Précédent Suivant

Literatura orala, literatura escricha. A prepaus de Joan-Baptista Fabre, Frederic Mistral e Marcela Delpastre

p. 15-38


Texte intégral

1La question dei rapòrts entre oral e escrich, coma entre literatura órala e literatura escricha es, se sap, una question pron embolhosa. En se primier, e encara mai quand s'agís de la pausar dins tota la complexitat dei situacions concretas, en tenent còmpte deis epòcas, dau contèxt generau e de tot çò que pót contribuir, dins un encastre donat, a definir çò que seriá dau domeni de l'escritura d'un costat, e dau domeni de l'orau d'un autre. Per tot a l'encòp ensajar de pausar pasmens aquela question dins un contèxt precís e temptar de ne percebre leis possibleis evolucions, se limitarem a tres exemples pres dins l'òbra de tres escrivans occitans que son escritura s'es desplegada a d'epòcas diferentas, a l'encòp desparieras e pasmens ligadas entre elei per d'eiretatges que se pòdon dire comun. Es d'alhors aqueu jòc dei semblanças e dei diferéncias que pòt benlèu ajudar a sasir mielhs la complexitat dei problemas pausats.

2Lei tres escrivans pres en còmpte an per característica comuna d'aver compausat una part de son òbra en occitan e d'èstre estats considerats totei tres, per aquó, coma d'escrivans occitans. Aquela causida linguistica lei definís primier per sa singularitat. Exprimís una divergencia a rapòrt dei comportament comuns en cò deis «escrivans» de son temps, quina que siá la definición que balhe de çò que pòt èstre un escrivan : son aquí tres escrivans que fan aparéisser l'occitan coma lenga... escricha, e mai coma lenga literària (segon leis evaluacions de l'epòca, aquí mai), còntra tot a l'encòp lo «sens comun» pus generau, e lei reglas de çò que se dirà per faire simple lo mercat culturau.

Fabre : lo cònte escondut, desviat e recompausat

3Au temps de l'abat Fabre ja, e aquò dempuei lo sègle xvi per lo mens, causir l'occitan, e mai dins una societat largament occitanofòna, coma lenga de literatura, èra un fach d'excepcion. Lei Lengadocians dau sègle xviii quand escrivián, o fasián mai que mai en francés. Fabre tanben (e mai siá pas estat publicat), mai i apondèt l'occitan coma «segonda» lenga d'escritura (sens comptar lo latin, que Fabre, maugrat seis originas socialas modestas, coma prèire provesit d'una vertadiera cultura classica coneissiá e l'empleguèt tanben per son òbra, dins de proporcions mendras pasmens).

4Per Fabre, se pòt dire, a prepaus dei lengas d'escritura sieunas, que lo francés foguèt per eu a l'encòp lenga de l'oral e de l'escrich (e mai literari). Ne fasiá usatge dins lei conversas de cada jorn (a costat de l'occitan), amb d'interlocutors que n'avián una coneissença que podiá èstre cambiadissa, e ne possedissiá tanben leis emplecs literaris de son temps (lei de la literatura francesa per exemple, fins a Voltaire ò Rousseau que critiquèt explicitament seis idèas dins son òbra, francesa mai que mai). L'occitan li èra lenga de l'oral de cada jorn e primier amb sei parroquians, e mai lenga de tota una «literatura orala» (provèrbis, cançons, legendas, còntes...) mai tanben lenga escricha de tota una literatura d'«escasença», entre seriòs e divertiment. La sieuna, de tot segur, e mai la de tot un cercle d'amics, de prèires coma eu mai que mai, que s'escambiavan sei composicions versificadas. Eu ne faguèt tanben la lenga de tota una entrepresa d'escritura, al lòng d'una vida, en direccion deis eleits de Montpelhièr ont se trobèt un public, pichòt mai atentiu e interessat. Se sap que se moriguèt en laissant inacabat son «travestiment» de l'Eneïda de Virgili.

5Òme cultivat d'origina populara, demorat en contacte tota sa vida amb lei populacions païsanas de Lengadòc bas, Fabre ocupèt una plaça d'«intermedian», tant dins lo camp de la cultura coma dins lo dei lengas e, pus largament, de la posicion sociala. Son rapòrt a la literatura órala de son temps, se pòt gaire interrogar sens que siá mes en relacion amb aquela posicion particulara.

6Sabèm l'interés de Fabre per l'occitan, per lo «patois», per parlar coma eu. Sabèm tanben l'interés sieu per la cultura dei populacions païsanas de son temps. Lei doas causas se pòdon pas desseparar. Que dins un cas coma dins l'autre, es una question d'agach portat, de ponch de vista que nos ajuda a definir la plaça de l'òrne e de l'escrivan. L'agach de Fabre sus l'occitan es determinat per la capacitat que foguèt la sieuna d'integrar la lenga e la cultura francesas pus autas de son epòca. Se pòt dire, per parlar pas que de l'Histoira dé Jean l'an prés, qu'aquela òbra de pròsa es la resulta d'aquel itinerari que mena dau «patois» au francés, e mai dau francés au «patois», dins un movement d'anar-venir a l'encòp biografic, donc inscrich dins lo temps d'una vida e lo d'una societat entiera, e permanent, a cada moment d'aquesta vida. Autrament formulat : l'escrivan francés Fabre, amb sa cultura d'eleit qualitosa, es una clau per legir l'Histoira dé Jean l'an prés; e l'Histoira dé Jean l'an prés, tot parier, n'es una autra, simetrica e diferenta, per legir lo demai de l'òbra, especialament de l'òbra en francés. Lei doas lengas, dins una soleta escritura, jògan sensa relambi sus aquela paleta de semblanças recercadas ò denegadas e de diferéncias anulladas ò mesas en relèu.

7Sembla ben que n'anèsse de la cultura dei populacions paisanas coma de la lenga dei païsans (lo «patois») per Fabre. Lei fai sieunas l'una coma l'autra, qu'es d'aqui que vèn, mai au sentiment d'apertenéncia se n'apond un autre, de distancias presas aquesta fes, e de contrasts (puslèu que d'oposicions simplament). Dins lei doas versions conegudas de l'Histoira dé Jean l'an prés, coma d'alhors dins lo demai de l'òbra occitana de l'abat, nombrosas son leis allusions ai «sabers» populars. Se sap que Fabre faguèt d'una legenda estacada au país de Castelnòu, a ras de Montpelhièr, ont foguèt prèire pendent un desenat d'annadas, la legenda dau rocàs de Substancion, lo subjècte d'una peça de teatre en occitan, Lou Thrésor dé Substancioun. Aquela legenda, n'atèstan lei poètas montpelhierencs Isaac Despuech e Jacques Rodil (ò Roudil), que vivián au sègle xvii, èra ja ben coneguda quand Fabre arribèt a Castelnòu. Eu ne faguèt la matèria de sa comèdia. Aquela transposicion, de la literatura orala a l'escrich, puei a aquela forma d'oralizacion de l'escrich que representa lo teatre, nos es una mòstra dau biais que Fabre escrivan podiá considerar la cultura orala de son temps e de son environament e mai que tot se n'apoderar per ne faire l'expression exacta de seis idèas e de son imaginari : lo vesèm tot a l'encòp sedusit, e mai pivelat, per aqueu racònte meravelhós que son tema es un testimoniatge dei cresenças de l'endrech e, pus largament, de tota una part de la populacion; e pasmens mesfisòs a rapòrt d'aquela istòria que la comèdia, per part, en n'utilizant leis aspèctes agradius e misteriós, ne fai una critica que ne rend pus vesedoiras la vacuïtat e mai la vanitat2. Encantament e desencantament apareisson coma lei doas extremitats d'un imaginari que vai de l'un a l'autre, entre, d'un costat, una certa volontat de réalisme (e mai se trachèsse aquí de cresenças consideradas en finala coma bofetas) e, d'un autre, un agach ironic e tot de perplexitat davant un sistema de pensada que sa «racionalitat» es pas mai la de la religion crestiana que la dei filosòfs dau temps. Dins hou Thrésor de Substancioun, ansin, es lo ponch de vista de Fabre que mena la comedia a son terme en fasent dei manlèus a la literatura órala lo motor d'una elaboracion «culta» qu'impausa fin finala sei ponchs de vista e sei reglas.

8Emmanuel Le Roy Ladurie mostrèt amb una abundància granda de detalhs coma l'Histoira dé Jean l'an prés aviá a son origina un cònte orau meravilhós conegut coma lo cònte de «La Mòrt-Pairin» (o «Lo Filhòl de la Mort»), e repertoriat dins lei classificacions internacionalas de la literatura narrativa orala coma AT332. Tornarem pas sus aquela descuberta ela, que nos confirma l'atencion portada per Fabre a l'oralitat païsana «patoise». Notarem simplament coma tot lo trabalh de reescritura e fin finala d'escritura de Fabre a partir de l'esquema narratiu dau cònte tau coma lo podiá conéisser (esquema raportat a mai d'una version, versemblablament) es estat complex e detalhat. Mai d'un còp Le Roy Ladurie manca pas de mostrar coma Fabre s'es estacat, pas qu'en desplaçant ò en metent en evidencia tal ò tau ponch pichòt dau dispositiu narratiu dau cònte d'origina, a imaginar d'estategias rafinadas per susprene lo legèire que podiá conéisser aqueu cònte en lo «perdent» dins lei camins de la narracion ò, au contrari, en semenant sus aquelei camins de signes de tota mena que sa tòca podiá èstre de tirar son atencion e de faire nàisser ansin d'escasenças nombrosas... d'esmeravilhament.

9Aqueu biais de faire nos indica non solament coma faguèt Fabre per bastir son própri raconte, mai tanben, en delà, ço que podiá èstre per eu un conte meravilhós manlevat a l'oralitat païsana de son temps. Se s'interessa, o avèm vist, a aquela mena de literatura, Fabre cèrca pas a la sortir de son anonimat, nimai encara a la «sauvar» de l'oblit ò de la pèrda. Probablament perque se pensa pas que ne'n vauga la pena primier. Mai tanben perque ren li laissa pas creire que i aga quin perilh que siá aquí dessús. Lo mond de Fabre, lo mond de sei parroquians, es un mond que leis usatges de l'occitan come la presencia de l'oralitatpaïsana i son ben establits e mai i fan flòri. L'idèa que tot aquò siá a mand de desaparéisser sembla pas que siá estada d'actualitat a aquela epóca. Ni nostalgia, ni premonicion d'una fin, quina que pòsca èstre, en cò de Fabre donc. L'escrivan occitan, per seis originas coma per sa situación personala, «banhava» dins un continuum linguistic e culturau que de ges de biais l'idèa d'una rompedura vèn pas trebolar.

10Aquò estent, Fabre s'inscriu, a rapòrt dau cònte meravilhós d'origina orala, coma o faguèron sei predecessors dei sègles passats, en i apondent leis originalitats de son epòca : representa per eu una matèria disponibla, que se pòt mesclar a l'escrich literari. E mai aqueu rescòntre se pòt complir coma reemplec que totei lei transformacions i venon possiblas. I a sus aquò una analogia entre lei «travestiments» (per emplegar aqueu biais de dire comòde) de l’Odissèia ò de l'Enéida que Fabre ne foguèt l'autor e lei «travestiments» totjorn qu'eu faguèt de la legenda dau tesaur de Substancion ò dau cònte de «La Mòrt-Pairin». Dins totei lei cas, amb de distancias que pòdon variar, l'escrivan joguèt d'a fons sus lo plaser de la diferencia e de la reconeissença mescladas. Lo cònte orau ò la legenda, pasmens, laissavan a l'escritura de Fabre un espaci un pauc diferent d'aqueu que li permetián Omèr ò Virgili : lei dos darriers representavan doas instàncias majoras de l'institucion literària europencas a seis originas e dins son istòria, dau temps que l'oralitat, ela, apareissiá puslèu coma una pòrta duberta sus un mond autre, lo de la societat païsana dau sègle xviii e de sei cresenças e comportaments.

11Dau meteis biais que podiá «tocar» ai cap-d'òbras de l'Antiquitat, Fabre podiá donc «tocar» ai racòntes veïculats per l'oralitat paisana. Fasent aquò, s'inscriviá dins una tradicion europenca anciana, que remontava au periòde medievau e mai ai sègles xv e xvi per lo mens, a travers d'òbras ben conegudas coma lei recuelhs de còntes «cultes» compausats en Itàlia per Basile, Straparole ò Boccaci e lèu coneguts per lo biais de la revirada dins tota Euròpa. S'oblidarà pas un autre element important : la fin dau sègle xvii e tot lo sègle xviii, en França, foguèt un periòde que leis «istòrias cortetas», lei còntes escrichs s'òm aima mielhs, i èran fòrça presats. Lo gost per l'exotisme, lo dei «còntes orientaus» per exemple, e mai siá estat aquí mai que mai un Orient de farlabica, se desenvolopèt fòrça, e lei recuelhs se'n multipliquèron, amb succès. L'Histoira dé Jean l'an prés, coma lei còntes dichs «filosofics» de Voltaire, pòdon pas èstre desseparats d'aquela mòda, que s'abeurava a de fonts diversas. E. Le Roy Ladurie notèt coma un d'aquelei contaires a la mòda de la debuta dau sègle xviii, l'avocat e dramaturg Thomas-Simon Gueulette (1683-1766), aviá ja prepausada, quauquei desenats d'ans abans que s'entamene l'escritura de l'Histoira dé Jean l'an prés, una version orientalizada dau cònte de «La Mòrt-Pairin». Fabre, autor d'un recuelh de còntes d'inspiracion tanben orientala, mai en francés (Les Visites de Zima, còntes arabes), causiguèt pasmens una via un pauc diferenta per sa reescritura d'AT 332. Benlèu influenciat per la causida aqueste còp de l'occitan e non pas dau francés, e mai per sa coneissença prigonda, biografica, de la Vaunaja e de sa populacion (Somèire, ont èra nascut, e mai Aubais, ont foguèt curât «segondari» a la debuta de sa vida de prèire, fasián d'eu un quasi Vaunajòu), son lei camins dau réalisme e mai de la reflexion sociala e filosofica, qu'aimèt mielhs de trevar.

12Per aquò faire, Fabre esitèt pas a boloversar çò que se pòt dire l'ordre dau cònte meravilhós, que representava lo canabas de son pichòt roman. Sa tòca estent pas de «sauvar» ò d'enregistrar per la posteritat una òbra qu'auriá pogut desaparéisser de la memoria deis òmes, la pleguèt a sei volers d'escrivan, e aquò de totei lei biais possibles : estetics, narratius, moraus ò filosofics... Es pas estonant donc que degun se siá pas apercebut abans Emmanuel Le Roy Ladurie de çò qu'èra l'origina narrativa dau tèxt : la tòca de Fabre èra ben de faire servir lo cònte orau a d'autreis usatges que son usatge primier, e mai s'agissiá per eu de faire aquí òbra de literatura «sabenta», elaborada segon d'autrei reglas e d'autrei canons. D'aquí, la version primiera dau «recit» a prepaus de son eròi païsan podiá pas èstre que boloversada, acaptada qu'aviá d'èstre d'ara enlà per tot un ensems de vestiduras estilisticas e de significacions diversas que ne cambiavan de fons a cima e lo sens e la rason estetica prigonda.

13Aquelei cambiaments, pas qu'a leis inventariar, apareisson nombròs e prigonds. Tòcan primier de tòt, ben segur, lei dimensions dau raconte. Lo de Fabre se pòt situar entre lei d'una novèla e lei d'un roman. Se se parla pasmens de cònte a son prepaus, per ne marcar leis originas, es de cònte lòng, ò amplificat, que deuriá puslèu èstre fach mençon. Aquela amplificacion es fondada primier sus un reversament de tota la logica narrativa dau cònte. En venent Jean l'an prés, l'eròi dau cònte orau, Jan de Tròp per exemple se fasèm referencia a la collecta narbonesa de Lois Lambert, cámbia d'estatut. De personatge principal, que demòra de tot biais, vèn tanben narrator principal, de la vida sieuna e de la de sei gents, a travers un vertadier desdoblament de la narracion que son importància es màger dins lo procès d'amplificacion imaginat per Fabre. Aqueu cambiament pron radicau de perspectiva, en fasent «oblidar» lo cònte primitiu, pausa lo tèxt dins un autre univers : lo dau racònte brèu de son temps, qu'una tematica dicha realista i ocupa, dins la segonda mitat dau sègle per lo mens, una plaça de mai en mai consequenta. Se remarca tanben coma aqueu cambiament de perspectiva es acompanhat d'una mai granda complexitat dins çò que constituís lo dispositiu dei narrators e de la narracion. Lo recit de l'eròi vengut narrator de son existéncia es enquadrat per una «intrada» e una «sortida» fortament teatralizadas ont apareis un autre narrator, segondari, lo Baron, e mai un fresen, anonim, que sa posicion es a la gròssa la d'un narrator generalista, omniscient, remandant a l'autor quitament.

14Aquela multiplicacion dei ponchs de vista narratius fai dau tèxt de Fabre una òbra poderosament reflexiva; e se notarà en mai qu'aquel efiech es renfortit per la posicion de l'eròi-narrator aquí dintre : en venent narrator de sa vida e de la de sa familha, ne vèn l'observator, l'agachaire perspicaç e interrogatiu, sota l'agachada critica (e menaçosa, se seguissèm Le Roy Ladurie quand vei dins lo personatge dau Baron una creatura de la Mort) de son interlocutor noble e francofòn. Totei aquelei jòcs de miraus, que son tanben jòcs de questions e de respònsas, fan de l'Histoira dé Jean l'an prés un tèxt a mai d'una intrada, sempre a s'interrogar sus sa significacion. Aquela logica es pus exactament, e mai se'n manca, la dau cònte orau meravilhós, que foncciona sus un autre sistema d'evaluacion e de validacion deis accions e dei personatges. L'interaccion dei tres narrators remanda ansin a una narración problematica que seis equivalents se deurián puslèu anar cercar de la man dei recits de Voltaire, ò mielhs, de la d'una autra mesa en scena narrativa dei temptacions d'una epòca e d'un individú desdoblat : Le Neveu de Rameau de Diderot. Que leis dos tèxts sián demorats dins lei tiradors de seis autors (per de rasons saique diferentas), e que la descuberta dei versions originalas dei doas òbras aguèsse demandat pron de temps après sa mort, tot aquò fai pas que leis afrairar un pauc mai encara, d'un biais totalament ipotetic e donc purament especulatiu de segur. Tòt aquò podriá d'alhors menar a se demandar se l'Histoira dé Jean l'an prés es pas traversada per de butadas autobiograficas que lo recors au cònte auriá agut per ròtle tot a l'encòp de leis exprimir clarament e, dins un sens contrari, de leis escondre sota una aparéncia narrativa mai «objectiva», valent a dire exteriora au narrator primier e donc a l'autor. Un estudi detalhat dei variantas de la segonda version a rapòrt de la primiera ajudariá probablament a sasir una part de çò que foguèron aquelei butadas, entre afirmacion e mesa a l'escart, es a dire «censura» intima.

15Aquela tendencia fòrta a la reflexion e a l'interrogacion es sotalinhada e concretizada per leis autrei vestiduras qu'a pogut cargar lo voler d'amplificacion de Fabre. Aquí-ne pas que doas, d'entre lei mai vesedoiras. E primier la tendencia a accentuar tot çò qu'es dau domeni dau descriptiu dins lo racònte. Non pas que «lo descriptiu», per reprene lo titol dau libre de referencia de Philippe Hamon, siá pas present dins lo cònte orau. Mai dins l'Histoira dé Jean l'an prés leis elements descriptius son a l'encòp força nombròs e d'una bèla diversitat. Aquò fai que, mai d'un còp, s'organizan en vertadierei descripcions, siá brèvas, siá de dimensions remarcablas, que contribuisson d'un biais decisiu a l'arquitectura generala dau tèxt, per sa fonccion estetica e significativa primier, mai tanben per leis efiechs de simetria que sotalinhan dins lo cors de la narración propriament dicha. Una segonda tendencia característica concernís l'inclusion de partidas parladas, dialògs ó monològs, dins lo raconte de l'eròi-narrator. S'agís aquí de çò que se podría sonar de moments de teatre dins la mòstra teatrala que representan ja lei dos longs monològs encadenats de Jean l'an prés davant lo Baron. Jean, coma lo Jean-François Rameau de Diderot, es un actor de tria, que sap pivelar lo Baron, reténer sens relambi son atencion e faire nàisser, adereng, siá son adesion risoliera, siá sei criticas sovent ferotjas. Lei dialògs vius e amples, coma lei grands monològs (en forma de «tiradas» ò de «sermons», oblidem pas que Fabre, prèire, foguèt un orator sacrat estimat de sei parroquians tant coma dei grands personatges de Montpelhièr), ritman, coma lei quauquei descripcions ampias ja evocadas, lo debanar narratiu de l'Histoira dé Jean l'an prés.

16Se vei coma se passa dins lo tèxt de l'abat Fabre d'una poëtica que seriá la dau cònte orau (segon lo títol dau libre de Nicole Belmont), a una poëtica ben diferenta maugrat mai d'una semblança : una poëtica que sens escafar d'a fons lei marcas de tota mena de son origina, se bastís e se fai esprovar de son legèire a travers d'autrei mejans, d'autreis efiechs, e per d'autrei fins. Sensible, o podèm pensar, ais encants particulars de la literatura orala en occitan de son temps, Fabre ne sachèt gardar la fòrça particulara, mai es ben la literatura escricha que coneissiá e estimava que li serviguèt de mesura e de tòca. L'òme de teatre, lo prèire amator d'eloquéncia e lo legèire dei grands classics antics son aquí recampats per caravirar l'anar e lei dispositius de l'oralitat meravilhosa.

Mistral : lei darriers contaires e lo prunier poèta ?

17Frederic Mistral nasquèt en 1830. Quand comença vertadierament la redaccion de son autobiografia, que pareisserà pas qu'en 1906 sota lo títol provençau complet de Moun espelido. Memòri e racònte3, una mitât de sègle a passat per lo mens. Es de dire, tot a l'encòp, çò que podiá sarrar Mistral de l'abat Fabre (mòrt dins sa parròquia de Cèlanòva, pròche de Montpelhièr, au mes de marc de l'an 1783) e çò que lo desseparava d'eu. La «Granda Revolucion», per exemple, lo terratrèmol de 1789 e deis ans d'après, que sa presencia èra encar viva dins la memoria familhala e vilatgesa, a Malhana, entre 1830 e 1850 (aquelei vint ans que l'autobiografia mistralenca, arrestada puei, es centrada a son entorn). Es possible de dire que totei lei primiers capítol de Moun espelido son lo raconte d'aquel ensems de desseparacions que Mistral, mai d'una mitat de sègle puei, ne fai un darrier còp, e mai definitiu, l'inventari.

18Per eu, entre toteis aquelei desseparacions que l'autobiografia enóncia coma fondatritz de sa personalitat e de sa vocacion d'escrivan, n'i a una que sembla de despassar e de ligar entre elei totei leis autras : la que fai la tria entre, d'un costat, una cultura e una civilizacion de l'escrich e de l'escritura, e, d'un autre costat, una civilizacion de l'oral e mai de l'oralitat. Tre lo primier capítol, s'opausan la personalitat de Moussu Dòumas e la de la maire de Frederic, Delaïdo. Lo primier s'atròba dau costat dau francés e de la cultura escricha (lo famòs «Récit de Théramène» n'estent la marca màger); la segonda dau costat dau provençau e de la literatura orala (es aquí se sap la d'ara enlà tan famosa «sourneto de Jan dóu porc» que n'es emblematica). Aquela trencadura, qu'en cò de Fabre se'n pòt pas trobar la mençon clara e sistematizada, es aicí primiera. A luòga d'una continuïtat entre dos univers, doas parts de la cultura, es una rompedura que Mistral instituís en principi de compreneson dau mond e d'arquitectura de sa concepcion personala, biografica e intima dei causas e deis estrés. Son ben dos «costats», dos pendis, per reprene una configuracion famosa de l'òbra de Marcel Proust, que compausan lo païsatge mistralenc primier, lo que tota una vida e tota una obra d'escritura i tròban sa plaça e sei significacions pus prigondas. Lei Dòumas (e saique lei Mistral tanben, amb la figura dau paire, associada ai libres4, tan pauc nombrós coma sián estats, e mai a l'escriure) d'un costat, e lei Poulinet, de la man de la maire, simbolizan e concretizan aquela desseparacion que Frederic Mistral l'escrivan, tornant sus çò qu'es estada sa vida, ne fai lo principi d'organizacion de sa personalitat.

19Mistral liga aquela perda a l'idèa de desrasigament : parla «de pichot nèsci», e mai d'«enfant trouba», per designar leis enfants nascuts dau temps qu'escriu son autobiografia, «sènso atenènço ni racino» (MR, I, 21-23). Per aquò, totei lei primiers capitols de Moun espelido, mai ò mens, van èstre, crosant leis aspèctes propriament narratius que lo genre autobiografic demanda, un doble inventan : dei tèxts pus representatius d'aquela paraula enanada, e mai dei personatges que n'avián servat lo remembre e lei biais dau temps de l'enfança de Fredric, valent a dire aquelei

cansoun, sourneto, coumplancho, fablèu, que ma maire en fielant, iéu amata sus si genoui, me disié, me cantono en douço lengo de Prouvènço (MR, III, 84-85)

20Es pas tant d'alhors la paraula d'aquelei testimònis d'un temps perdut que Mistral «sauva» dins sa cronica, que sa personalitat, çò que ne fai dins lo moment de l'escritura de vestigis d'una epòca que lo poder sobeiran de l'escrich avia pas tòt arrestat d'aquela oralitat a l'encòp familiera e ufanosa. Lei confidéncias de la «vièio Renaudo», un dei primiers grands testimònis invocats per Mistral5, mòstran ben l'amplor e l'ancianetat, ja, de la rompedura sensa remèdi que s'es producha, censat, dins un passat quasi mitic; quand Frederic la questiona, tot aqueu periòde a ja desaparegut : «De noste tèms ? Ah ! se disié d'istòri, de conte, de sourneto, que vous óupilavias de lis ausi» (MR, III, 90). Au capítol VIII, un autre personatge inoblidable, lo Bramaire, fixa per sempre mai lo moment simbolic que la continuïtat de la paraula dei còntes s'es rompuda. Mistral, vengut bachelier e tornat de Nimes au mas dau Jutge per un primier moment d'espera e de reflexion dins lo periòde de seis estudis abans lo retorn, «definitiu» aqueste, que deviá clavar son sejorn d'estudiant as Ais de Provença, fai lo racònte de seis esfòrç per renosar amb son temps de jovent. Es lo Bramaire que l'ajuda dins aqueu retorn qu'es tanben retorn sus se e sus lei sieus, mai aquò fasent, es ben de la rompedura qu'aqueu personatge d'excepcion vèn lo représentant unic :

E alor me rabatiéu, l'ivèr, sus li vihado, ounte pousquère ansin ausi nòsti darrié countaire : entre autre lou Bramaire, un andan grenadié de l'armado d'Itàli, que manjauo tóuti vivo li cigalo e li reineta, talomen qu'aquélei bèsti ié cantavon dins lou vèntre .(MR, VIII, 286)

21Lo Bramaire, que son escais-nom ditz ja tot çò que podián representar sa votz e sa paraula, marca per Mistral la fin d'un temps, lo temps dei còntes vius dins la boca dei gents dau pòble, non letrats, benlèu, mai capables de transmetre de generacion en generacion aqueu tesaur que lei restacava drech ai votz de la Natura ela. L'anecdòta dei cigalas e dei ranetas que lo granadier de l'Empèri aviá acostumat d'engolir, coma totjorn dins l'autobiografia mistralenca, non es pas qu'un efiech pintoresc. Sa valor realista, causida tanben per son contegut memoriau, de segur, a valor de detalh mitic, capable de significar l'importància essenciala dau personatge dins lo debanar dau temps istoric. Òrne de la Natura, en contacte dirècte, e mai fisic, amb lei fòrças que la fan viure ela e s'atròban a l'origina de sa votz primiera e prigonda, lo Bramaire simboliza una aligança dau còs de l'òme e de la paraula universala d'ara enlà trencada per sempre. Es tota una musica, la de l'oralitat païsana, a l'encòp crudèla e meravilhosa, que n'es estada amudida amb la fin d'aqueu personatge e de sei semblables. Amb ela, es tanben lo cant e d'una lenga, la lenga de la Provença, e de la lenga tot cort, qu'es estat perdut, oblidat. E lo fiu antic d'aqueu cant, d'èstre estat romput ansin, es pas pus possible de ne restablir lo cors, lo rajar ancian.

22D'ara enlà, la soleta possibilitat de retrobar, e mai dins l'imperfeccion, aquela totalitat esvanida, sera de ne sauvar lei sobras, per lo doble recors de la memoria d'un costat, e de la collecta, acte piós e désesperat, d'un autre. Simbolicament, podèm dire que se lo Bramaire ocupa la plaça eminenta dau darrier d'entre lei contaires provençaus, Frederic, eu, se dona lo ròtle dau primier (Mistral e lei felibres emplegaràn soventei fes lo mot de «primadiers» per se designar) dei collectors d'aquela votz enanada. Arrestada la transmission, demoran pas que l'arqueologia, sciéncia e paciéncia d'un passat ensebelit, e, a sa seguida, la reconstitucion, l'esfòrç per faire entendre, amb una fidelitat relativa, lei ressens d'aquela paraula acabada.

23Lo Bramaire, d'un biais paradoxau (mai pas qu'en aparéncia), representa aquí l'aligança dau sauvatge, valent a dire de l'òme capable d'engolir lei bestietas que son pas estadas adomergidas, e de la cultura vertadiera, valent a dire la que restaca directament l'òme a son mond naturau, primier. Vèn d'aquò qu'es vist coma depositan a l'encòp dau cant prigond, aqueu d'abans la desseparacion, e donc de la civilizacion que l'oralitat n'èra la messatgiera exclusiva. Per Mistral, en mai, es la lenga provençala en camin de desaparicion (encausa de la cultura «modèrna» representada mai que mai aicí per l'institucion escolara) que constituís lo ligam necessari e indispensable entre l'una e l'autra causa.

24Lei legèires de Moun espelido. Memòri e raconte se son sovent interrogats sus lei principis de composicion d'aquela autobiografia arrestada, ò quasi, amb l'episòdi redoblat de la «rintrado au mas» (títol dau capítol XI). Arrestada, e pasmens contunhada un temps, fins au capítol XVIII. Es verai qu'a partir dau capítol XII («Font-Segugno», que son centre es se pòt creire lo passatge sota-titolat «L'istitucioun dóu Felibrige»), l'impression generala es la d'una desligason narrativa progressiva, a flor e a mesura que se passa de l'enfant e dau jovenòme a l'escrivan provençau (au felibre donc). Mai aquela impression deu pas escondre un autre passatge, que son ligam amb l'evocacion dei darriers contaires paréis fòrt e mai absoludament necessari a l'«immobilizacion» finala dau retrach autobiografic mistralenc. Aqueu passatge, en realitat, fai pas qu'un, mai ò mens, amb lo capítol XIII, que son títol es força ciar aquí dessús: «L'Armana prouvençau». L'Armana, publicacion annadiera acordada, segon una dei lèis majoras dau genre, amb lo debanar regular dau temps e dei sasons, foguèt una dei primierei manifestacions dau Felibritge tot escàs nascut, e mai dei resolucions mistralencas ligadas a la «rintrado au mas» (MR, XII, 388), quand s'agissiá per Frederic de «reviéuda'n Prouvènço lou sentimen de raço, que vesiéu s'avali souto l'educacioun contro naturo e fausso de tóuti li escolo». E l'Armana, de fach, tre sa primiera liurason, datada de 1855, aparéis mai que mai coma lo luòc de recampament d'aquelei «tesaurs» de l'oralitat païsana que lo Bramaire n'èra estat, segon lo dire de Mistral, un dei darriers possessors. Se remarcará la semblança dei formulacions per designar lo contengut de la nova publicacion e, aperabans, lo repertòri dei darriers contaires :

la quantita de conte, de legèndo, de soumeto, de talounado e de gandoueso, tóuti culi dins lou terraire, que i'es rabaia, fan d'aquelo entre-presso uno couleicioun unico. Touto la tradicioun, touto la galejado, tout l'esperit dóu pople soun rejoun aqui-dintre; e poudrié lou pople prouvençau, desparèisse, que soun ame e soun gàubi se retrouvarién tau quau dins l'Armana di felibre (MR, XIII, 462-464).

