Prefaci
p. 7-14
Texte intégral
1«Contes e cants. Les recueils de littérature orale en pays d'oc, xixème et xxème siècle»: es la question de civilizacion al programa del Capes de 2004 que recampèt los 12 e 13 de decembre de 2003 a l'Universitat Paul Valéry estudiants e professors per doas «jornadas Capes» seguidas e ricas d'informacions, d'escambis e d'esper per los candidats... