Desktop versionMobile version

Contes e cants

 | 
Claire Torreilles
, 
Marie-Jeanne Verny

L'enquista de literatura orala e son contèxte au sègle XX

Jean-Claude Bouvier

Full text

1Après lei folcloristas dau sègle dètz-e-nòu, lo moviment de recèrca sus la literatura orala es contunhat ò puslèu représ a partir deis annadas 1960, dins de condicions que pòdon èstre dichas mai marridas, mai de tot biais nòvas. Dison generalament que la tradicion orala es avanida, çò qu'es verai en partida per lo conte meravilhós. Mai es verai pasmens que de tròç entiers de literatura orala son restats vius (n'en tornarai parlar dins un moment) e es verai tanben que de fòrmas novas de tradicion orala se son desvolopadas, çò que sariá un autre tèma de comunicacion. Per çò que pertòca la literatura orala tradicionala, podèm dire que despuèi lo mitan deis armadas 60 la recèrca es benlèu pas tant importanta que dins lo sègle precedent, mai es generalament facha em'una tòca mai scientifica.

2D'un biais generau i a pas de rompedura vertadiera eme la recèrca dei folcloristas, dins lo metòde de recèrca nimai dins çò que disèm la valorisacion: es totjorn d'enquistas sus lo terren e de publicacion dei tèxts reculhits. Coma au sègle dètz-e- nòu e a la debuta dau sègle vinten, de grands recuelhs, de grandei colleccions contunhan d'espelir. Citarai solament lei mai coneguts dins lo domeni d'òc: Daniel Fabre e Jacques Lacroix, pèr lei Pireneus audencs (1973-74), Charles Joisten, per lo Daufinat (1971) e tanbèn per l'Ariege (1965), Marie-Louise Tenèze per l'Aubrac (1976), Marcelle Delpastre per lo Lemozin (1970), Jean-Noël Pelen, per lei Cevenas (1983)... e de segur la colleccion Gallimard dei Récits et contes populaires (1978), per lei diversei regions de França. Mai la diferéncia màger es dins l'alargament dau camp d'estudi. De grands otís de trabalh son élaborais, que permeton la classificacion e l'analisi dei documents reculhits per lei folkloristas e lei cercaires modèrnes: Aarne e Thompson (1973: promiera edicion en 1928), Paul Delarue e M. L. Tenèze (1957 -1985), Patrice Coirault per la cançon (1963-63)

3D'estudis generaus son enregats, particularament sus lei sòrgas de la produccion orala literària, sus la natura de la creacion e sei relacions eme l'interpretacion, sus la variación dei tèmas e dei motius dins l'espaci e lo temps, sus l'art de contar e de cantar, sus lei liames entre lei cantaires ò contaires e son public... E tanben de sintesis son fachas que venon de la comparason entre produccions de regions, de païses e tanben de lengas diferents.

4Dins aquestei condicions, se vei clarament que l'interès per la tradicion orala, a l'ora d'ara es pas solament per leis òbras produchas, pas solament per la valor estetica de la literatura orala, mai tanben e benlèu subretot per lo biais qu'aquesteis òbras fuguèron produchas, per lei gents qu'an produch e recebut aquesteis òbras, per l'encastre culturau onte an espelit e an viscut, valent a dire per lo contexte culturau, sociau, linguistic e istoric de la literatura orala. Coma totei lo sabon, aquesta prioritat donada au contèxt es uei un trach comun a mai d'una recèrca scientifica: se vei particularament dins l'evolucion qu'a coneguda l'arqueologia.

5Es aquò, aquesta prioritat per lo contèxt, qu'explica mai que mai l'aventura deis etnotèxtes, començada i a vint e cinc ans. Leis etnotèxtes concernisson pas solament la literatura orala. Es l'oralitat tota qu'es la tòca d'aquesta recèrca, la cultura exprimida per l'orau. Mai de segur la literatura de tradicion orala que fuguèt a la partença de nòstra reflexion sus l'orau, restèt tanben au mitan de la nòstra recèrca. Trobaretz, dins la pichòta bibliografia que seguís, lei noms de quauquei libres e articles que fuguèron escrichs sus leis etnotèxtes e veiretz coma aquesta recèrca a evoluit despuèi leis annadas 1980 onte fuguèt endralhada (v. L'oralité..., 1991; Les voies de la parole, 1992; Pelen, 1992; Bouvier, 1997). En quauquei paraulas voudriáu resumir lei grands principis que son a la basa d'aquesta recèrca.

6Per etnotèxtes avèm vougut parlar de tèxtes oraus que son produchs en situacion d'enquista, que constituisson un discors de representacion culturala e que pòdon èstre analisats coma taus per lo cercaire. L'avèm dich e escrich mai d'un còp, leis etnotèxtes son lo discors orau qu'una comunitat umana, que que siágue (locala, de vila ò de campanha, professionala, etnica....) ten sus ela-mema, lo discors que i ditz son rapòrt a l'istória, son apertenéncia a una cultura ó un ensems culturau e adoncas son identitat ò sa quista d'identitat collectiva.

L'orau e leis autrei supòrts

7De segur l'orau es pas lo solet domeni onte l'estacament a una cultura es mes en scena. De marcaires d'identitat culturala - per emplegar un concèpte et un mòt de la sociolinguistica - se tròban dins leis autrei supòrts de la comunicacion: l'escrich, mai tanben leis imatges, lei biais de se vestir, de manjar, d'abitar, lei diferents usatges de la vida cotidiana... Mai, dins una civilisacion dicha «tradicionala», onte la tradicion orala es viva, e encara dins la nòstra civilisacion, l'orau, l'oralitat a una plaça centrala e mai encara transversala: fai lo liame eme leis autrei supòrts e dòna una coheréncia a l'afirmacion de se.

Etnotèxte, discors globau

8Adoncas lo discors orau que li dison etnotèxte es un discors cargat de sèns, qu'a lo trach essenciau d'èstre un discors globau. Aquò vòu dire doas causas importantas:

  • es un discors multiple, discors d'una comunitat, d'un grope sociau, e pas solament d'una persona; discors qu'es dich a mai d'una votz, mai d'un registre (de joines, e de mens joines, d'òmes e de femas, de gènts de mai de cultura escricha e de mai de cultura orala...);
  • es un discors complèxe, que religa lei contraris: es un discors literari e non literari, fach de literatura orala e de testimònis ò racòntes, e es tanben un discors qu'es pas solament orau, mai que pòt rescontrar l'escrich. O puslèu, coma l'anam veire, l'estudi deis etnotèxtes nos obliga de relativisar l'oposicion entre literari e non literari, e dins un país, coma lo nòstre, onte la tradicion escricha es anciana, a relativisar l'oposicion entre escrich e orau.

2 - Etnotèxtes e enquistas de literatura orala

Especificitat de la literatura orala e relativitat de la delimitacion

9Es verai que la literatura orala es compausada de genres ben definits emé de règlas de foncionament pron claras, coma lo cònte e seis categorias: meravilhós, faceciós, d'animaus...; la legenda religiosa, istorica...; lei cançons, d'amor, de mestier, de sordats ò èrs a baiar; e encara lei produccions mai brevas, coma lei provèrbis, lei formulas... L'oralitat, emé son especificitat e sei constrenchas, permet en principi de destriar aquestei produccions deis òbras de la literatura escricha. Parierament la literaritat, valènt a dire la natura de la creacion literaria, que siágue collectiva ò pas, permet pas en principi de mesclar còntes de la tradicion orala e testimònis, racòntes de la vida cotidiana, istòrias de vida... D'un caire, avèm de textes que son portats e fargats per la tradicion, per lo jòc entre leis interpretas-creators e son public, de tèxtes que en principi an una amira universala ò per lo mens transtemporala e transespaciala; de l'autre caire, de tèxtes improvisats, creats dins lo moment per de gents que son d'un espaci e d'un temps definits e que dònan son experiencia particulara de la vida (experiéncia d'una persona ò d'un grope).

10Mai se vei tot d'un temps, en disent aquò, que lei causas son pas tan simplas. Coneissèm ben leis interferéncias que i a agut dins l'istòria dau cònte et de la cançon entre lei produccions escrichas e oralas. Rementarai brevament l'exemple dei còntes de Perrault, que, adaptacion literària d'una tradicion orala, an jogat un ròtle essenciau dins lo debanament de la tradicion orala fins a nòstre temps: per Le petit chaperon rouge, Cendrillon, Le Petit Poucet... que lei variacions actualas ne'n son mai d'un còp au rescòntre de la tradicion orala locala e de la remembrança de Perrault. E aquò es verai tanben per la cançon: lei libretons, lei fuelhas espandidas per lei còlportaires dau temps passat an fach conéisser, per l'escrich, de cançons o complanchas oralas e en retorn an pogut èstre a la sòrga de tradicion oralas nòvas.