25La transmission, ansin, de çò que se podiá creire perdut, èra assegurada. Mai aquel ensag per contracarrar leis efiechs malastròs de l'«educacioun contro naturo e fausso de tóuti leis escolo» marca tanben un cambiament prigond. Non contents de «sauvar» la paraula de l'oralitat païsana, Mistral e lei felibres, amb l'Armana e çò que serà sonat d'aqui «proso d'armana», fan d'aquela oralitat una escritura, un estil particular. Valent a dire que, de l'oralitat viva, sempre a s'actualizar e a reviure lei moments de sa naissença a travers la votz e lei gests de cada contaire, cadun amb sa personalitat, sei reaccions, sa cultura, son istòria..., se vai passar, paradoxalament, a una «escritura de l'oralitat», capabla, censat, de retener, e mai dins lo silenci de la letra, quicòm, e mai çò estimat essenciau, d'aqueu mond desaparegut «de la natura».

26Se sap que lei collaboracions de Mistral a l'Armana prouvençau dins aqueu domeni son estadas recampadas per Pèire Devoluy sota lo títol, tot bèu just, de Proso d'Armana / Prose d'Almanach6. Lo primier d'aquelei tèxts es «L'Ome juste», publicat a l'origina dins l'Armana de 1876. S'agís aquí d'una version dau cònte AT 332, «La Mòrt-Pairin», valent a dire lo que serviguèt de canabas a l'abat Fabre per son Histoira dé Jean l'an prés. Un pauc mai d'un sègle après l'escrivan lengadocian, Mistral (mai sabèm pas quand e coma coneguèt aqueu cònte) s'interessa a aqueu tèxt :

I'a 'n orne qu'une fes aguè 'n enfant; e'n aguènt aquel enfant ié vouguè pèrpeirin un orne juste. Mai ounte lou trouva ? Cerco que cercaras !

27La version que nos n'a laissat foguèt estudiada per Joan-Claudi Bouvier, que la comparèt au «Filhol de la Mort» reculhit per Lois Lambert en país narbonés e a la qu'Emmanuel Le Roy Ladurie ne devinhèt la presencia en reirefons de l'Histoira dé Jean l'an prés. D'entre lei conclusions d'aquel estudi, retendrem pas que çò que concernís la «man» de Mistral dins aquela entrepresa de sauvament. Aquesta «man», man d'escrivan de tot segur, segon Bouvier,

a amplifié, accumulé et en quelque sorte systématisé les possibilités du langage oral pour le rendre plus apparent

28e leis efiechs d'aqueu trabalh d'escritura, a de moments, i son talament mes en relèu que l'escrivan Mistral «fait passer la démonstration avant la narration».

29La «proso d'armana», ansin, pòt èstre considerada coma un esfòrç d'importacion de l'oralitat païsana dins l'escrich, per tot a l'encòp ensajar de i servar una part de la força e de la natura particularas de l'orau, e d'aquí n'avivar l'escritura en la provesissent d'una part d'aquelei poders a mand de se perdre.

Per conclure: l'escritura «tombèu» de l'oralitat ?

30Sus lo silenci dei darriers contaires, Mistral vòu bastir una lenga e una literatura. Se vei mai ò mens coma lo trochamand entre lo darrier dei «poètas» de l'oralitat provençala, e lo primier dei poètas d'una nova literatura que fariá pas qu'una amb la lenga ansin restaurada. Trobam aquí una tematica qu'es, au fons, exactament la d'un dei tèxts poëtics pus famòs e pus espandits, e mai largament, dau poèta de Malhana, «La Coupo». Foguèt escrich en julhet de 1867, per fin de celebrar la copa d'argent escrincelada que lei Catalans n'avián fach present ai felibres per lei mercejar de l'acuelh sieu a Victor Balaguer, empachat de tornar dins son país7. Se pòt legir, aqueu cant de gràcias, coma peça de circonstàncias, amb tot son pes de formulacions convengudas. Mai, coma quasi totjorn quand s'agís de Mistral, lei tèxts d'aparéncia pus convencionala son tanben de composicions ricas de significacions fòrtas. Dins lo cas de «La Coupo», es dificil de pas i veire sens cercar trop, en darrier dei celebracions collectivas, un poèma pron personau, que Mistral i fai, per se, un bilanç de son entrepresa linguistica e literària. S'inscriu, vist ansin, dins la meteissa dralha que lo projècte de Moun espelido: un arrest dau temps present virat devers lo epassat, per lo fixar en donant un sens ais eveniments. E mai una reflexion interrogativa: lei represas insistentas, dins lo còr dau tèxt, de «bessai» :

D'un vièi poplefièr e libre
Sian bessai la finicioun

31Puei

D'uno raço que regreio
Sian bessai li proumié gréu;
Siam bessai de la patrio
Li cepoun emai li priéu

32e mai lo rapòrt establit entre aquelei represas e lei temas de la fin e dau començament (lei darriers e lei primiers, dich autrament), dessenhan l'espaci d'una vida e d'una idèa qu'es lo meteis qu'unis e dessepara lo Bramaire e Frederic.

33Es la dobla question de la continuïtat e de la memoria qu'es aquí pausada, a l'entorn dau problema de la trencadura entre dos temps, dos moments de la vida deis ornes. E mai, en transparencia, es una autra question, que lei reünís, la de la transmission, qu'apareis, sotalinhada e imatjada per lei referencias mai ò mens explicitas a la vegetacion («regreio», «gréu», «cepoun»... ). Es en fach la tematica mistralenca de la renaissença qu'es aquí presenta. Per se'n téner au cònte: coma faire per que demore viu - orau donc - çò que pòt pas pus èstre, escrich, que vujat de sa vida, tot bèu just ? En venent contaire en luòc e plaça dau Bramaire, Mistral tot a l'encòp sauva e ensebelis la votz dau «pòble».

34Se sap coma es importanta aquela presencia dau tombèu dins l'òbra mistralenca. Ne retendrem pas qu'una, la que vèn clavar lo darrier recuelh Iiric dau poèta, Lis Óulivado (1912), amb la peça justament titolada «Moun toumbèu», datada de 1907. Aquela peça es una evocacion per avança de la gloria dau poèta après sa mòrt. Aquò fai, d'alhors, que son escritura pòt èstre directament estacada a la de Moun espelido: dau retrach immobilizat dins lo sovenir per la posteritat de l'autobiografia d'enfança e de joinessa, representa lo moment ultim, lo de l'imaginacion dei passants questionant a son entorn a prepaus de l'òme ensebelit sota «la capoucho blanquinello» dau tombèu anonim. Citem-ne lei quatre estrofas céntralas :

E quand li gènt demandaran
A Jan di Figo o Jan di Guèto :
«Qu'es aquéu domo ?» respoundran :
«Acò's la toumbo dóu Poueto.
«Èro un que faguè de cansoun
Pèr uno bello Prouvenqalo
Que ié disién Mirèio : soun,
Coume en Carmargo li mouisssalo,
«Escampihado un pau pertout...
Mai éu restavo dins Maiano,
E lis andan dóu terradou
L'an vist treva nòstis andano.»
E pièi un jour diran : «Èro un
Que l'avien fa rèi de Prouvènço...
Mai de soun noum li grihet brun
Canton soulet la survivènço !»

35Se remarcarà coma lo poèta Mistral vèn aquí cançonier anonim, que tot d'eu s'es d'ara enlà «perdut» dins lo cant dei grilhets. Dau Bramaire a Frederic e de Frederic au poèta anonim subrevivent pas que dins lo cantar dei bèstias pus umilas (gaire diferenta fin finala d'aquelei que leis engolissiá lo Bramaire), un cercle es boclat. Coma se l'ambicion darriera dau poèta de l'escrich, agachant un darrier còp lo debanar de son existencia, èra de tornar dins aqueu temps d'abans, que la lenga i èra viva e naturala.

36Mistral, ansin, se pòt considerar que marca, a rapòrt de l'oralitat paisana, un moment fort que seriá lo dau lagui de sa desaparicion e de l'entrepresa, forçadament vana per part, de l'alentir e mai de ne reversar lo cors en remplaçant, mai ò mens, la votz dei contaires per la figura dau «Poèta», mèstre de l'escrich, mai que son òbra podriá un jorn, noirida que seria estada deis ensenhaments dei primiers, tornar a l'oralitat deis originas8, e d'aqui la reviscolar, literalament. Aqueu sentiment de la perda que sola la literatura seria capabla de ragantar e de comolar sembla largament absent de l'òbra de Fabre, qu'escriviá dins un contèxt de coexistencia, e mai ierarquizada, entre lei lengas e lei formas culturalas, oralas ó escrichas. Mistral es pas en rompedura amb aquel eiretatge. Nos rapòrta, per exemple, qu'es d'un autre contaire malhanenc, contemporanèu e vertadier «doble» dau Bramaire, que sachet noirir, ben mai tard, son òbra literària :

Un autre que n'en sabié, de sourneto, à plus fini, èro lou vièi Devot, au quau me fai plasé de paga moun dèute eici, car, tant simplo quefuguèsse, iéu ié dève la dounado de moun pouèmo de Nerto (MR, VIII, 286).

37Mai aquí tanben es lo sentiment de la perda e de sa possibla redempcion per la literatura que s'impausa : lo «tombèu» dei mots escrichs se fai réceptacle dei votz amudidas.

38Aquela bocla dei temps e dei perdas, l'òbra de Marcela Delpastre (que nasquèt en Lemosin en 1920, valent a dire quauqueis ans just après la mort dau Malhanenc) n'esposa la trajectòria dins sa part mai «bassa». Lei Saumes pagans començan, dins sa primiera part (lei sèt primiers poemas, segon una cadencia que sembla ben d'organizar tot lo recuelh, de sèt en sèt, fins a setanta, chifra de l'eternitat), per una evocacion de la votz dau poèta soleta e solitària dins un país, lo «país de l'aubre», que de sa paraula es estat despulhat de fons a cima. Lo poèta, eiretier dau Dàvid biblic e mai de l'Orfèu antic, es tanben e primier de tot l'eiretier dei darriers possessors de la paraula d'un país d'ara enlà mut e sord a aquela paraula, ara que ne'n compren ni lo sens, nimai la necessitat. Aqueu país, d'aquí, se presenta coma un tombèu, que soleta una resurreccion, esperada, mai ipotetica, i podriá tornar lo bofe de la vida vertadiera. La figura dau Crist e l'arquitectura dau camin de la Crotz sostenon aquel esper dificil, entre la mòrt, d'un costat, e la cresença dins una «vida novèla» (la formula, que fai pensar a Dante, lo de la Vita Nova, es dins lo recuelh, a prepaus de l'enfant9), d'un autre costat.

39Se pòt pas pensar pas, a prepaus d'aquela figura dau poèta portaire, coma d'una crotz, de sa paraula d'ara enlà «desparaulada», a tota la part de l'òbra de Marcela Delpastre virada devers lo collectatge d'aquela paraula : a son òbra de contaira e d'enregistraira dei còntes lemosins, de segur, mai tanben a son òbra pus etnografica, qu'una part màger foguèt recampada sota lo títol significatiu de Le Tombeau des ancêtres. L'imatge dau tombèu, aquí, fai primier referencia a la fin d'una civilizacion de la paraula e de l'oralitat, e mai a l'òbra dau poèta, qu'amb l'ajuda de la letra e dau libre, recampa leis elements esparpalhats d'un periòde considerat coma finit :

La civilisation occitane, et proprement limousine, meurt tout doucement, inconsciemment, résorbée dans le mouvement général d'un monde à la perpétuelle recherche de cette illusoire perfection qui est peut-être son but et sûrement l'une de ses meilleures raisons d'être.

40Saumes pagans vai posar son bofe pròpri a la fònt de totei leis originas : la dau «vent de Dieu», qu'es tanben la dau saumista e, mai largament, la que traversa e balha son vam au Libre per excelléncia, valent a dire la Bíblia10. Es aquela quista portada per una fe malaisida qu'acompanha la mesa en tèxts de l'oralitat paisana : quand lo vent es a mand d'abandonar la paraula, lo long e secular caminament de la paraula a l'encòp collectiva e personala, son alen, pasmens, contunha de percórrer lo dedins e lo defòra dau mond. Aquí la tasca dau poeta segon Delpastre : d'aquel alen demorar, còntra totei lei contraris, lo trochamand, entre la natura infinida e leis òmes.

***

41De la mitat dau sègle xviii a la segonda part dau sègle xx, es tot un moment centrau de l'istòria dei rapòrts entre literatura orala e literatura escricha (en occitan) que se laissa veire. Lei tres escrivans evocats son ben diferents, encara que marcats totei tres per d'itineraris que son pas sens parentats, foguèsse pas que lo pes grand que representèt per elei lo crestianisme dins sa pensada ò dins sei conviccions prigondas. Cadun pòt èstre considerat coma significatiu d'una recepcion particulara de la literatura orala dins l'encastre de son integracion a una escritura literària, a flor e a mesura que l'oralitat païsana tradicionala se modificava fins a desaparéisser dins sa quasi totalitat sota fa forma eiretada. Cadun tanben s'inscriu dins lo païsatge de son epòca a rapòrt d'aquesta oralitatpaïsana : manlèus e integracion a la ficcion per transformacions e amplificacions mescladas dau costat de l'abat Fabre, sentiment d'una perda sens remèdi e volontat de ne servar quicòm d'essenciau per lo mejan d'una escritura adaptada dins lo cas de Mistral, idèa de la fin d'un mond païsan e de sa paraula pròpria, entre temps reculhida de mercé l'òbra dei folkloristas ò deis ernològs, per Delpastre.

Bibliographie

Des DOI sont automatiquement ajoutés aux références bibliographiques par Bilbo, l’outil d’annotation bibliographique d’OpenEdition. Ces références bibliographiques peuvent être téléchargées dans les formats APA, Chicago et MLA.

BIBLIOGRAFIA

Barral, Marcel, 1971. J.-B. Favre, sa vie, son œuvre. Essai sur le burlesque dans la littérature occitane, Montpellier, Université Paul Valéry (Centre d'études occitanes).

Belmont, Nicole, 1999. Poétique du conte. Essai sur le cònte de tradition orale, Paris, Gallimard.

Berlioz, Jacques, bremond Claude, Velay-Valentin Catherine (dir.), 1989. Formes médiévales du cònte merveilleux, Paris, Stock / Moyen Âge.

Bonifassi, Georges, 1987. «Notes sur le genèse de l'Armana prouvençau», La France latine, 104, 9-30.

Bouvier, Jean-Claude, 1984. «Mistral et la tradition orale. Une version mistralienne de la Mort-Parrain», Revue des Langues romanes, LXXXVII, 2, 161-176.

Castan, Nicole et Yves, 1981. Vivre ensemble. Ordre et désordre en Languedoc (xviie-xviiie siècles), Paris, Gallimard-Julliard («Archives» 87).

Delpastre, Marcelle, 1997. Le Tombeau des ancêtres, Paris, Payot.

Fabre, abbé Jean-Baptiste, 2001. Correspondance et autres documents inédits, publiés pour faire suite à l'édition donnée par Marcel Barral en 1960. Avec introduction et notes par Guy Barral, Montpellier, Entente Bibliophile.

Gardy, Philippe, 1988. «Aux origines d'une folie : les religions du patois; Jean-Baptiste Fabre à Aubais (20 janvier 1753-20 août 1755»), [amb a la seguida] «Les poésies occitanes et françaises du curé de Congénies», Revue des Langues romanes («Lectures de Jean-Baptiste Castor Fabre»), XCI, 2, 147-185.

Gardy, Philippe, 1992. «La proso d'Armana : contes et récits d'une langue et d'une société à jamais perdues», Revue des Langues romanes («Des nòvas médiévales aux nouvelles occitanes modernes»), XCVI, 2, 1992, 349-374.

Gardy, Felip, 2003. Figuras dau poèta e dau poèma dins l'escritura occitana contemporanèa. Marcela Delpastre, Mas-Felipe Delavouët, Bernat Manciet, Renat Nelli, Montpeirós, Jorn / Bordèu, Textes occitans.

Gueulette, Thomas-Simon, 1712. Les Mille et un quarts d'heure, còntes tartares, Paris.

Hamon, Philippe, 1981-1993. Du Descriptif. Paris, Hachette.

Le Roy Ladurie, Emmanuel, 1980. L'Argent, l'amour et la mort en pays d'oc, Paris, Seuil.

Martin, Angus, 1981. Anthologie du conte en France, 1750-1799.

Philosophes et cœurs sensibles. Paris, 10/18.

Mistral, Frédéric 1926. Prose d'Almanach, Paris, Grasset.

Perrin, Jean-François et Jomand Baudry, Régine (éd.), 2002. Le Conte merveilleux au xviiie siècle: une poétique expérimentale, Paris, Kimé.

[Pouget, Philémon (éd.)], 1988; 2004. Jean Baptiste Fabre. Histoîra de Jean l'an prés / Histoire de Jean-l'ont-pris. Dossier critique, CRDP de Montpellier.

10.3917/puf.simon.1984.01 :

Simonsen, Michèle, 1984. Le Conte populaire. Paris, PUF.

Soriano, Marc, 1972. Les «Contes» de Perrault. Culture savante et traditions populaires, Paris, Gallimard.

Notes de bas de page

1 Leis òbras presas en còmpte son essencialament, dins l'òrdre cronologic : Jean-Baptiste Castor Fabre. Histoîra dé Jean l'an prés, texte occitan et traduction française; Histoîra dé Jean l'an prés, variantes de la deuxième version, traduction et commentaires; suivi de «Jean-Baptiste Fabre entre deux langues», par Philippe gardy, in Le Roy Ladurie 1980, 9-59; 509-551; 553-560 (= primièra version); Jean-Baptiste Fabre, Histoîra de Jean l'an prés / Histoire de jean-l'ont-pris, tèxt original establit per Felip Gardy. Revirat al francés per Felip Gardy e Patrie Sauzet. Nòtas de Felip Gardy amb l'ajuda de Danielle Bertrand (nòtas istoricas) e Patric Sauzet (nòtas linguisticas), prefaci de Robèrt Lafont, Montpellier, CRDP, 1988; 2003 (= segonda version); Frédéric Mistral, Mémoires et récits, Paris, Pion, 1906; Pierre Rollet (éd.). Frédéric mistral, Mémoires et récits. Aix-en-Provence, Ramoun Berenguié, 1969; Raphèle-lès-Arles, Culture provençale et méridionale, 1981; Marcela Delpastre, Saumes pagans, s.l., IEO, Novelum-Messatges, 1974; [avec une traduction française de l'auteur], s.l., Las Edicions dau Chamin de Sent Jaume, 1999.

2 Tot parier, Fabre presenta dins sa peça lei gents de Castelnòu coma de personatges pas necessàriament simpatics, menats sovent per la cupiditat. Jean l'an prés, lo personatge coma la novèla, son pas luenh dins aquelei retrachs que se vòlon, sus aquò, de la man d'un cert «realisme».

3 D'ara enlà : MR.

4 «N'avié jamai legi, moun paire, que tres libre, lou Nouvèu Testamen, l’Imitacioun, e Don Quichote» (ME, II, 58). En mai tèn regularament soun Cartabèu («escrivié sis afaire, si comte e si despènso, emai si refleissioun»).

5 Se mençonan quauquei títols significatius de grands còntes meravilhós a son prepaus : La Bèsti de Sèt Tèsto; jan Cerco-Ia-pòu; Lou Grand Cors sènso amo...

6 Amb en sota-títol la mençon ben significativa : «garbo de conte, raconte, fablèu, soumeto de ma grand la borgno, legèndo, cascareleto, moutet divers».

7 Jean Boltiere (éd. ), 1970. Frédéric Mistral. Lis Isclo d'or. Paris, Didier, I, 130-140.

8 «Mes origines» : es ansin que Mistral formula, en francés, la primiera part dau títol provençau de son autobiografia, Moun espelido.

9 VII «Lo poeta» : E l'amor que n'ai pas, quo es ton amor que chante, quand tenes a plens braç los fruchs de la vita novela.

10 Se pòt pensar qu'es lo metéis vent, present tre lo preludi, que bofa tot de lòng dei Saumes pagans.

Précédent Suivant

Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.