Versione classicaVersione mobile

Lodève, cité occitane

 | 
Éliane Gauzit

Quatrième partie. L’occitan a l’ora d’ara / L'occitan aujourd'hui

III - «Chaupic»

Cronicas de Cristian Dur

Lo Cailar

Testo integrale

1«Chaupic» passèt cada setmana sus Ràdio Lodeva pendent un parelh d’ans e comencèt l’estiu de 2004. L’idèia e l’enveja d’aquela cronica en lenga nòstre me venguèron sabe pas quora. Aquò se faguèt doçament. Aviá fach, autres còps, quand demorave a Brinhac, de cronicas en francés, sovent mescladas de quauques paraulas en occitan. I parlave de mas passejadas nombrosas en bicicleta. Aquò s’apelava «Les dérailleries du pédaleur solitaire» e passèt pendent una annada sus Ràdio País d’Erau. I parlave de tot e de res, de rescontres, tant ambe de paisatges, d’umans, qu’ambe de plantas o de bèstias; disiá mas observacions e parlave atanten d’un fum de causas que me passavan pel cap, tant mas jòias coma mas colèras…

2Quand prepausère de faire de cronicas occitanas a Ràdio Lodeva e qu’i foguère admés, las titolère «Chaupic», un mòt que revèrta, a quicòm pròche, çò que fasiá abans. Mas aqueste còp, aviái de mai l’enveja e lo besonh d’o faire dins lo parlar d’aicí, ambe sai que la volontat de far la pròba que l’occitan pòt tot exprimir, qu’es pas un patoés de païsans endarrièirats, mas una lenga coma las autras, es a dire universala. E, de mai, coma disiá l’autre, lo moment es grèu! La lenga d’aicí es en perdicion! Se cal bolegar, totes, per ensajar de la sauvar, e al pus lèu!

3Aicí parlère atanten de tot e de res, mas abans tot de causas que me son caras e que me semblan interessar lo monde d’aicí, del Lodevés-Larzac.

  • 1 Chacun peut, à sa guise, interpréter le terme de « chaupic ». Il renvoie au verbe chaupicar (qui a (...)

4«Chaupic»1 es lo mieu biais d’èstre, tant dins la vida coma sus las ondas, çò que m’empacha pas, de còps, d’èstre seriós, amai arnhós quand s’agís de bramar contra d’injustícias e las asenadas que nos empoisonan la vida.

Lo Cailar, agost de 2008.

1 - «Chaupic» del 9 de Julh de 2004

5Cette chronique n’a d’autre intention que de parler un peu de ce que l’ignorance a pu faire naître de superstitions, légendes et autres interprétations fantaisistes autour de dolmens et menhirs érigés au néolithique final : pillages répétés à la recherche d’objets magiques, hostilités du jeune christianisme à des rites supposés païens, attributions anachroniques de ces mégalithes à des personnages légendaires tels que Roland…

6En Lodévois et sur le proche Larzac, riche en dolmens et menhirs, ce sont le plus souvent des fées, bonnes ou mauvaises, qui hantaient ces lieux, telles la bonne fée de la Prunarède qu’évoque Georgette Milhau, ou la sorcière de Ferrussa…

7Dans la bruyère d’Usclas du Bosc, le beau dolmen, lui aussi « ostal de las fadas » (maison des fées), devint du fait de son occupation, il y a près d’un siècle, par un vagabond qui y fabriquait des allumettes de contrebande, « l’ostal de l’alumetaire ».

8Parlèrem ja de la preistòria e aviam mostrat mai d’interès pel neolitic e l’edat del coire que vegèron espelir una civilisacion novèla, la dels primièrs païsans e pastres, un biais de viure que deviá durar sens gaire de cambiaments prigonds fins a un temps, qu’es prèp de nautres, tant val dire quicòm coma seissanta ans, après la guèrra darrièira.

  • 2 pèiras cabuceladas: littéralement, pierres couvertes. Nom donné aux dolmens en pays d’oc.
  • 3 pèiras plantadas (se dit aussi pèiras ficadas): pierres plantées, autrement dit menhirs

9Pauc a pauc se fargava una societat, quicòm que nos semblariá ara primitiu, mas ont los principis de solidaritat existissián. Consí ne’n seriá autrament quand vesèm lo pes de las pèiras qu’èran bolegadas per bastir los tombèls colectius que son los dolmens – o pèiras cabuceladas2 – o per plantar dins la terra aquelas pèiras pesugas que sonam menirs – o pèiras plantadas3 –.

10Sai que se cascanhavan amb d’autras tribús per defendre lor territòri, mas sabián viure, trabalhar ensems e avián lo respècte de lors mòrts per lor bastir de tombas mai sonhadas que lors demòras.

11Çò mai curiós, e ne’n parlarem uòi, es de pensar a çò que ne’n pensèron los qu’arribèron après, en se mesclant naturalament amb los pòples que lai èran despuòi longtemps. Ja a l’epòca romana i aviá un mistèri qu’enrodava aquels megalits e los que furgavan dins los dolmens i cercavan sustot lo coire e lo bronze que i aviá: anèls, braçalets, ponhals, agulhas…

  • 4 manairas: haches, ici de pierre polie; outil emblématique du néolithique, souvent réalisé dans des (...)

12Los pastres, quand trapavan de manairas4 de pèira lissada, tant polidas, ne’n fasián de talismans que sonavan pèire de tròn e que penjavan dins la campana de la feda pus polida per aparar lo tropèl contra lo tròn e los liuces.

  • 5 furgaires: fouineurs, fureteurs, fouilleurs. Le terme désigne ici les pillards et violeurs des tom (...)

13Totes aqueles furgaires5, a dich de bolegar la tèrra, a la recerca de çò que los interessavan, avián atanben bolegat çò que demòrava dels paures mòrts, quauques òsses sovent mièg cremats, e de tèstes de topinas qu’avián per els pas ges de valor.

14Qualques sègles après, amb lo cristianisme, aqueles monuments pausèron problèma. Sabèm que Carles lo Grand demandèt de los arroïnar. Aquò se faguèt pas totjorn, que ne’n demòra fòrça, mas entre totes los que demòran, n’i a mai d’un que foguèron cristanisats per una crotz gravada dins la pèira. Los rites ancians desconeguts, sai que fasián ombra a la religion unenca.

15Escotem ara una cançon del nòstre Fulbèrt, “Adam e Eva”.

  • 6 enfachinaires: ensorceleurs

16A dich de faire d’aqueles dolmens o menirs d’endrechs enfachinaires6, las gents finiguèron per s’enganar completament sus lor origina e atribuiguèron aqueles monuments a de personatges coma Rotland o los sarrasins.

17Una d’aquelas pèiras cabuceladas, a Puechabon es nommada «Lausa dels Sarrasins». D’autres, dins Aude e lo Rosselhon, son dichas «palet de Rotland».

  • 7 fadas: fées. Connues aussi sous le nom de domaisèlas, damas blancas, enrojadas (demoiselles, dames (...)

18Lo mai sovent, a l’entorn de Lodeva e sul platèu pròche los dolmens son venguts ostals de las fadas7, bonas o michantas.

