christo est opus perfectionis. et ita mendicantes pro christo omnibus suis abrenunciatis-sunt in statu perfectionis.
91Respondet magister Gulielmus dicens Quod mendicare non est opus indifferens immo prohibitum nisi in casu. unde propter circonstanciam non fit bonum meritorium. sed per circumstancia autem excusari potest.
[2°] ad aliud quod in pluribus obligari etc. dicendum quod duplex est obligatio scilicet ex reatu pene. talis obligatio est imperfectionis de tali obligato. alia est ex uinculo caritatis perfecte hec est perfectionis. hoc modo obligatur qui ab aliis elemosinas recipiunt scilicet ad orandum pro illis ut eius omnibus in eterna tabernacula recipiantur. [Luc 16, v. 9].
92Respondet magister Gulielmus dicens. sic. Vide quid dicit scilicet quod qui recipit elemosinas obligatur ex caritate sed non habens caritatem numquid non obligatur. constant quid sic ergo periculosum est recipere. cum non semper possit soluere. Nec est uerum quod omnis qui reliquit omnia pro christo semper sit in caritate.
[1°] ad aliud quod obicitur Qui mendicant etc. Dicendum quod non soluit quia pauperes. neque sunt quia predicatores sed quia pauperes predicatores euuangelizantes uerbum dei. neque faciunt euangelium uenale quia non predicant propter elemosinas. sed propter salutem ammarum.
93ad hoc dicit magister Guilelmus quod si non possunt mendicare quia pauperes nec quia predicatores. ergo nec quia pauperes predicatores23.
[4°] ad aliud de giezi dicendum quod qui predicat fingendo intentionem sue perditionis (db). ut reportet commodum temporale. uel per se uel per suos. uel per alienos nomine ipsius. est giezita qui uero predicat non propter uictum sed propter zelum animarum. et ab eis quibus predicat petit uel recipit uictum non est giezita.
94Contra hoc Respondet magister Guilemus dicens Quod constat quod helyseus non gerebat in animo quando sanauit naaman quod quid ab eo acciperet. nichil enim exinde sperabat uel uolebat habere cum esset spirituale bonum. sed pone quod postea mandauerit peti ab eo. uel ratam habuerit pecitionem pueri sui. nonne symoniam committeret [?] constat quod sic sicut giezi. qui ex post facto peciit a naaman eo quod uidet exennia domino suo presentari. ergo et ille qui post predicationem permittit suos petere ab illis quibus predicauit si prohibere possit uidetur committere symoniam. Preterea et si ille qui predicauerit non committit symoniam. quia nec petit nec mandat peti. nec placet ei. quod petatur. tamen puer suus et socius suus qui petit uidetur committere symoniam.
[5°] ad aliud dicendum quod multi mali sunt sub specie mendidicationis. tamen mendicare propter christum imitandum et euuangelizandum non est species mala. immo perfectionis opus et ideo a mendicatione perfecti uiri non debent abstinere.
95Contra hoc respondet magister Gulielmus dicens. quod mendicare est simpliciter peccatum (dc) nisi aliquantulum excusetur. quia est contra doctrinam apostoli. sed quod est simpliciter peccatum fieri non potest propter christum. quia ipse peccatis nostris non eget. ergo mendicare non potest esse opus perfectionis.
[1°] ad aliud quod obicitur Qui petit elemosinas etc. dicendum (dd) quod uerus predicator debet habere ista tria scilicet quod sit missus. quod ueritatem predicet. quod utilitatem faciat, et si ab [fol. 4 v° a] aliqua istarum condicionum deficiat ; non est uerus predicator. Dico ergo quod predicatores mendicantes dictorum ordinum auctoritatem habent non principalem sed delegatam. siue subauctoritatem. sicut ordo minorum et predicatorum. et ideo predicti ordines potestatiue accipere non debent. sed quia habent subauctoritatem ideo supplicatiue petere possunt. et ita mendicare.
Item dato quod accipere possent quia euuangelium annunciant tamen maioris humilitatis et perfectionis est petere ex gratia. quod debetur de iure. quam accipere potestatiue quod ex iura debetur. et ita perfectius est adhuc mendicare quam potestatem accipere.
96Respondet magister Guilelmus et dicit24 quod hec est contra glossam predictam (df) quia potestatem habens non potest mendicare illud quod ex potestate sibi debetur.
[7°] ad ultitum quod persona predicatoris etc. dicendum est quod si aliquis se uilificat pro christo. non tamen uilis est persona sed honorabilis quia uilificare se pro christo est de perfectione christiane religionis cuius exemplum in dauid inuenitur ii Reg. 6 [2 Sam. 6, v. 22] dauid inquit. Iudam et uilior fiam plusquam factus sum et ero humilis in oculis meis etc. et sic patet solutio questionis.
hanc questionem ita determinauit magister bonauenturus emeritus de ordine fratrum minorum (dg).
97Respondet magister Guilelmus et concedit quod se uilificare pro christo ex humilitate bonum est dum tamen illa humilitas non sit contra uoluntatem christi. sed mendicare est contra uolontatem christi in apostolo loquentis ii Cor. xiii [v. 3] an experimentum queritis eius qui loquitur in me christus. et ideo talis uilificatio non est bona sed pocius est peccatum. et ita Respondet magister Guilelmus de Sancto Amore ad omnia supradicta.
98(a) C et F (ils se copient donc) ajoutent : sed omnis mendicus querit panem.
99(b) F : miseria, mauvaise lecture ou obsession d'austérité chez un "spirituel" ?
100(c) L'ordre suivi par l'imprimé est différent. Glose ordinaire de Strabon (Patrologia latina, 114, col. 624) issue de saint Augustin, De opere monachorum, c. 1, n. 2 (P.L., 40, 549).
101(d) Il manque hoc avant ou sic après facit. F et C : contra apostolum non habet perfectionem christianam / ergo…
102(e) Glose ordinaire de Pierre Lombard, issue de saint Ambroise, P.L., 17, 460.
103(f) Ordinaire de Strabon, P.L., 114, 618.
104(g) Ibid., 619 ; P. Lombard, P.L., 192, 308 ; issue de l'Ambrosiaster, PL., 17, 452.
105(h) Strabon, PL., 114, 297 ; ex Beda, Pl., 92, 494.
106(i) Canon 16, éd. FRIEDBERG, I, col. 682-3 ; attribué à Urbain II, en réalité tiré des fausses décrétales (JAFFÉ n° 71 ; P. HENSCHIUS, Decretales pseudo-Isodorianae, Leipzig, 1863, p. 144. Au xiiième siècle, Bibl. nat., ms. lat. 2058, fol. 171 r°. Le mot à mot du texte diffère dans chacune de ces références.
107(j) D. 1, c. 9 : Nemo ecclesiam, FRIEDBERG L, 1296 ; non textuel.
108(k) P. KRUEGER, Codex Iustinianum, Berlin 1877, p. 435, col. 2.
109(l) C et F : mendicionem.
110(m) F et C : laborandum.
111(n) PL., 40, 547-82. (
112(o) C : sed imperfecfionis. F : immo imperfectionis siue peccati.
113(p) Sic.
114(q) Interlinéaire.
115(r) C. 3, 7, 8 ; PL., 40, 551, 554 ; glose, P. Lombard, PL., 192, 368.
116(s) Correction interlinéaire. La ligne porte : impedientia.
117(t) Interlinéaire, ex Beda~ P.L. 92, 458.
118(u) II, c. 15-16, n. 61 et 75 ; PL., 16, 123 et suiv.
119(v) Interlinéaire- répète la suite de la péricope et s'appuie sur Matth. 5, v. 3 (Bède, P.L., 92, 531).
120(w) C. 28, n. 36, PL., 40, 575.
121(x) P. Lombard, PL., 192, 59 ; ex Augustini Speculo, PL., 34, 1009. La glose suivante, non retrouvée semble de même provenance.
122(y) Ordinaire et interlinéaire la double glose des deux textes du 1° se trouve chez Strabon et P. Lombard, P.L., 191, 486 ; elle provient de Cassiodore, PL., 70, col. 294.
123(z)P.L., 191, 993.
124(zz) Cette glose et sa suite au paragraphe inférieur viennent de saint Ambroise.
125(aa) Interlinéaire, ex Beda (PL. 92, 244).
126(ab) PL., 35, 1514.
127(ac) PL., 22, 1073.
128(ad) Strabon, P.L., 114, 371. Lyranus a ici deux glosses contradictoires.
129(ae) Luc 7, 36 ; ll. v. 37 ; 14, v. 1.
130(af) 11 (alias 18) inter 50 omelias, n. 2, P.L.,38, 98. 103, de uerbis domini 26, PL., 38, 613.
131(ag) P. et egit.
132(ah) Abdias, De hist. certaminis apostolorum Paris 1566, p. 62 ; J. de Voragine, Legenda aurea, éd. BRASSE, Leipzig, 1851, p. 71.
133(ai) P.G., 50, 491.
134(aj) PL., 66, 128.
135(ak) Acta sanctorum, iul. IV, 252-70.
136(al) "Donne donc ta preuve ! "
137(am) P. FERRANDUS, Vita (Anal. Bolland. 30, 1911, p. 78) ; cf. Acta SS., aug. I, 515.
138(an) Solet annuere, 29 nov. 1223, Bullar. Roman. (éd. COCQUELINES), 3, 229-32.
139(ao) Ibid., 305-06.
140(ap) FRIEDBERG, D 1008.
141(aq) D. 50, c. 27, FRIEBERG, I, 188 ; P.L., 4, 481 (saint Cyprien in Sermone de lapsis). Guillaume cite de mémoire et son texte ne correspond ni aux éditions imprimées ni aux textes des mss. du Décret de l'Université de Paris au xiiième siècle (Bibl. nat., ms., n. acq. lat. 2508, fol. 42r° b) qui tous diffèrent légèrement entre eux.
142(ar) Thomas de Celano, Legenda, I, 55 ; Tract, de miraculis, n. 33. Bonaventure, Legenda maiora, c. 9, n. 0. Iulianus Spirensis, Vita sancti Francisci, c. 7, n. 34.
143(as) 1 q. 1, c. 56, FRIEBERG, I, 379 ; saint Augustin, Tr. 13 ad c. 3 loannis, PL. 35 1501.
144(at) En réalité Hieronymus, Epist. 118 ad lulianum, P.L., 22, 965.
145(au) P. LOMBARD), PL., 192, 300.
146(av) Codex Iustinianus, éd. KRUEGER, p. 435, col. 2.
147(aw) C. 28, n. 36, PL., 40, 575.
148(ax) C. 17, n. 20, PL., 40, 565.
149(ay) 1 Cor. 9, v. 13 et 10, v. 19. Altario : sic !
150(az) c. 3, 7, 8 ; PL., 40, 551, 554. Glossa P. Lombardi ad 2 Thess., 2, v. 6 ; PL., 192, 368.
151(ba) De la même main que le texte, comme supra, au 4ème exemple du Christ.
152(bb) C. 68, FRIEBERG, I, 784-785.
153(bc) Toujours de la même main.
154(bd) Glose ordinaire de Strabon, PL., 114, 624 ; tirée d'Augustin, De op. monach., c. 1, n. 2, P.L., 40, 549.
155(be) 1 Cor. 9, v. 14.
156(bf) § 28, n° 36, cf. Matth. 23, v. 5 ; PL., 40, 575. La suite : c. 25, n° 33, PL., 40, 573.
157(bg) Psaume 140, v. 4.
158(bh) Toujours le même renvoi que supra, notes (r) et (az).
159(bi) X, i, xxxi, 15 ; FRIEDBERG, II, 192 ; c. 10 du IVème concile du Latran devenu décrétale de Grégoire IX.
160(bj) Encore basée sur la glose d'Augustin, ces deux répliques répondent à la solutio alors que le 1° s'adressait, en retard, au dernier item de Bonaventure.
161(bk) Luc 23, v. 46.
162(bl) Sermo 11 (alias 18) inter 50 omelias, n. 1 ; PL., 38, 98.
163(bm) F et C : perfectionis est pro christo imitando ; ce qui trahit leur remise en ordre, tandis que la reportatio parisienne donne le ton réel de la dispute.
164(bn) Latran IV, c. 10 = Xi xxxi c. 15 et V xxxi, c. 16-17.
165(bo) Ibid., X, 1, xxxi, c. 15.
166(bp) Luc 16, v. 9 ; Jean Chrys. loc. dic. 32 (= 33), n. 4 ; P.G., 57, 382.
167(bq) P. Lombard, PL., 191, 934 ; ex Augustino, Enarrat. in psalm. 103, v. 14, sermo 3, n. 9, PL., 37, 364.
168(br) Ps. 103, v. 14, cf. Deut. 25, 4 ; Ps. 40, 1 ; Eccli. 29, 8 ; Luc 16, 7 ; 6, 30 ; 1 Cor. 9, 9-11-14-19. 2 lignes plus bas le copiste a marqué imitango pour imitando.
169(bs) 2 Cor. 13, v. 3 ; cf. Sext. decret., v, tit. xii, de reg. iuris, reg. 28. Recipere proph. : Mat. 10, 28.
170(bt) Ps. 33, v. 11 ; c'est le premier texte objecté tout au début de la question, dans l'ordre.
171(bu) P. Lombard, PL., 191, 374 ; ex Augustino, Enarr. in Ps., en éalité saint Cyprien.
172(bv) C. 2, Friedberg, I, 379. Puis XVI, q.l, c. 68, Friedberg, 1, 784-85 (St Jérôme, ad Damasum, cit. 1, cor. 11, v. 29).
173(bw) Interlinéaire. La glose est alors admise comme autorité : elle dit l'inverse de Guillaume !
174(bx) C : hoc dico quod non sunt spiritualia omnino dimittenda sed secundum augustinum propter querendum uictum sunt spiritualia interponenda. F : omittenda sunt hoc dico… interponenda spiritualibus. Cf. Ambroise, In luc. 7, n. 34, PL., 15, 708 et Bède, In luc., c. 8, 60 ; P.L., 92, 461. Augustin, cf. notes w), r) et az), supra.
175(by) C 8, n. 8 ; PL., 40, 380. Cf. 1 Cor. 9, v. 5 ; Math. 15, v. 4 ; 48, v. 3. De eccles. dogm. 38, alias 71, PL., 42, 1219.
176(bz) Toujours opposition de la remise en ordre et du désordre vivant, cf. note (bx). La glose pre allegata : Bède, PL., 92, 4940, c. 16, Friedberg, 1, 682-83.
177(ca) Anselm 7,6. Bède ad Io 13.
178(cb) ex Augustino, De opere monachorum, c. 4 ; PL., 40, 549.
179(cc) Ibid. et 551-52.
180(cd) 2 Thess. 3 v. 11.
181(cf) 2 Thess. 3 v. 9 ; Ambrosiaster, In ep. Pauli, PL., 17, 460.
182(cg) Homelia 90, n. 3- PL., 58, 791. F transporte ici la première partie de la réponse suivante de Guillaume, remise en ordre logique qui trahit le cours réel d'une dispute où chacun arrache ou vole la parole.
183(ch) P. Lombard, PL., 192, 63 ; ex Ambrosiaster, PL., 17, 313. Glose du 9°, cf. supra, n.g.).
184(ci) Luc 16, v. 9.
185(cj) Phil. 1, v. 18
186(ck) Cf. n.h = PL., 92, 494 et 114, 297.
187(cl) Interlinéaire sur Math. 19, v. 21. Issue de Jérôme, P.L., 26, 137.
188(cm) 1 Cor. 4, v. 12 ; 9, v. 4 ; 2 Thess. 3, v° 7-8. infra consilium dei : Act. 18, v. 3 et 20, v. 27.
189(cn) Ordinaire, Strabon, PL., 114, 296. Cf. Ambrosiaster, PL., 17, 322.
190(co) Ord. Strabon, P.L., 114, 84. Naturellement F place ici la réponse de Guillaume.
191(cp) Ibid., 424.
192(cq) C. 16, FRIEBERG, I, 682-83 ; cf. supra notes (i) et (ca). Act. est écrit auct.
193(cr) C 23, n. 30, PL., 40, 571. Glose suivante, cf. supra n. (co).
194(cs) On croyait Urbain II auteur de ce canon, cf. supra n. i).
195(ct) F et C : Uide quomodo dicat contrarium… ce qui montre leur reportateur adversaire de Guillaume.
196(cu) Sic pour act, cf. n.(cq).
197(cv) C. 6 Sunt quidam dicentes, FRIEDBERG, I, 1008 ; aussi du Pseudo-Urbain.
198(cw) Adv. Iouinianum, i, 18 ; PL., 23, 236. L'écriture devient plus petite et l'encre plus claire.
199(cx) C et F : tempore uestri ; cum Christus incarnatus est passus et resurgens in celum reuolauit et ideo sicut in primo tempore non comedebantur carnes ita nec uel in tempore nostri quod est finis… Pour cette fois ces deux ms. doivent avoir raison, le scribe parisien a sauté un homéotéleute ; d'ailleurs la main change, se fait plus serrée et plus petite.
200(cy) C.2 FRIEBERG, I, 131. Cite le texte de saint Jérôme avec A et O sur les viandes.
201(cz) Le texte (supra, n.k) où l'apparat (PILLEHOTTE, Volumen Legum, Lyon, 1612, col. 148) n'indique rien en effet ; mais la loi est une lettre impériale de 382 au proconsul de Lombardie, au temps de saint Ambroise par qui le xiiième siècle connaît cet environnement (P.L., 16, 977)
202(da) Digeste, iii, tit. 1, 1.1 § 5 ; éd. KRUEGER, 1868, col. 35a. Bibl. nat., ms. lat. 14339, fol. 44rb. Cf. C. BRUNS, Fontes, 71-72 ; Gai Institutiones, 160. MONIER, Manuel, II, 100-101. Causa est employé au sens juridique d'affaire et aussi au sens logique de facteur, alors qu'il n'y a pas plus qu'une occasion.
203(db) F : predicationis. Cf. toujours les n° correspondants de la première partie, ici le n° 3.
204(dc) P. répète : peccatum.
205(dd) Cf. supra n° 3 et (c) ; Augustin, De opere monachorum, c. 15, n° 16.P.L., 40, 561.
206(df) Ibid., voir aussi supra n. (bh) et ses renvois : Guillaume répète ses bases.
207(dg) Chaque ms. se termine avec un colophon propre mais F et C s'arrêtent sur Bonaventure "… de ordine fratrum minorum. Secundum quod a quodam clerico potuit reportari" Donc ce que transcrit leur copiste est déjà un travail de seconde main ; tandis que le scribe de P recopie la reportatio même d'un étudiant de Guillaume.
Notes de bas de page
1 Enoncé des principales difficultés par le bachelier jouant l’opponens
2 Le comparatif implique au contraire que recevoir est aussi, quoique moins, du domaine de la béatitude. Illogisme venu de Guillaume, car ces objections sont tirées de ses œuvres, ou d’une volonté franciscaine de desservir l’adversaire ?
3 Humour d’avoir extrait des raisons du texte de Guillaume qui en refuse le principe.
4 Bien que reposant sur plusieurs textes, les raisons 4° et 6° valent par logique et non par autorité. Pour 6°, cf. supra, n. c.
5 Prétention de ne s’appuyer que sur l’Ecriture (et les Pères) à l’exclusion de toute autorité rationnelle.
6 Sacs, Blancs-Manteaux, Carmes, etc. que Guillaume traite de béguins voire de truands (“Responsiones” éd. FARAL, Arch. Hist. Doctr. Litt. M.A., t. 18 (1951), p. 342).
7 Nouveauté hardie : Bonaventure affirme l’autorité de l’actuel, les saints de son propre parti, justement objet de la discussion ; Dominique est courtoisement cité le premier.
8 Guillaume réplique logiquement par la tradition, le passé, et refuse au pape même le droit d’interpréter, a fortiori de changer.
9 Exact, d’après la première règle, mais non dans la première règle approuvée ; Guillaume refuse toujours tout changement.
10 Le “uel accidentis” n’est qu’une résolution insane, aveu de copiste. Quoique ennemi de toute logique, Guillaume se révèle habile praticien de son emploi.
11 Mystique de l’effort dans les mouvements d’austérité ; cf. Aristote, Ethique, II, 3.
12 La pénitence de pélerinage, indiscutée, implique mendicité mais Guillaume a beau jeu de noter qu’aucun texte formel ne prescrit directement de mendier. Bonaventure ensuite d’égratigner la logique et l’éthique d’Aristote (juste milieu de la vertu) : contemptus laudabilis, magis.
13 Bonne dispute ! : deux séries parallèles d’affirmations entières sans plan commun deviennent un amer dialogue de sourds mais chacun devient clair et net. Guillaume a bien vilipendé la mendicité ; Bonaventure lui assène l’inerte ministère des séculiers cupides.
14 Il suffit souvent à Bonaventure de compléter les textes pour prendre Guillaume en flagrant délit de déformation de leur sens obvie. Pour l’heure Guillaume se tait.
15 Beau type d’“étymologie” par allitération, fantaisie traditionnelle où sombrent de moins en moins les universitaires Mendiants.
16 Le “collegium” des maîtres en théologie ne mène pas “communem uitam”. Remarquer l’allitération, cf. n. 15.
17 Ici apparaît un des fonds de la querelle : le droit de changer, le sens de l’histoire. Cf. note (bn).
18 Autre fond de la polémique ; le droit du pape à innover ; encore le sens de l’histoire.
19 Le refus de l’évolution par Guillaume est d’un traditionalisme étrange mais le sens de l’histoire de Bonaventure est celui d’un poète : cercle bouclé en résonance platonicienne et manie ternaire à la Joachim de Flore. Guillaume le dénonce (infra, n. 21).
20 Longue intervention, non coupée, de Bonaventure : toujours intéressée par des vaticinations sur l’approche de la fin du monde, l’assemblée retient son souffle. C’est le moment le plus solennel de la dispute : le retour à l’Eglise primitive, temps final !
21 Guillaume triomphe : il a pris le Mineur en flagrant délit de Joachimisme et en profite pour prétendre que son adversaire considère l’Eglise romaine comme une Babylone d’iniquités. Mais ce qu’il critique ce n’est pas la rêverie, c’est la pauvreté, l’ascèse finale et le souci du changement. La menace terminale, classique, de la fausse décrétale, porte en sens inverse de ce que lui fait dire Guillaume contre l’abandon de la pauvreté, de la vie commune. Ce que dit Guillaume, une fois de plus, ne tient guère mais porte sur la foule : il n’est pas un savant mais un redoutable debater. Probablement sincère d’ailleurs, l’ignorance n’empêche pas l’honnêteté. La stupeur et les remous de la foule soulignent ses effets et Bonaventure, troublé, vacille un moment et manque l’argument suivant.
22 Les adversaires de Guillaume pensent justement qu’aucune loi n’est tout à fait perpétuelle, des vrais changements de “temps” (= de structures) impliquant des changements de lois : sens de l’histoire contre traditionalisme. De plus le droit commun (et la loi générale) ne les concerne pas : Bonaventure vient de le rappeler, et tous l’admettent alors, les religieux sont déliés de la loi civile. Les Mendiants, plus encore, sont à part : H. LIPPENS, Le droit nouveau des Mendiants, dans Archivum Francis. historicum, t. 47 (1954), p. 241-92.
23 Guillaume ici encore passe sur un point de logique que le xiiième siècle aristotélicien ne négligeait pas en fait : un tout n’est pas un agrégat et dispose de plus que la somme de ses parties ; pauvre prédicateur n’est pas pauvre plus prédicateur. Il y aurait nomina-lisme rudimentaire à séparer, mais Guillaume n’a voulu faire qu’un mot.
24 L’emploi intransitif de dicere, évident ici et probable souvent, marque la maîtrise. Le docteur détermine, dit, la doctrine, la solution. C’est en somme l’inverse du legere scolastique (faire une leçon sur un texte).
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Fantasmagories du Moyen Âge
Entre médiéval et moyen-âgeux
Élodie Burle-Errecade et Valérie Naudet (dir.)
2010
Par la fenestre
Études de littérature et de civilisation médiévales
Chantal Connochie-Bourgne (dir.)
2003