  • 1 Bouvier, J. Claude, «Contes de l'écrit, contes de l'oral. L'opposition est-elle pertinente ?», dan (...)

11Per tornar au cònte, sabèm ara qu'entre lo cònte de l'escrich e lo cònte de l'orau la diferencia es tèuna: son bastits totei dos sus una logica pariera de la narracion e sus l'emplec de procediments comuns, coma ai assajat de lo mostrar dins un article de 19871. E aquò explica que tant d'escrivans de tota mena, e particularament en lenga occitana, agan adaptat a l'escrich de còntes de la tradicion orala (coma l'abat Favre per Jan l'an pres, Mistral per mai d'un cònte de Proses d'almanach, e particularament La Mort Pairin, devengut L'ome juste) e subretot encorporat d'elements de còntes oraus per ne'n faire una òbra originala (per exemple Max Roqueta, dins Vera Paradis).

L'actualisation

12Entre lo literari e lo non-literari, dins la produccion orala lo destriament es pas mai aisat a faire. I a d'abòrd per la literatura orala lo problèma de çò que se ditz l'actualisacion, qu'es subretot caracteristica de l'art dau contaire. Voù dire d'abòrd que, per agantar mielhs l'atencion de l'auditòri, Io contaire poirà situar l'accion dau cònte dins un endrech conegut de totei, en luòc de lo laissar dins un país imaginan. Per exemple dins aqueste cònte meravilhós dei Cevenas, reculhit per J.N. Pelen, Lo rei de Lardó, que ven principalament de la tradicion fòrça alargada dau cònte-tipe AT 513 «Le bateau qui va sur terre et sur mer», leis eveniments imaginaris son situats, tre la debuta, dins un espaci familhier ai Cevenòus: Lardó e lei Cambons, que son dos amèus de Sainte-Cécile d'Andorge:

Aquò se passava dau temps de las fadas. A Lardó demorava lo rei dau país. Sa filha èra d'atge per se maridar... Als Cambon viviá un fermier qu'aviá tres garçons... (Pelen, 1983,117-122).

13ò encara, dins lei Pireneus audencs, lo cònte Lo lop magre d'Espesèl (cònte-tipe AT 122 A), que comença per aquesta frasa:

Un còp i aviá un lop magre d'Espesèl que se n'anava a Besseda.»: Espesèl e Bessèda-de-Sault son doas comunas prochas (Fabre-Lacroix, II, 169-174).

14Aquesta actualisacion «minimala», qu'es mai importanta dins lo cònte faceciós, pòt pertocar tanben lei personas e pas solament lei luòcs. Se vei particularament dins lei còntes fòrça nombrós que dison d'aventuras arribadas a de notables, coma de curats, de pastors, d'evesques ò de cònses. Un exemple entre mila: en Provènça, dins aqueste cònte dau país d'Ate, Lo curat e lo menistre, lo curat es pas solament estacat a una comuna de Leberon, mai a un nom qu'es encara dins la memòria dei gènts:

I aviá a Merindòu un vielh curat que ié disián M. Cocordan. Totei lei Merindolencs se ne'n rapelan encara (Mathieu, 1979,116-117).

15Lei noms de luòcs actualisats son de segur encara mai presents dins de provèrbis ligats mai estrechament a l'espaci. Vesètz per exemple lei provèrbis météorologies, coma:

- Quand Magalona a son mantèu
E lo Ventorn son capèu,
Boier destala e corre lèu
- Quand la pluèia vèn de Banon,
Rentra lèu au cabanon.
Quand la pluèa vèn de Daufin
Pren ton aissada e ton coffin (Martel, 1997,203-207)...

16Lo meme fenomen se pòt veire dins de cants de l'enfança pichòta dins:

17- leis arri-arri coma aquest donat per Alès per Montel e Lambert:

Per la fieiro dau Coulet
Dan Coulet a l'Espital
Ferro, ferro, moun chival....,

18- leis incantacions coma:

Balalin, balalan
Las campanas de Saussan
Quau las sona ? Qaau la dis ?
Lou curat de Sant Denis.

19- leis èrs de farandòla:

La farandoulo de Trinquetaio
Touti li gen soun de canalho
Lafarandoulo de San Roumié
Touti li gen pisson au lié. (Montel-Lambert, 1880).

20Dins aqueleis exemples apielats sus un esquèma generau, que se retròba dins d'autrei regions, lo cambiament de nom de luòc, dins aquesta plaça, a la rima, qu'es tot au còp mobila e estrategica, es quauquaren qu'a de sens. Es un mejan de delimitar un espaci de relacions: entre l'òme e la natura, emé la prevision dau tèmps que farà, entre lo vilatge e lei vilatges vesins per leis autrei. Es un territòri qu'es definit e fin finala lei noms de luòc emplegats an una valor simbolica e identitària mai que geografica.

Literatura orala e cultura locala

21Ansin se vei mai clarament que l'acrualisacion es fòrça mai qu'un procediment de retorica. Es, emé de gras divèrs, una adaptacion, una integracion dei tèxtes literaris de tradición orala a la cultura d'un país. Se pòt dire que la produccion literària orala, facha en un luòc e en un temps, contribuís, emé son especificitat, a dire aquesta cultura. E quand agacham d'un pauc pres lei tèxtes dei còntes ò cançons de tradicion orala, i vesèm un molon d'autrei trachs de la cultura cotidiana que lei noms de quauquei luòcs e gents. Es evident per lei còntes faceciós que tiran sa valor comica d'una mena de teatralisacion de situacion de la vida de cada jorn: lei relacions entre marit e femna, entre lo pòble e lo poder, entre comunas vesinas, entre la nòrma sociala e aquelei que son considerats coma en defòra (lei Niais, lei Nècis de vilatge)...

22Mai es verai, en quauqua mena, per lei còntes meravilhós que pòdon èstre inserits, elei tanben, dins la cultura locala. Prendrai un exemple solet, aqueu dei contes meravilhós dichs per Marie Nicolas, dins lo Champsaur, Martina Mariotti a ben mostrat coma èran de testimònis de valor sus «tota una vida sociala e comunitària» (Mariotti, 1990, 182), dispareguda uèi. Per exemple, dins Joan de Calès (AT 506 A), lei referéncias explicitas a la fiera de la Sant Jan e a son debanament, a Sant Bonnet, lei dròlles abandonats a la naissènça e trobats dins la carriera, lo plaçament dei dròlles dins de familhas, lo trabalh de la tèrra e l'educacion per lo capelan, la conscripcion e la crompa deis òmes...

23Coma l'avià ben vist Ch. Joisten, es pas solament la vida tradicionala qu'es presenta dins lei còntes. Se vei tanben d'elements de la vida moderna, que s'integran a cha pauc, e mai dins lei còntes meravilhós, coma l'arremarcava Ch. Joisten. Donava l'exemple dau fangàs que ven un luòc plen de petròle (L'òme fort), de la claror de l'estela qu'es interpretada coma la lutz d'una autò (La pastressa que se marida em'un prince)... E per lei còntes faceciós, aquò sarà lo camin de ferre, lo telegrafe ò encara Sarah Bernhardt... (Joisten Ch e A, 1996, 174). Bèus testimònis sus lo poder d'adaptacion de la tradicion orala !

▪ Promiera consequéncia: proximitat dau discors literari e dau discors non literari

24Mai alora aquò vòu dire, d'un ponch de vista formau (mai pas solament formau), que lei dos discorses, lo literari e lo non literari, son pas tant alunchats l'un de l'autre que se poiriá creire. D'abòrd una observacion que cadun pòt faire. Un racònte d'eveniment reau et viscut, qu'es fach un jorn simplament dins una charradissa, pòt èstre reproduch un autre jorn e encara un autre, passar d'un disèire a un autre, se cargar d'elements nòus, de motius literaris, de trachs estilistics... e virar a cha pauc au cònte de tradicion orala. Es coma aquò probablament que mai d'un cònte faceciós fuguèt creat. E dins la societat d'ara, es coma aquò que pòdon viure e evoluir de racòntes coma aquelei de caça que cadun pòt entendre au cafè, ò a l'ostau, quand la television es pas dubèrta...

25Dau costat dau cònte de literatura orala, es un camin a-revèrs que pòt èstre seguit. L'actualisacion pòt èstre pron fòrta per escafar la rara entre cònte e racònte. Aquò se vei particularament dins nòstre temps per lei còntes meravilhós. L'evolucion dei mentalitats, dei biais de sentir e de viure a fach que sovent aquestei còntes an perdut de son meravilhós e an agantat de racionalisacion e de referéncias mai nombrosas a la vida cotidiana dau passat. La resulta es qu'arriba que lo passatge dau cònte au raconte, a l'istòria viscuda, ò a l'envers dau racònte au cònte, se faga dins la boca mema dau contaire. N'aviáu donat un exemple fòrça clar dins La mémoire partagée: lo conte de la Bestia a sèt tèstas, qu'es dich per la contairitz coma estent a l'interseccion entre lo cònte de tradicion orala e lo racònte d'eveniments viscuts. Ne'n vaquí la debuta:

Eram pichòts à l'escòra. Alòrs lo sera nos disián: La bèstia a sèt tèstas qu'èra peraquí per lo vilatge... E la bèstia donc arrivéc... (Bouvier, 1980, 168-171).

26Una version pariera, mai ben mai desvolopada, fuguèt reculhida per Ch. Joisten, dins l'Isera. Comença coma aquò:

Il était une fois, dans un pays perdu tout là-haut dans la montagne - ce pays, c'était le nôtre - y vivait une Bête a sept têtes, elle a resté dans la forêt, face à notre maison... Les enfants restaient chez eux sans jamais sortir... (Joisten, 1971, I, 81-84 et Joisten Ch. e A., 1996,199-200).

27L'emplec de la promiera persona dau plurau dins aquestei tèxtes es un signe de la fusion entre lo temps dau cònte e lo temps de la contairitz ò dau contaire, e adoncas entre lei dos tipes de narracion. Arriba tanben que la persona promiera siágue emplegada au singular, çò qu'es un signe encara mai fòrt d'integracion a l'experiéncia viscuda. Se vei particularament dins la produccion de legendas oralas, onte la veritat exprimida per lo legendari pòt èstre afortida per la referéncia a l'experiéncia personala: X. Ravier aviá parlat, i a quauqueis annadas, d'aquela femna que contava la legenda de la Dòna deis aigas, figura locala de Melusina, e apondiá aquò: «la Dòna deis aigas, mai èra ma grand».

28La promiera persona dau singular es d'alhors caracteristica d'una categoria de còntes qu'i dison leis còntes de mentariá («menterie»), que lo mai conegut es aqueu de L'enfant a la cò dau lop estudiat per P. Delarue. Se tròba dins lei Memòri e Racònte de Mistral (dins lo chapitre IV, Lou Plantié) e dins de tèxtes de literatura escricha d'Alemagna, Itàlia, França despièi lo segle xiv per lo mens, mai tanben dins la tradicion orala, dins Droma, Nivernes, Picardia, Russia mai... (Joisten Ch e A., 1996, 308). Que siágue escrich ò orau, es torjorn lo meme biais de contar:

J'avais dix ans et à ce moment-là nous n'avions pas l'eau chez nous. Après je me remets à marcher et j'arrive sur le bord de la mer. Là il y avait un bateau; j'y monte et, petit comme j'étais, personne ne m'a vu (Joisten, c. 270, II, 194-95);
Vers li vuech an, e pas pulèu, - eme moun saquet blu... - .me mandèron à l'escolo... Partiguère... Me souvèn que prenguère un camin que menavo, eilà, vers la Crau d'Eirago... (Mistral, p. 50-55).

29Es torjorn la mema referéncia a l'experiéncia viscuda e la mema fusion entre lo cònte e lo racònte. E es un ben polit exemple de la continuitat que i a entre literari e non literari, escrich e orau, de la cadena que lei liga.

▪ Segonda consequéncia: complementaritat entre lei dos discors

30La Solidaritat d'estructura, de contengut e d'usatge sociau entre lo discors literari e lo non literari a per consequéncia que son complementaris l'un de l'autre dins l'informacion qu'aduson sus la cultura d'una comunitat e son rapòrt a l'istòria. Ansin l'experiéncia deis etnotèxtes ensenha una veritat promiera. L'enquista de literatura orala, dins un luòc donat, pòt pas èstre desseparada d'una enquista mai generala, ò per lo mens d'una interrogacion e d'una reflexion sus la cultura globala dei gènts d'aqueste luòc, e particularament d'una enquista orala.

31De segur lei tèmas que carreja la literatura orala son universaus, fan partida de l'imaginari e de l'experiéncia umana de totei lei païses: lei bestias maleficas ò lei bestias qu'an una ambiguïtat vertadiera coma leis orses e lei lops, lei dragons e lei mascas, lei rei e reinas, ò encara lei notables e lei relacions de poder, lei biais d'enganar leis autres, lei representacions de la mòrt... Mai l'actualisacion, mai ò mens fòrta, qu'avèm vista, l'integracion evidenta dins una cultura, fan qu'es necessari de conéisser lo contèxte globau, culturau, sociau, linguisic, istoric per comprendre la realisacion d'aquesta literatura orala e sa recepcion dins la societat d'aièr ò d'uei. Leis archius, leis estudis de tota mena saràn ben venguts, mai per totei lei rasons desvolopadas aquí, es l'enquista orala, pertocant la representacion que lei gents d'un luòc se fan de la vida dicha tradicionala e de son evolucion, que sarà au mitan dau trabalh.

32Entre lei testimònis oraus e la literatura orala reculhits en situacion d'enquista lei relacions se fan dins lei dos senses. Per tornar prene l'exemple de Joan de Calès, vist i a un momenet, la vida imaginària dau drollet abandonat per sei gents, abalit per una familha d'acuèlh e per lo capelan, tot aquò poirà èstre confirmat per de documents d'archius, mai subretot per una enquista especiala sus l'evolucion de la plaça dei dròlles dins la familha e dins la societat dei païses aupencs. Mai es tanben lo cònte sota la fòrma qu'a presa aquí que recipròcament donarà de sens e de carn ai donadas benlèu tèunas e lacunàrias de la memòria orala sus aquesteis usatges dau passat, e mai que poirà servir a faire espelir la remembrança.

  • 2 Cf. mon article «Elaboration légendaire des récits de peur», dins Le Monde Alpin et Rhodanien, (...)

33Lei còntes sus leis orses (Jan de l'Ors e quauqueis autrei), ò sus lei lops pòdon pas èstre mes a despart de tot çò qu'es dich, dins lo discors orau non literari, sus la relacion entre l'òme e la bestia, sus la caça dins la seuva, sus lei cresenças de tota mena ligadas ai bestias de la sauvatgina, lei fèstas coma aquela de l'Ors dins lei Pireneus, lei velhadas e autreis «institutions de transfert» onte se n'en parlava, e mai encara sus lei paurs provocadas per de bestias realas o imaginarias, e sus la pedagogia de la paur... Dins leis Aups ò dins Aubrac lo lop aura mai de preséncia que l'ors, tant dins lei còntes que dins lei testimònis, mai una presencia fòrça ambigüa, que la confrontacion entre lei contes ò legendas e lei remembranças sus lei darriers lops permet de comprene mièlhs: arriba mai que siágan produchs de tèxtes que son a mieg-camin entre lo sovenir e lo legendari, sus lo tèma de l'òme seguit per lei lops, e que son a pauc pres pariers dins d'endrechs fòrça alunchats2.

34Ansin es lo recampament dau literari e dau non literari que dòna la mesura veraia dei sensibilitats collectivas e particularament dau ròtle jogat per l'oposicion entre lo sauvatge e lo cultivat, le saltus e l'ager deis etnològs, dins la formacion e l'evolucion d'aquestei sensibilitats.

35Un autre domeni de l'experiencia umana, que me sembla significatiu e totjorn vivent, e que presentarai lèu-lèu per acabar, es aqueu de la representacion deis autrei, de la vision de l'alteritat e dei regas de demarcacion que son traçadas a l'interior e a l'exterior d'una comunitat. Parlarai solament d'una partida d'aqueste darrier ponch: lo biais, per una comuna, de marcar sa diferéncia emé lei comunas vesinas.

36Se saup que dins la literatura orala i a tota una categoria de contes faceciós qu'an per tòca de marcar aquesta diferencia eme lei vesins e que dins un espaci donat constituisson de cicles: i dison generalament, en lengatge un pauc saberut, lei còntes de Beocians (Béotiens), ò Beotiana. Son per exemple lei Martegaladas (dau nom dau Martegue, «Martigues») que se dison a Marselha e en Provença-Bassa, lei Quilhanadas (dau nom de Quilhan) dins Aude, ò encara lo cicle de Rabou, dins leis Auteis Aups, lo cicle de Lauris dins lo Leberon... Dins toteis aquestei cicles, es totjorn lo meme esquèma: lei gènts d'una comuna A (ò d'un ensems de comunas) se trufan dei gents de la comuna B, qu'es pròche, en lei fasent passar per de nècis, de gents innocents, simples per l'esperit, maladrechs... E per demostrar aquò, i a tota una tiera d'aventuras cómicas que son racontadas e que son sovent lei memei d'un espaci a l'autre.

37Es un mejan de dire e d'afortir son identitat e mai sa superioritat sus lei vesins pròches, valent a dire aquelei emé lei quaus la competicion pòt èstre fòrta e dins lo passât de batestas an pogut èstre fachas, que se retròba dins d'autrei camps de la tradición orala, coma lei provèrbis, lei formulas d'invocacion ò lei cançons qu'avèm vists en partida. Veire per exemple la farandòla de Trinquetalha, çai-amont. Lei paraulas deis èrs de rigaudons pòdon comprene lei memei referéncias un pauc criticas a un ò de vilatges vesins, per exemple a Lus la Crotz Auta, dins la Droma:

Vèrs Praboès
Ma miona, ma miona
Vers Praboès
Li fan dansar lo boèsc.
Vers Avèrs
Li minjan de travers (Bouvier, 1980,218-224).

38Lei provèrbis, que son benlèu uei la partida mai viva de la tradicion orala, pòdon nos adurre d'exemples d'armonia entre comunas vesinas e mai bessonas, coma l'a ben mostrat Claude Martel (Martel, 1997, 208-211):

Sant Maime e Daufin
Dansan d'un meme tamborin.

39Mai nos fan veire subretot d'oposicions, sovent agudas, que son enrasigadas au mai prefons de l'istòria e de l'imaginari, entre vilatges ò vilas pròches, coma dins aqueste provèrbi ben conegut en Provènça:

Quand Ceresta anava en crosiera
La Cieutat li serviá de cagassiera.

40Lei còntes de nècis, leis èrs de dansa, lei provèrbis poiràn pas èstre ben compres, dins sa natura meme, seis adaptacions localas, son importancia màger dins la tradicion orala e son succès fins a l'ora d'ara, se son pas confrontats emé lo discors orau non literari sus lei relacions que i a ò que i a pas emé lei comunas vesinas, dau ponch de vista sociau, economie, linguistic... dins l'istòria e dins lo present. Lo malhum dei relacions entre comunas es a descubrir per lo mejan de l'enquista orala particularament per trobar lo sens vertadier d'aquestei tèxtes literaris. Mai tot d'un còp aquestei tèxtes pòdon contribuir a esclargir ò assegurar leis informacions aduchas per l'enquista orala. Dins lo Leberon per exemple, es aisat de veire que lei còntes que presentan lei gènts de Lauris coma de niais, en donant l'avantatge a d'aventuras que viran a l'entorn de la gleisa e dau Bòn Dieu (Mathieu, 1979, 125-137) son a situar dins l'encastre dei relacions tradicionalas entre Catolics e Protestants: la trufaria ven de Lormariá vilatge vesin, completament protestant, mentre que Lauris es restat catolic. Lo contengut dau cònte vèn sostenir l'informacion aducha per l'enquista orala e per de documents escrichs - e recipròcament - per una compreneson larga de l'istòria religiosa e politica dau Leberon e de Provença.

41Me sembla clar que la complementaritat es granda entre la literatura orala e lei produccions oralas que son dichas non literarias, dins una situacion d'enquista. Es per aquò que lo titre d'aquesta comunicacion es «l'enquista de literatura orala dins son contèxt». Es util e legitime de fargar de grands recuelhs de literatura orala, a l'escala de tot un país ò d'una region. Es util e legitime de comparar, d'estudiar lei sòrgas e leis avatars d'aquesta literatura, lo jòc dialectic entre l'escritura e l'orau, de retrobar lei camins qu'un cònte, una cançon an pres per s'espandir dins l'espaci...

42Mai, a la diferéncia de la màger part de la literatura escricha, la literatura orala, per sei mejans de produccion, d'interpretacion, de trasmission, per sa relacion necessària entre un contaire, un cantaire... e un public, per toteis aquestei condicions que pòdon evoluir, es ligada a d'espacis de vida, a de culturas, a de comunitats umanas. Aqueste liame pòt pas èstre oblidat, quand leis estudiam.

Bibliography

BIBLIOGRAPHIE SOMMAIRE

1 - Sur les ethnotextes

Bouvier J. Cl., Bremondy Henry-Paul, Joutard Philippe, Mathieu Guy, Pelen Jean-Noël (1980), Tradition orale et identité culturelle - Problèmes et méthodes, Paris, Editions du CNRS.

Bouvier J. Cl. (1997), «Etat actuel des travaux sur les ethnotextes», dans Le Français Moderne, revue de linguistique française, Paris, LXV, 1, pp. 35-43.

Pelen Jean-Noël,

- «La recherche sur les ethnotextes, notes sur un cheminement», Actes du congrès international de dialectologie, Iker 7, Bilbao, Académie de la langue basque, pp. 709-726.

- «La recherche sur les ethnotextes, réflexions pour un programme», Actes de la table ronde tenue à La Baume-lès-Aix, les 13 et 14 octobre 1980, (1984), Paris, CNRS.

- L'oralité (1991), cahier spécial de Rives nord-méditerranéennes, Groupement scientifique du CNRS «Nord Méditerranée» Cultures et civilisations méridionales (xie-xxe s.), n° 6.

- Les voies de la parole: ethnotextes et littérature orale (1992), approches critiques, J.-Noël Pelen et Cl. Martel éd., Université de Provence - Alpes de Lumière, Les Cahiers de Salagon 1.

2 - Quelques recueils et études concernant la littérature orale cités dans cet article

Aarne Antti, Thompson Stith (1973), The Types of the Folk-Tale. A classification and Bibliography, Folklore Fellows Communications, n° 184, Helsinki.

Bouvier J.-Cl. (1987), «La tradition orale dans Verd Paradis de Max Rouquette», dans Actes du Premier Congrès international de l'Association Internationale d'Etudes Occitanes (Southampton, 4-11 août 1984), London, AIEO, pp. 127-137.

Bouvier J. Cl. (1980), La mémoire partagée - Lus-la-Croix-Haute (Drôme), numéro spécial de la revue Le Monde Alpin et Rhodanien, n° 3-4.

Bouvier, J. Cl. (1984), «Mistral et la tradition orale - Une version mistralienne de La Mort Parrain», dans Revue des Langues Romanes, Montpellier, t. LXXXVIII, pp. 161-176.

Delarue Paul (1957), Le conte populaire français, t. I, Paris, Erasme.

Delarue Paul, Teneze Marie-Louise (1964), Le conte populaire français, t. 2, Paris, Maisonneuve et Larose.

Delpastre, Marcelle (1970), Contes populaires du Limousin, n° 33 de Limouzi, Tulle, Société historique et régionaliste du Bas-Limousin fabre Daniel, Lacroix Jacques (1973), La tradition orale du conte occitan, Paris, Presses Universitaires de France, 2 vol.

Joisten, Charles (1965), Contes populaires de l'Ariège, Paris, Maisonneuve et Larose.

Joisten, Charles (1971), Contes populaires du Dauphiné, Grenoble, Publication du Musée Dauphinois.

Joisten Charles et Alice (1996), Contes populaires du Dauphiné, tome 3, avec la collaboration de Jean-Noël Pelen, Die, Editions A. Die -Musée Dauphinois.

Mariotti Martine (1990), Marie Nicolas conteuse en Champsaur, Aix-en-Provence, Edisud - Paris, CNRS.

Martel Claude (1997), «Toponymie et parémiologie. Les noms de lieux dans les proverbes en Provence», Nommer l'espace, dans Le Monde alpin et rhodanien, 2-4, Grenoble, Centre alpin et rhodanien d'ethnologie.

Mathieu Guy (1979), Récits et contes populaires de Provence 2, Paris, Gallimard.

Pelen Jean-Noël (1994), Le conte populaire en Cévennes, nouvelle édition augmentée, Paris, Payot et Rivages.

Montel Achille, Lambert Louis (1880), Chants populaires du Languedoc, Paris.

Teneze Marie-Louise (1976-1985), Le conte populaire français, t. 3 et 4, Paris, Maisonneuve et Larose.

Teneze Marie-Louise (1975), «Littérature orale narrative» dans L'Aubrac, t. 5, Paris, CNRS, pp. 31-164.

Notes

1 Bouvier, J. Claude, «Contes de l'écrit, contes de l'oral. L'opposition est-elle pertinente ?», dans Littérature orale traditionnelle populaire. Journées d'étude internationales (Paris, 20-22 novembre 1986), Paris, Fondation Calouste Gulbenkian, 1987, pp. 317-330.

2 Cf. mon article «Elaboration légendaire des récits de peur», dins Le Monde Alpin et Rhodanien, n° 1-4, Croyances, récits et pratiques de tradition - Mélanges Charles Joisten (1936-1981), Grenoble, 1982, pp. 143-154.

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

This digital publication is the result of automatic optical character recognition.
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search