19Escotatz çò que ditz Jorgeta Milhau, de Sant-Maurici, sus «La bona fada de la Prunareda» dins son libre, «Féérie d’une terre pauvre»:

20«Sos pelses semblavan d’òrdi madur. Dins sa rauba de lana fina, son còs èra linge coma la bròca de l’aiglentina… Sos uòlhs èran tot al còp de la color del mèl e de l’avelana a l’ora que l’esquiròl e l’abelha son sus la meteissa branca. Aquela fada, qu’aviá causit d’aparar los enfants maleroses, demorava jos aquela pèira cabucelada. Jol rove, talhava, talhava sens relambi de pifres embelinaires que mudavan las lagremas en risadas de cristal…

21Qual sap quant d’enfantons que patissián de tantas misèrias venguèron cap a ela pel caminòl, menats per la pastorèla que tant aimava la bona fada. Seguent l’aucelon que volatejava e bresilhava dabant el, l’enfant tot esmogut la rescontrava e recebiá per sol present un pifre de sambuc que sarrava entre sos detons. Eissugant qualques plors, se’n tornava joiós en cambadejant, repasimat, esbleugit, risiá al vent, als arbres, als grilhs…

22Aquela jòia del retorn, milanta còps recomençada, s’imprimiguèt dins las èrbas, los bartasses, tant fòrt que ne’n sèrvan lo sovenir».

  • 8 masca: sorcière (cf. le verbe emmascar: ensorceler)
  • 9 pelucre: pauvre hère, vagabond

23Cal saupre que pas luònh d’aicí, a Ferrussac, es una masca8 que demòra dins lo dolmen e que se’n cal pas tròp sarrar, e que dins la Bruga d’Usclàs del Bòsc, lo polit ostal de las fadas abriguèt a l’entorn de la guèrra de catòrze, un paure òme que fabricava d’alumetas de contrabanda e que las lusidas que se vesián de la rota espaurugavan lo monde que passavan a pè o en carreta. Los gendarmas arrestèron lèu aquel paure pelucre9 e d’aquí a l’endavant lo dolmen de la Bruga venguèt «L’ostal de l’alumetaire».

2 - «Chaupic» del 30 de setembre de 2004

24Évocation des vendanges d’« autrefois » (tout au plus quelques dizaines d’années). Travail saisonnier pénible et salissant, payé au SMIC, mais qui permettait à des familles modestes (d’ici, mais aussi venues nombreuses d’Espagne) de travailler plusieurs semaines et d’engranger quelque argent.

25A côté des grands domaines viticoles et une organisation des vendanges quasi militaire, il y avait aussi les còlas (équipes) familiales où régnait un esprit bon enfant et même festif. C’était le cas en Lodévois où les parcelles, souvent petites et étagées en faissas (terrasses de cultures), ne permettaient que des vendanges manuelles à l’aide de seaux, comportes, brouettes, ou même souvent semalièrs (barres pour le transport manuel des comportes, les semals).

26La mécanisation, et notamment l’intrusion des machines à vendanges au milieu des années 70, n’est pas seule en cause dans la réduction en personnel de cette activité saisonnière. Une crise viticole endémique, l’abandon des terres au profit des lotissements, le nombre de plus en plus réduit d’exploitants (alors que même des familles ouvrières possédaient parfois leur lopin de vigne et de fruitiers), tout cela contribue à ce que ces « étagères » autrefois en culture ne soient plus égayées par les còlas bariolées des vendangeurs.

  • 10 ai pas tròp la gana: je n’ai pas l’énergie nécessaire.

27Ai pas tròp la gana10, mas me cal ben assegurar ma cronica del diluns. E aquò’s la sason que me balha l’idèia de vos parlar un pauc de las vendémias.

28Mas ont es lo temps de las vendémias? de las vendémias d’autres fes qu’èran un moment fòrt dins l’annada e que concernissiá tot lo monde sul nòstre terrador.

  • 11 sa redoléncia capuda: son parfum entêtant. Les vendanges emplissaient alors les rues de leur odeur (...)
  • 12 portaires e voja-ferrats: porteurs et videurs de seaux, deux emplois réservés aux hommes et légère (...)
  • 13 petarèl: du verbe petar ; ce mot a de multiples significations. Il désigne ici familièrement le cy (...)

29Sa redoléncia capuda11 emplenava lo païs e las costièiras èran mirgalhadas de còlas bronzissentas coma un bornhon. Los d’aicís e los venguts d’Espanha n’avián per de setmanas de trabalh assegurat. Un trabalh pas mai pagat qu’a l’ora d’ara e qu’es totjorn estat l’ESMIC, un pauc mai pels portaires e voja-ferrats12, mas lo nombre fasiá la diferéncia, tant lo nombre de personas d’una meteissa familha que las oras nombrosas de trabalh, dimenge comprés. Quand arribavas a la fin, tibat, espelhat, mostós de pè al cap, las mans estraçadas, aviás, ça que la, lo pòrta moneda plan garnit, per un temps. D’argent n’aviás, mas l’aviás susat. Aquò me paguèt mon primièr petarèl13, una traça de motobecana grisa.

  • 14 còlas: équipes de travailleurs ruraux et plus particulièrement de vendangeurs. Le mot francisé en (...)

30Aquelas vendémias peniblas, mas qu’ajudavan, las faguère mai d’un còp: coneguère las còlas14 nombrosas sus de campanhas grandas, a l’entorn de Montpelhièr, còlas traïnadas per la menaira, sovent insolentadas pel regidor, sustot los joves qu’avián pena a seguir e que se revalavan, arrenduts.

  • 15 lo quichador (du verbe quichar presser, fouler la vendange) désigne le court billot emmanché serva (...)
  • 16 ulhada: francisé en « œillade », c’est un raisin de table apprécié, mais une bonne partie de la pr (...)

31Ja, qu’èran luònchas las vendémias de mon enfança, quand anave copar quatre rasims suls penjals de Grezac e que nos carpinhavem per emponhar lo quichador15! Anavem atanben en familha a Pegairòlas per vendemiar, ambe l’ajuda dels cosins, la vinha del papeta. E lo papeta n’èra fièr de sa vinha, de sas ulhadas16, de sas lucas, que i aviá qualques olius sus las faissas.

  • 17 un barral adosilhat: un tonneau en perce

32E, dins aquel temps benesit, i aviá totjorn a l’ostal dins la cava, un barral adosilhat17, e dins l’armari de la cosina, qualques litres d’aigardent, que mon papet n’aviá lo drech e atanben de botelhas d’òli d’olivas.

  • 18 desmamat: sevré (lit. retiré du sein maternel)
  • 19 una ganarra: une soûlerie, une cuite

33Ieu, tanlèu desmamat18 (benlèu amb una coa de merluça), chuquère aquel vin qu’èra un pauc vispre e que fasiá las canas. Auriam poscut dire: «Ambe lo vin de Pegairòlas, jamai trantòlas». Mas aquel vin l’aimave, qu’a un gost de terrador que li es pròpi, e que lo tornère tastar ambe plaser un fum d’annadas après. Cal dire que s’es plan melhorat e que ara ne’n cal pas tant coma dins lo passat per prendre una bona ganarra19.

34Paura vinha de mon papeta! Quand, fa quicòm coma quaranta ans, agrandiguèron a grand rambalh de Bulls la nacionala, aquò rosiguèt de cada part de la rota vièlha qualques arpents de terra e demorèt pas gran causa de la vinha. Adieu las vendémias d’un còp èra!

35Tot a cambiat en qualques decennias e naturalament pas solament a causa de las tecnicas novèlas. Totes sabetz, las crisis que trebolèron lo monde viticòla e lo nombre reduch de monde que vivon de la vinha.

  • 20 fiòlas: fioles. Localement, le mot désigne dans ce contexte précis une pointe de vigne, une extrém (...)

36Consí parlar ara de las vendémias sens amarum, quand las maquinas de vendemiar fan la maja part del trabalh e que los patrons emplegan pas que per las fiòlas20 onte las maquinas pòdon pas passar. Los sasonièrs se pòdon pas contentar de trabalhar tres oras un jorn, doas oras l’endeman.

  • 21 pastièira: pétrin. Non pas ici celui du boulanger, mais la benne destinée à recevoir le raisin pou (...)

37I a pas que dins los païses de faissas, coma n’avèm dins lo Lodevés, que se pòt encara vendemiar amb de còlas familialas e de se faire lo pichòt plaser d’engorgar ambe tractor e pastièira21, per anar a la cooperativa, los corredors novèls de circulacions de nòstre monde baug.

38Escotem ara Los caminaire d’Òc, «Viva lo vin!».

39Acabarem uòi amb un poèma d’Antonin Perbòsc, mèstre d’escòla e poèta de Tarn e Garona, qu’amb Prospèr Estiu, faguèron un trabalh remirable per reviscolar la grafia classica de la lenga nòstra.

3 - «Chaupic» del 3 de decembre de 2004

40Chronique consacrée au peintre montpelliérain George Dezeuze, disparu en cette fin d’année 2004 dans sa centième année. Discret et de plus ignoré par le jacobinisme culturel, tout comme son père, François Dezeuze, l’Escotaire (celui qui écoute), félibre fécond et fondateur de la Campana de Magalona. Son fils, Georges, dirigeait l’école des Beaux Arts de Montpellier et y enseignait la peinture.

41Notre chroniqueur nous raconte que, jeune, il eut le toupet d’aller voir le maître, bien que n’ayant aucun droit à être admis dans cette école. Reçu avec une extrême gentillesse par le peintre, il eut même le privilège de voir ce dernier lui brosser son portrait de blanc-bec culotté à l’aide du pauvre matériel d’amateur débutant qu’il lui avait demandé d’apporter. Il fut, au cours de cette leçon, extrêmement affable.

42Peintre fécond, qui eut à la fin des années 90, une rétrospective de ses œuvres au Musée Fabre de Montpellier, Georges Dezeuze avait aussi écrit quelques livres savoureux. Amis d’écrivains tels que Max Rouquette ou Gaston Baissette, il avait par ailleurs peint leur portrait.

43Vau consacrar ma cronica a un òme que sa disparicion foguèt tan discreta coma sa vida. La setmana passada aprenguère la mòrt de Jòrgi Deseuse dins sa nonanta e novena annada. Pense pas, ailàs, que siam nombroses a saupre qual èra aquel òme que se sarrèt d’un sègle de vida. E aquò’s pas lo diccionari que vos assabentarà aquí dessús. Sabe lo partit pres del Larossa que ignòra tot dels òmes e de las femnas d’art e de cultura qu’avèm en Occitania. I traparetz mai lèu Sheila o Sachal Distel que Dardé o Deltelh.

  • 22 lo cantoral: le chantre.

44Alara vos vau parlar un pauc de Jòrgi Deseuse. Ieu lo rencontrère pel primièr còp dins son magazin de papetariá dins la carrièira de l’Agulhariá a Montpelhièr, comèrci que teniá de son paire Francés Deseuse, plan celèbre al Clapàs e a l’entorn, per son escais-nom l’Escotaire. Es çò primièr que cal dire per presentar Jòrgi: es lo filh de l’Escotaire que son òbra abondosa èra precisament a l’escota de la saviesa populara del Clapàs e de sas galejadas, qu’èra lo cantoral22 del Maset, un baron famós de Caravetas que n’escriguèt las Cronicas de mila uòch cent nonanta sèt a mila nòu cent trenta sièis. Ieu me regalave, fa vint e cinc ans, quand demorave a Montpelhièr, d’anar legir a la biblioteca municipala la Campana de Magalona qu’èra lo jornal qu’aviá fondat. Aquí escrivián atanben Brosseton de las Arcadas, Causson de l’Olivièr e d’autres encara.

  • 23 una estampariá: une imprimerie

45Mas me’n tòrne ara al filh Jòrgi, qu’el èra pintre e professor a l’escòla de las bèlas arts de Montpelhièr. Conoissiái la botiga vièlha que i crompère de material per las arts plasticas quand ère escolan al colègi Joffre. Un còp èra i aviá aquí, del temps de Francés, una estampariá23.

  • 24 tafurar: ici, tourmenter, préoccuper
  • 25 pelhòts: chiffons (l’un des nombreux dérivés de pelha qui a la même signification).

46Tornère veire Jòrgi qualques annadas après, del temps que rebalave a la Facultat de las Letras, e sustot dins los cafès a l’entorn, mai preocupat per l’escritura e lo dessenh que pels corses de filosofia o de quicòm mai. Me doliá d’estre pas dintrat a las bèlas arts. Lo problèma màger èra de crompar tot lo material que caliá per passar l’examèn. Fa trenta ans aquò costava quicòm coma cinc cents francs. Alara aviái renonciat a aquelas espròvas, mas l’idèia contunhava de me tafurar24. A dich de rabalar, de menar aquela vida d’estudiant atrassat e coma aimave de dessenhar e de pintrar, aguère un jorn lo topet d’anar veire Jòrgi Deseuse dins l’atalièr ont ensenhava la pintura. Li diguère qu’aimave sustot dessenhar o pintrar de caras, faire de retraches. Me demandèt de li far veire çò que fasiái. Quand vegèt mos dessenhs, remarquère qu’aviá una expression risolièra. Me diguèt que me voliá plan recebre dins l’atalièr e que me sufisiá de portar mas colors, pincèls e bròssas, ma paleta, qualques pelhòts25 e sustot un supòrt, siá una tela, siá un simple panèl d’isorèl que seriá pas tan car. Çò que faguère.

Cristian Dur, aficha (linogravadura)

  • 26 cavalet: chevalet ici de peintre.

47E vaquí vòstre tipe aculhit a las Bèlas Arts, entre los estudiants vertadièrs e lor professor que me consacrava benevòlament de son temps preciós. Installèt un cavalet26, un miralh e comencèt a pintrar ma bobina. Me caliá simplament seguir consí trabalhava e pòde dire qu’es un privilègi d’èsser estat convidat a un tal acte de creacion per un pintre qu’a daissada una òbra importanta que li valguèt, fa qualques annadas, una retrospectiva al Musèu Fabre. De mai me parlava en amic, en confident, e que se sarrava dels setanta ans a ieu qu’aviái pas vint ans. Aital poguère presar tota la subtilesa d’aquel brave òme, amic d’escrivans remarcables coma Max Roqueta o Gaston Baisseta e que pintrèt lor retrach. El meteis escriguèt de libres saboroses coma Escrich a Bicicleta e Escrich del Dimenge.

48En omenatge a Jòrgi Deseuze trape pas milhor a vos far escotar qu’un poèma del seu amic Max Roqueta, dich per l’autor, «Amics dels vilatges perduts».

49Jòrgi Deseuze viviá a Clapièrs, mas sa vida foguèt totjorn ligada a Montpelhièr, al Clapàs car a son paire, l’Escotaire. Alara acabarai ma cronica per la «Fònt de Sant-Bertomieu», cançon tradicionala cantada per l’amic Fulbèrt, que joguèt la pèça de l’Escotaire, «L’Apoticaire purgat», que ieu ne’n faguère l’aficha en linogravadura.

50Adissiatz, Jòrgi!

4 - «Chaupic» del 31 de març de 2006

51Le fil conducteur de cette chronique est une petite balade toponymique dans le Lodévois (quelques autres ont suivi sur le même thème), faisant ressortir les origines latines, puis souvent occitanes de nombreux noms de lieux. On y trouve aussi des toponymes issus de racines prélatines et préceltiques.

52Ces noms de lieux résultent le plus souvent de leur particularité géologique, floristique, historique… et, du fait d’une maltraitance de ces mots par une orthographe française fantaisiste, il reste parfois des incertitudes quant à leur interprétation.

53Chacune des étapes de cet itinéraire est assortie de commentaires visant à étayer la probable signification de chaque toponyme.

  • 27 reborsièr: râleur, contrariant, revêche…

54N’ai pro de passar per un reborsièr27 e uòi vau ensajar de tornar a de causas un pauc mai culturalas. L’idèia de ma cronica m’es venguda d’un libronèl que crompère fa qualques setmanas. S’agís de «Toponimia occitana» e los autors son Benedita e Joan-Jaume Fenié a las edicions Sud-Ouest. Es lo trabalh plan seriós d’ensenhaires e de cercaires que nos esclaira sus las originas d’un fum de noms de vilas, vilatges e autres endreches d’Occitania.

  • 28 masatge: hameau.
  • 29 las desbondadas: les éruptions, les débordements.
  • 30 las quincarlòrtas: les haricots en général. Les Lodévois désignent par ce mot uniquement les haric (...)

55Naturalament aqueles noms an pas totes quicòm a veire amb una etimologia purament occitana. Aquò se pòt plan comprene. Sufís de pensar, per exemple, al de domenis nombroses de l’epòca gallo-romana que balhèron fòrça noms de vilatges que s’acaban en - ac, - an e tanben en - argues. Ne’n sabe pas prèp de Lodeva, çò qu’empacha pas d’i trapar de noms d’origina latina. Cal faire de quilomètres per començar a trobar Brinhac, Campanhan o Bailhargues, mas avèm d’autres emprunts de l’epòca romana coma Fozièras, que nos ven del latin «fodiera» que vòl dire «mina». E sabèm d’efièch qu’aicí i aviá de minas tre l’antiquitat. Lo vèrbe latin «fodicare» nos balhèt «fosigar» que correspond plan an aquela activitat de curatge de la tèrra per i cercar quicòm. Aquel exemple mòstra plan lo ligam estrech que i a sovent entre lo mot latin e lo mot occitan. Mas i a pas qu’aquò. L’anam veire sul pic, sens sortir de la comuna de Fozièras. Montem donc ensemble fins al Terondèl. Atencion que i a de viradors e una brava còsta. Mas aquel masatge28 ne’n val lo còp. Lo nom plan occitan de Terondèl, que vòl dire font, sorga, a d’originas prelatinas, amai precelticas. Nos vendriá d’una racina «tor», benlèu «tauras» que voliá dire nautor o montanha. D’efièch lo Terondèl es al pè del Brandon, de la racina germanica «brand» que vòl dire «tison», pròba qu’òm oblidèt pas las desbondadas29 d’aquel volcan. Tornem ara a la sorga del Terondèl que son aiga es filtrada a travèrs de ròca volcanica, çò que presenta sustot l’interès d’i plan còire los legumes. Sabètz qu’amb una aiga tròp calcària, quincarlòtas30, lentilhas e ceses demòran durs coma de plomb de caça al luòc qu’amb aquela aiga doça la coseson n’es facilitada.

56Anam contunhar nòstra passejada etimologica dins lo païs lodevés. Arribam ara a Pegairòlas de l’Escaleta onte l’aiga tanben pel moment manca pas, ni mai lo vin. L’estiu passat faguèron al monde del Cailar, que mancavan d’aiga, la bona manièra de lor tornar la que lor arriba del Causse en abondància per las espessors insondables d’aquel massís, qu’es un castèl d’aiga vertadièr amai se plòja e nèu fan pas que lo traversar.

  • 31 las marlas: les marnes, roches sédimentaires argileuses, souvent grises, noirâtres, déposées à des (...)

57En mai de Lèrga, que devala del platèu, i a naturalament de sorgas que rendon pauc a pauc aiga e nèu tombadas amont après un malhum sosterranh complicat. Aquela aiga, passada pel labirint carstic del Causse, cal ben qu’un jorn quicòm l’arrèste dins sa davalada e li permeta de rajar defòra endacòm. Après dolomia e calcari que bevon coma un trauc, l’argila, ela coma las marlas31, finisson per domdar l’aiga a la fin de son long viatge misteriós. E lo nom de Pegairòlas es ni mai ni mens l’indicacion de preséncia d’argila, es a dire de tèrra pegosa. E me sembla plan interessant de remarcar que los ancians se serviguèron d’aquela particularitat, aicí geologica, per nomar l’endrech onte vivián. Ne’n veirem, se voletz, d’autras illustracions.

58Se pòde montar dins vòstra veitura, que n’ai pas pus e qu’i vese coma un peis rostit, demorarem sus la riba drecha prèp del vilatge quilhat de Pojòls. Avèm pas besonh d’anar cercar tròp luònh l’explicacion d’aquel nom que nos ven del latin «podium» que serviguèt sovent a designar d’endrechs elevats. Aquò donèt, per exemple, Lo Puèg (le Puech), autre vilatge del Lodevés e, amb un sufixe diminutiu, Pojòls. Çò que vos raconte vos sembla benlèu de Lapalissadas e pensatz que parle per dire pas res. Qual sap?

59Anam ara a Laurós. Per aquí passarem lo pont sul Lauronet e virarem a drecha. Sèm pas arribats, que cal traversar per començar lo masatge de Las Molièras. De qu’es aquò? Pas mai que l’indica d’una tèrra umida e mòla. Mas es pas lo primièr parisenc o anglés vengut que lo comprendrà, que nautres, a pro pena se lo comprenèm. Se cal de còps un pauc tafurar lo cervèl.

60Arribem puòi a Font Trebola que se poiriá apelar Aubaigas, que finalament vòl dire çò meteis. Aquela Fònt o Font (coma voldretz), son aiga es pas tant linda qu’aquò. Venguda del Grezac, s’es cargada en camin de particulas presas a la tèrra e a la ròca traversadas, çò que la rend trebola, un pauc blancosa, e donc Aubaigas vòl dire çò parièr.

  • 32 pradinas: faute d’une traduction précise, on peut considérer ce mot comme l’un des multiples dériv (...)

61En camin avem daissat de costat Las Condaminas amai Pradinas32, autres masatges als noms occitans, testimònis del besonhs agricòlas de la populacion païsana qu’i viviá un còp èra. Ne’n demoran qualques unes mas ara i a sustot de residéncias de monde que trabalhan a la vila e que son retirats e que tròban aicí calme e qualitat de vida. Lo mot lengadocian de Condamina nos venguèt del latin «Condominium» que vòl dire «proprietat en comun». Èran de camps, de pasturas liuras qu’escapavan a las servituds feudalas. Se compren plan que n’i aja fòrça de Condaminas del païs nòstre que conservèron aquel nom, sovenir d’una conquista suls dreches del senhor.

  • 33 mesclador: issu du verbe mesclar, qui signifie mêler, mélanger, ce substantif désigne ici le confl (...)

62A Laurós nos podèm abeurar a la font, contra la glèisa. E de qué pensatz del nom d’aquel vilatge? Seriá pas la preséncia abondosa dins aquel luòc fresc, al mesclador33 de Rauzet e de Lauronet, de laurièr, «Laurus nobilis» en latin? Mai que probable, aquò’s aquò. Dins lo departament d’Erau, i a tanben Lauret qu’a la meteissa origina.

  • 34 taulejadas: de taula, table, ce mot signifie banquet, agapes… Il s’agit dans ce contexte de repas (...)

63Ne sem pas encara a la calorassa d’estiu. A pron pena se la prima comença a se faire sa plaça après un ivèrn aqueste an digne de son nom. Nos anam ça que la repausar aicí, a Laurós, coma o fasián un còp èra los avèsques de Lodeva qu’i avián lor residéncia d’estiu. E l’estiu, precisament, i traparetz l’ombra plan agradiva de sas platanas gigantas sus la placeta del Portal. Me sovene de quauques taulejadas34, moments per ieu de bonur pur. I cerquère tanben l’ombra amb lo collèga boscatièr-sapaire, a l’ora del recapte pendent las patrolhas de susvelhança, que caliá ben manjar endacòm.

64Sai pas se, coma Bodon e Mans de Breish, rescontrarem nautres tanben la filha polida, mas contunharem la setmana que ven nòstra passejada etimologica que uòi avèm pas gaire caminat. Mas, sèm pas preissats, non? Alara vos dise: «Bona setmana, los amics! Farem encara un tròç de rota ensemble».

5 - «Chaupic» del 5 de novembre de 2004

65Mot bien connu en Languedoc – et même en Roussillon où il est quasi synonyme du languedocien –, le terme de gavach, employé plutôt péjorativement ou tout au moins avec moquerie, a pourtant probablement des origines lointaines remontant aux temps préhistoriques.

66Sans prétention scientifique aucune, le chroniqueur s’amuse à en éplucher les diverses significations possibles, considérant, par exemple, qu’entre les moqueries de ceux «d’en-bas» pour le crâne aplati des rouergats et l’idée que des courants de peuplement préhistorique ont apporté avec eux des traits ethniques différents, il existe forcément un fond de vérité (de très sérieuses études, notamment de crânes d’hommes du néolithique, le confirment).

67En conclusion, il est surtout retenu qu’en dépit de peuplements d’origines diverses au cours de la préhistoire, et dont la répartition peut encore être observée aujourd’hui, (malgré tous les brassages des temps modernes), ces différences ne contrarient en rien une appartenance à une même culture occitane, riche de cette diversité linguistique et culturelle.

  • 35 païsbassòls: les gens du bas-pays, c’est-à-dire du Bas-Languedoc.

68Sèm totjorn lo gavach de qualqu’un. Òi da! E aquela denominacion es rarament un compliment. Vejam ensemble çò que vòl dire aquel mot e per aquò cerquem un pauc dins sas originas: lo nom vendriá d’una vièlha racina preceltica, segon lo diccionari occitan-francés de Loïs Alibert. Aquela racina, «gaba» auriá donat: gavar, gavada, gavatge, e atanten gavach, gavachejar que vòl dire: parlar mal la lenga e gavachon, qu’es tot al còp un montanhòl e una pichòta becassina. Alara gavach se compren lo mai sovent coma: gulampe, galavard, golamàs, golut, grossièr. Remarcaretz que tot aquò comença per «g…» coma gavach. Aquela extrapolacion marcariá lo mesprètz dels païsbassòls35 per los de la montanha que serián pas, per eles, que de païsans grossièrs.

69Pels Catalans, nosautres totes del Lengadoc, seriam los gavachs mas sens tròp de connotacion pejorativa. N’aguère la pròva del temps qu’anave trabalhar dins lo Rosselhon: presentave de libres dins las escòlas e me sovene d’un director a Pradas qu’èra totjorn urós de me recebre dins son escòla primària. Li parlave frances, mas el me disiá: «Aquí un polit accent lengadocian!». E totjorn, el qu’aviá vint-cinc o trenta ans de mai que ieu, me voliá ajudar a rebalar mos cartables que pesavan coma un ase mòrt. Oi, ère un gavach, mas un bon gavach.

70E nautres, paures innocents, del pè del platèu, vesèm los que demòran a qualques quilomètres, ennaut, coma de monde ruste, de païsanasses sens educacion. Aquò’s ni mai ni mens una fòrma de racisme.

  • 36 Peiròtas: Jean-Antoine Peyrottes, poète-potier clermontais de la première partie du XIXe siècle. I (...)

71Escotem ara un poèma de Peiròtas36, poèta tarralhièr de Clarmont d’Erau dich per mon amic Daniel Lafònt, ensenhaire de lenga d’òc, qu’es acompanhat per Peire Diaz e Miquèl Bismut.

72L’emplec pejoratiu del nom de gavach, lo vòle ara oblidar per anar cercar endacòm mai l’origina d’aquel mot. La tròbe a mon ponch de vista, dins lo latin «Gabalus», qu’es lo nom de lo que demòra en Gavaudan! Mai largament qu’aquel comtat de Losera, entre Marjarida e Aubrac, pense qu’aquel nom designava de populacions vengudas sus de territòris mai grands qu’aquò als temps preïstorics. Aquelas diferéncias etnicas ancianas an naturalament marcat totas las diferéncias culturalas e lingüisticas que conoissèm ara, çò qu’empacha pas d’aperténer a l’Occitania.

  • 37 asenadas: âneries (de ase, âne), bêtises.

73De còps, es dins las asenadas37, que se trapa la vertat. Avètz pas jamai ausit dire que los de l’Aveiron avián lo revèrs de la clòsca aplatit? Es una trufariá de mai contre los gavachons. Mas aquela bestiesa es, ça que la, l’observacion de las diferéncias de pòblement que venèm de ne’n parlar e qu’es un fach scientific e istoric.

74Nautres, païsbassòls trufarèls, seriam sortits d’un vièlh fons preistoric vengut de l’Orient pròche, fons qu’es dich aquitano-pirenenc, e avèm en majoritat lo cran dolicocefale, es a dire alongat detràs alara que nòstres vesins del Nòrd, de la clòsca un pauc aplatida, vendrián eles de las regions altaïcas del costat del Kasakstan. Son diches braquicefales-alpins.

75Sustot qu’aquò nos empache pas de parlar occitan entre nosautres, de beure un còp e de cantar nòstre païs.

76Uòi puslèu que d’acabar amb l’autboï (o lo graile) de la musica setòria de las ajustas, vos daisse escotar una borrèia per la Cabreta del Roergue - Naut d’Espalion: «Los garçons de la montanha».

6 - «Chaupic» del 18 de març de 2005

77Le chroniqueur commence par l’aveu d’un gros rhume qui lui fige la cervelle et lui ôte toute inspiration. Demeurant à présent sur le Larzac, son causse maternel, où l’hiver s’éternise, il a la nostalgie d’activités qui étaient les siennes dans les vignes et oliviers durant cette saison.

78Il évoque la taille de la vigne lorsque souffle un vent du nord glacial ou la cueillette des olives qui peut être agréable comme extrêmement pénible par grand froid. Il nous parle ensuite de la taille des oliviers sur la fin de l’hiver et au printemps, opération d’importance variable selon l’état des arbres et la régularité de leur entretien.

  • 38 enraumassat: qui a attrapé un raumàs, c’est-à-dire un gros rhume.
  • 39 pelaudàs: augmentatif de pelaud, fromage frais.
  • 40 susar coma un gorg: suer comme un gouffre (un abîme d’eau dans une rivière). Mais le mot de gorg é (...)
  • 41 lo terral: le vent de la terre, c’est-à-dire du nord et du nord-ouest.
  • 42 podaire: la taille de la vigne étant une activité principalement hivernale, le podaire est proverb (...)

79Uòi auretz la cronica d’un enraumassat38, d’un que son cerbèl es pres coma un pelaudàs39 dins sa faissèla. Sufís de pas grand causa per èstre coma una pelha e l’inspiracion es de manca quand avètz lo cap coma una semal, la gòrja en fuòc e lo nas coma un robinet. Aquò me seriá pas arribat se la calor èra pas venguda d’un còp. Ai susat coma un gorg40 per fosigar un bocin d’òrt e vaquí la resulta. L’ivèrn es oficialament acabat e a plan meritat aqueste an son nom. Se sul platèu, lo mieu causse mairal, trapère la frescura qu’aime tant, me manquèt lo trabalh de poda de la vinha, mai encara, d’amassar d’olivas coma o fasiái dempuèi un fum d’annadas. Aquelas ocupacions ivernalas son pas totjorn agradivas e quand lo terral41 bufa ambé de temperaturas que viron a l’entorn del zerò, val melhor se vestir coma un podaire42, sustot se sètz un podaire; mas aquò’s aital e i sèm acostumats.

  • 43 l’olivada: la cueillette des olives.
  • 44 cabra: chèvre, mais ici il s’agit de l’échelle spécialement conçue pour cette cueillette.
  • 45 borròla: sac de toile grossière fixé à la taille afin de garder les mains libres pour l’emplir d’o (...)
  • 46 barbasta: gelée blanche.
  • 47 l’onglada (synonyme: lo grep) : l’onglée, l’engourdissement, sous l’effet du gel, des extrémités d (...)

80L’olivada43, ela, pòt èstre un plaser coma un suplici. Se vos es arribat de culhir d’olivas, quilhat sus una cabra44, la borròla45 a la cencha amb de grand vent, conoissètz las gautadas fissantas coma una foetada que vos manda aquel arbre de patz. E quand fasètz la culhida per temps de barbasta46, aquò’s l’onglada47, que vos fa passar un michant moment, sustot quand las cal amassar pel sòl. Mas cal pas tot veire en negre, manlevat las olivas plan maduras que lor contacte doç als dets sembla per bèl temps una benediccion. Escotem donc una polida cançon provençala d’Irenèu Agard que nos canta Patric «Cançon dis olivadas»

  • 48 rebondar: tailler sévèrement, élaguer.
  • 49 entretriar, recurar: deux verbes correspondant à une taille légère d’entretien annuel des oliviers

81Sai qu’avètz aimat coma ieu lo pichòt solò de flaüta. Çò pus polit es sovent çò pus simple. Avètz acabat sens ieu aqueste an, d’amassar las olivas. Ara, amb la prima que comença se pòdon podar los olius. Per eles, lo mòt «podar» vòl sovent dire que son demorats abandonats pendent fòrça annadas e que los cal rebondar48 sevèrament per lor donar un vam novèl. Quand lo trabalh es fach regularament, cada an, coma se deu, sufís d’entretriar, de recurar49 l’oliu, coma se ditz. Sabèm pas naturalament lo temps qu’aurem dins las setmanas a venir, mas crentèm pas, saique, de geladas tròp fòrtas. Alara se pòdon podar o recurar los olius, coma bon vos sembla.

82Pasca se sarra e podrem benlèu anar dinnar sus l’erbeta. Pel moment me sentisse plan mai febrile que felibre e vos daisse amb Patric que nos balha aquel bon conselh: «Chagrin, fai ta mala!».

7 - «Chaupic» del…

83Le chroniqueur considère les cloches comme d’intéressants documents, du fait de la solidité du support, quant à l’histoire locale: divers renseignements intéressants peuvent se lire sur la panse d’une cloche concernant, outre la date de fonte, tant le vocable de l’église que le nom des notables ayant présidé à son baptême… et bien d’autres choses encore.

84Pour illustrer son propos, il nous parle de la cloche du Ròc Castèl au Caylar. Il note que, fondue sous Louis XV, elle indique comme parrains et marraines des noms de famille toujours présents dans ce village et alentour.

85En dépit de leur solidité, ces vieilles cloches antérieures à la Révolution n’ont pas toujours résisté aux destructions diverses pour battre monnaie ou fondre des canons. Il signale l’exception d’une cloche soustraite aux réquisitions napoléoniennes car jetée dans un puits par les habitants du village du Puech.

86Il finit par une cloche plus moderne, le bourdon de Saint-Fulcran, installé en 1932 (en remplacement de son prédécesseur fêlé) et qui, tous les soirs après l’Angélus, sonne les treize coups de glas du Saint patron de Lodève.

87L’istòria se legís subretot dins los libres, pus rarament dins los papièrs vielhs o sul pergamin que mai sovent s’avaliguèron. Nos demòra atanben la pèira e lo bronze. Vòle parlar del bronze de las campanas que ditz fòrça causas interessantas, a la condicion de montar qualques desenas de grasas per arribar dins la cambra de las campanas.

  • 50 la pança: la panse. Employé ici dans le sens de flanc de la cloche.

88E aquí sabèm tot, o pauc se’n manca, sus un tròç de l’istòria del vilatge o de la vila ont se dreiça lo cloquièr. I a dejà gravat sul bronze, lo nom del sant que la glèisa i es vodada e que, de còps, lo monde del vilatge sabon pas pus. Lor cal simplament avure la gana d’escalar l’escalièr per anar legir çò que i a de marcat sus la pança50 de la campana. E i legissèm pas solament a qual la parròquia es consacrada, mas atanben los noms dels pairin e mairina que pòdon èstre los sénhers del luòc – que demòran fòrça campanas d’abans la Revolucion – e encara los noms dels primièrs cònsols, emai lo del curat e lo del fondeire seguit de l’annada de fonda. Lo tèxte d’un fum de campanas es en latin, mas plan sovent en francés. Las doas lengas pòdon èstre mescladas: per exemple lo vocable en latin, seguit d’un tèxte en francés e tot aquò es plan interessant: los mots vièlhs emplegats, lor ortografia… e causas autras ricas en ensenhaments. Vo’n vau donar un exemple amb la campana que m’es pus familiara: es la que demòra tota sola dins son cloquièr del Ròc Castèl al Cailar e que conoisse dempuèi l’enfança. Es una polida campana que son obertura fa un diamètre de 101 centimètres e que deu pesar una bona tona. Foguèt fonduda en mila sèt cent cincanta nòu. Èra del temps del Rei Loïs lo Quinzen e i a sus sa pança de flors de liri coma n’èra l’usatge jos l’ancian regime. Vaquí çò que se pòt legir: en latin es marcat «Sit nomen domini benedictum. Sancte Martine ora pro nòbis». Sabèm aital que lo nom de la glèisa del Cailar, amai la qu’existís pas pus e qu’èra luònta, al sud del vilatge, es totjorn estat Sant-Martin e la campana nos lo confirma. Puòi es lo tèxte en francés que ditz: «Mon pairin es estat Antòni Agussòl, ma mairina es estada Catarina Pòns. Bancòs Barral primièr cònsol, Guilhem Salze cònsol, Trinquièr cònsol, Claudi Malen grafièr. Just Castèl l’ainat de Botonet m’a facha l’an 1759. Monsen Antòni Molinièr, curat».

89Vesètz que n’i a de literatura sus una campana. De luònh aquò se sap pas e de mai se vei pas. La sòrre d’aquela campana, pus pichona, fa pas que setanta cinc centimètres de diamètre, es ela dins lo cloquièr de la glèisa actuala, totjorn vodada a sant Martin. Lo fondèire es atanben Just Castel e la faguèt la meteissa annada. Coma caliá contentar tot lo monde, los pairin e mairina son diferents. I trapam los noms de Josèp Genièis e de Ròsa Salas. Totes los que vene de nommar an de descendéncia encara presenta al Cailar e dins los vilatges a l’entorn. De mai siái cosin amb d’unes.

  • 51 esclapadas: brisées en éclats, fracassées.

90Archius d’un grand interès, mai solidas e resistentas al fuòc que lo papièr, ne’n son pas mens dins l’istòria sovent esclapadas51 per batre moneda e fondudas per faire de canons. Las destruccions e requisicions foguèron nombrosas. Al temps de l’Empèri primièr ne’n destruïguèron fòrça. Sabe l’istòria d’una al Puèg d’Aubaigas que los vilatgeses escampèron dins un potz prigond, puslèu que la donar a Napoleon per sos canons. E sai que i es encara. La campana unenca que demòra dins lo cloquièr de la glèisa Sant Miquel es plan interessanta. Gràcias a ela, fonduda en mila set cent ochanta nòu, annada de la presa de la Bastilha, sabèm que lo pairin èra: «Noble Jean Fulcrand de Saint Julien, Seigneur du Puèch». E aquel estacament al Sénher darrièr pòt explicar las reticéncias d’aquel vilatge fàcia a l’empèri.

91En mai de sant Miquel, es demandat atanben a sant Frocand de pregar per la parròquia, pròva de l’estacament de tot lo Lodevés per son avèsque de l’An Mil.

92E coma ne sèm a sant Frocand, acabarem per lo Grand Campan qu’es dins lo cloquièr de la Catedrala dempuèi 1932 e que remplacèt lo bordon que s’èra asclat un catòrze de julhet abans la primièira guèrra d’avure tròp fach la fèsta. Ensagèron de lo far tindar un còp de mai per l’Armistíci, mas aviá una votz raucalosa penibla e qu’anava pas ambe l’eveniment.

93Lo Grand Campan de Sant-Frocand, mai pesuc que son aujòl (son pes es de doas tonas e dos quintals) lo conoissèm totes, e fa partida de la vida dels Lodeveses, pel son prigond de sa votz, sustot quand lo vèspre pica lo clas del Sant Patron.

8 - «Chaupic» del 1èr d’abril de 2005 (Cf. CD no 8)

94Ecrivant sa chronique un premier avril, l’auditeur est prévenu par son auteur qu’il s’expose avant la fin à quelque blague, pour le seul respect de la tradition.

95Autre tradition évoquée, celle de l’omelette de Pâques dégustée sur l’herbe, et respectée notamment par de nombreux villageois des Salces-Saint-Privat, près du mystérieux rocher aux fées.

96Rendez-vous manqué pour notre chroniqueur, celui-ci visite néanmoins parfois ce village, mais en tant qu’intervenant dans les deux classes communales sur le thème de la préhistoire.

97Cette dernière l’occupe aussi dans ses activités bénévoles au sein du Groupe archéologique lodévois. Chaque samedi il participe à des sorties à la rencontre de vestiges du passé le plus lointain et raconte la toute dernière visite d’une grotte près de Lodève. Il arrive là à notre équipe d’archéologues amateurs une bien insolite mésaventure: perçant avec un pic un bouchon d’argile au fond de la cavité, ils sont littéralement asphyxiés par une infecte nuée toxique qu’ils interprètent comme une vesse fossile du paléolithique.

98Mefisatz-vos qu’escrive aquela cronica lo divendres primièr d’abril e siái pas segur de demorar seriós fins a la linha darrièira. Riscatz de partir amb un peis dins l’esquina pel sol respècte de la tradicion.

  • 52 la pascada: l’omelette pascale. Ce mot désigne aussi, hors de la période de Pâques, une omelette a (...)
  • 53 rechauchon: réjouissance, agapes…
  • 54 lo peput: la huppe fasciée, très bel oiseau auquel l’anthropomorphisme prête un air ahuri emprunté (...)

99Coma autra tradicion, parlère la setmana passada de la pascada52 que se deu manjar sus l’èrba pel diluns de Pascas, en esperant de bèl temps. E foguère content qu’aquel rechauchon53 se faguèsse per una doça jornada. Se pòt faire en familha amb d’amics. I a tanben de vilatges qu’organisan aquelas partidas de campanha plan agradivas e, que cada an, an son rendètz-vos. Aquò se fa, per exemple, a las Salças-Sant Privat onte lo fogal rural acampa son monde per manjar la moleta pascada e fòrça causas bonas portadas per cadun. Fan aquò prèp del «Ròc de las Fadas», aquela pèira giganta cavada per l’òme mas que se’n sap pas l’utilisacion anciana e que, alara, daissèt nàisser de legendas. Acompanhan aquel repais d’espargues sauvatges e d’ensaladas de campanha culhits a l’entorn. I seriái anat se l’aviái sauput, al luòc de demorar sol coma un peput54, qu’i conoisse de monde plan agradius. I pensarai l’an que ven. Passère ça que la un bon moment a una taula plan garnida del restaurant La Cardabèla a Cartèls del Bòsc. I siái totjorn plan aculhit e servit, e aquel moment de destenda l’aprofièche per escriure, qu’ai totjorn qualques papièrs a gratar. Gentilesa de l’acuèlh e cosina bona, ne’n cal pas mai per me contentar e lo temps qu’ai pas passat, ieu, a cosinar, l’ai passat a escriure e me regalar.

100Dijòus siái anat a las Salças, mas per quicòm mai. Aviái un rendètz-vos de mai ambe las doas classas de l’escòla e sas regentas per una animacion sus la preïstòria. Aquels rencontres dempuèi la debuta de l’annada se debanan de còps dins l’escòla, per d’aplicacions de çò qu’avèm vist, mas atanben defòra, sens anar luònh, dins los endrechs magiques qu’an conservat de testimoniatges d’aquel passat talament riche. Lo Musèu de Lodeva atanben s’ameritava naturalament una visita. Puòi a l’escòla i a un fum de causas agradivas a faire ensemble: questionaris ludiques, dessenhs, pintura coma se’n fasián dins las baumas, tarralha segon la tecnica preïstorica del colombin. Ambé precaucion avèm pogut atanben traire de ronhons de pèira de fuòc d’asclas que podián venir, puòi d’otisses o d’arma. La resulta n’èra plan bona, mas s’agís, puòi, d’afinar lo trabalh e aquí avèm pas la competéncia dels nòstres aujòls. Ne’n demorèrem donc a de formas brutas mas, ça que la, pro talhantas per se rasar. Sai qu’aqueles pichons, dins qualque temps, seràn pro saberuts sus aquel periòde ancian de l’umanitat.

  • 55 golamasses: pluriel de golamàs qui signifie goinfre, mais encore vaurien. S’emploie souvent pour d (...)
  • 56 aufegar: étouffer, suffoquer, asphyxier.

101Aquela recèrca es tot al còp una partida de mon trabalh e de mos passatemps. Siá en fasent sol de passejadas, sustot sul platèu qu’es tant riche en vestigis del passat pus ancian, siá lo dissabte après dinnar ambé lo grope arqueologic lodevés. Afiguratz-vos que, fa una setmana, per nòstra sortida, aguèrem l’idèia d’anar veire una bauma que se trapa pas tròp luònh de Lodeva. Ailàs es estada visitada mai d’un còp, e sovent per de golamasses55 qu’an fosat d’un costat, de l’autre, esperant saique trobar qualque tresaur. Mas la tèrra, tant sovent bolegada, presenta pas pus d’interés per l’arqueologia. I anèrem, pr’aquò, per dire de far quicòm de nòstra jornada. A costat de tèstes de tarralhas ancianas, d’unes an cinc mila ans, se pòdon trapar de tròces de topinas modèrnas e mème de chilingas de plastic. Èrem pas an aquel jorn qu’un trace de grop de cinc personas e l’un d’entre nautres remarquèt qu’al fons de la bauma partissiá una mena de corredor, o puslèu de budèl estrech qu’èra tapat ambé d’argila. Aquel tap de tèrra pegosa semblava que s’èra fach naturalament. Dins nòstra estafeta avèm lo material que cal pels escavaments que podiam encara faire, fa qauques annadas. Mas ara sèm pas pus autorisats pels oficials de la cultura, qu’eles fan pas grand causa, mas qu’empachan los autres de trabalhar. Un collèga anèt quèrre un pic per traucar aquel tapador. Podètz pas imaginar çò qu’arribèt. Tanlèu traversada, la paret d’argila, qu’èra pas espessa, liberèt una mena de nívol empoisonada que nos aufeguèt56. Tombèrem de cuol, lo cais dobèrt per ensajar de pompar d’aire pur. Èra una pudicina tarribla e sèm demorats un brave moment plan incomodats. Èrem sortits de la bauma mas aquela pèsta nos seguissiá defòra e sèm pas encara completament garits d’aquela intoxicacion. Mas coma sèm d’especialistas plan sabents sus la preïstoria avèm compres qu’èra un pet paleolitic que nos aviá aufegats, quicòm de rare: un pet fossile, se volètz, vièlh de quaranta mila ans e qu’èra demorat aquí amagat en esperant qualque colhon per lo liberar. E comprenètz ben que l’òme de Neandertal, tant coma lo de Cromanhon manjavan pas de sabonetas. Mas ont aniriam portar lo pet. Nos dèvem calar, alara que n’aurem benlèu de sequèlas. Mas d’èstre empoisonat per una lofa, per un pet fossilisat, aquò pòt pas passar per una malautiá professionala.

102L’ora me sembla venguda d’escotar una cançon. La conoissètz dejà: L’òme de Cromanhon de l’amic Fulbèrt Cant.

Note

1 Chacun peut, à sa guise, interpréter le terme de « chaupic ». Il renvoie au verbe chaupicar (qui a diverses significations dont fouler, piétiner, abîmer…), mais aussi à l’idée de pataugeage dans un bourbier, de chipotage devant un plat peu appétissant, de brassage brouillon… bref, de foutoir !

2 pèiras cabuceladas: littéralement, pierres couvertes. Nom donné aux dolmens en pays d’oc.

3 pèiras plantadas (se dit aussi pèiras ficadas): pierres plantées, autrement dit menhirs

4 manairas: haches, ici de pierre polie; outil emblématique du néolithique, souvent réalisé dans des pierres dures, noires ou verdâtres telles que basalte ou jadéite. Les bergers les ont recherchées comme amulettes pour la protection de leur troupeau. Notons qu’en Lodévois on prononce le plus souvent «manaidas», le-r-intervocalique se changeant en-d-[cf. l’article de Pierre Bec sur le parler de Lodève].

5 furgaires: fouineurs, fureteurs, fouilleurs. Le terme désigne ici les pillards et violeurs des tombeaux collectifs que sont les dolmens.

6 enfachinaires: ensorceleurs

7 fadas: fées. Connues aussi sous le nom de domaisèlas, damas blancas, enrojadas (demoiselles, dames blanches, vêtues de rouge… et hantant tous les lieux empreints de mystère: grottes, dolmens mais aussi bois, gorges…)

8 masca: sorcière (cf. le verbe emmascar: ensorceler)

9 pelucre: pauvre hère, vagabond

10 ai pas tròp la gana: je n’ai pas l’énergie nécessaire.

11 sa redoléncia capuda: son parfum entêtant. Les vendanges emplissaient alors les rues de leur odeur puissante.

12 portaires e voja-ferrats: porteurs et videurs de seaux, deux emplois réservés aux hommes et légèrement mieux rétribués (salaire horaire plus élevé et trois litres de vin au lieu de deux pour les coupeurs).

13 petarèl: du verbe petar ; ce mot a de multiples significations. Il désigne ici familièrement le cyclomoteur.

14 còlas: équipes de travailleurs ruraux et plus particulièrement de vendangeurs. Le mot francisé en « cole », ne désigne pas autre chose en Lodévois.

15 lo quichador (du verbe quichar presser, fouler la vendange) désigne le court billot emmanché servant à tasser le raisin dans les comportes

16 ulhada: francisé en « œillade », c’est un raisin de table apprécié, mais une bonne partie de la production allait à la cuve.

17 un barral adosilhat: un tonneau en perce

18 desmamat: sevré (lit. retiré du sein maternel)

19 una ganarra: une soûlerie, une cuite

20 fiòlas: fioles. Localement, le mot désigne dans ce contexte précis une pointe de vigne, une extrémité en biseau, constituée de quelques souches et inaccessibles aux engins tels que la machine à vendanger.

21 pastièira: pétrin. Non pas ici celui du boulanger, mais la benne destinée à recevoir le raisin pour son transport jusqu’à la cave.

22 lo cantoral: le chantre.

23 una estampariá: une imprimerie

24 tafurar: ici, tourmenter, préoccuper

25 pelhòts: chiffons (l’un des nombreux dérivés de pelha qui a la même signification).

26 cavalet: chevalet ici de peintre.

27 reborsièr: râleur, contrariant, revêche…

28 masatge: hameau.

29 las desbondadas: les éruptions, les débordements.

30 las quincarlòrtas: les haricots en général. Les Lodévois désignent par ce mot uniquement les haricots secs (en Clermontais, par exemple, ce sont les haricots verts). Il se dit à Lodève que ce mot viendrait de Charles-Quint, mais les explications données sont truffées d’invraisemblances.

31 las marlas: les marnes, roches sédimentaires argileuses, souvent grises, noirâtres, déposées à des périodes différentes de l’ère secondaire (trias et jurassique inférieur).

32 pradinas: faute d’une traduction précise, on peut considérer ce mot comme l’un des multiples dérivés de prat (pré) : prada, pradariá, pradal, pradèla, pradelon, pradon… Le toponyme « Pradines » existe du reste aussi en Aveyron et en Lozère.

33 mesclador: issu du verbe mesclar, qui signifie mêler, mélanger, ce substantif désigne ici le confluent.

34 taulejadas: de taula, table, ce mot signifie banquet, agapes… Il s’agit dans ce contexte de repas champêtres organisés dans les villages.

35 païsbassòls: les gens du bas-pays, c’est-à-dire du Bas-Languedoc.

36 Peiròtas: Jean-Antoine Peyrottes, poète-potier clermontais de la première partie du XIXe siècle. Il s’inscrit dans la mouvance des poètes-ouvriers, proches des idées de Fourier et Proudhon.

37 asenadas: âneries (de ase, âne), bêtises.

38 enraumassat: qui a attrapé un raumàs, c’est-à-dire un gros rhume.

39 pelaudàs: augmentatif de pelaud, fromage frais.

40 susar coma un gorg: suer comme un gouffre (un abîme d’eau dans une rivière). Mais le mot de gorg évoque ici l’eau qui s’y déverse en cascade ou par ruissellement.

41 lo terral: le vent de la terre, c’est-à-dire du nord et du nord-ouest.

42 podaire: la taille de la vigne étant une activité principalement hivernale, le podaire est proverbialement vêtu très chaudement pour se protéger d’un vent glacial.

43 l’olivada: la cueillette des olives.

44 cabra: chèvre, mais ici il s’agit de l’échelle spécialement conçue pour cette cueillette.

45 borròla: sac de toile grossière fixé à la taille afin de garder les mains libres pour l’emplir d’olives.

46 barbasta: gelée blanche.

47 l’onglada (synonyme: lo grep) : l’onglée, l’engourdissement, sous l’effet du gel, des extrémités des doigts.

48 rebondar: tailler sévèrement, élaguer.

49 entretriar, recurar: deux verbes correspondant à une taille légère d’entretien annuel des oliviers.

50 la pança: la panse. Employé ici dans le sens de flanc de la cloche.

51 esclapadas: brisées en éclats, fracassées.

52 la pascada: l’omelette pascale. Ce mot désigne aussi, hors de la période de Pâques, une omelette additionnée de farine et cuite sous la forme d’une crêpe épaisse salée ou sucrée.

53 rechauchon: réjouissance, agapes…

54 lo peput: la huppe fasciée, très bel oiseau auquel l’anthropomorphisme prête un air ahuri emprunté…

55 golamasses: pluriel de golamàs qui signifie goinfre, mais encore vaurien. S’emploie souvent pour désigner une personne aux manières rustres et peu soigneuses.

56 aufegar: étouffer, suffoquer, asphyxier.

Indice delle illustrazioni

Legenda Cristian Dur, aficha (linogravadura)
URL http://books.openedition.org/pumi/docannexe/image/15178/img-1.jpg
File image/jpeg, 127k

Autore

Agost de 2008.

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search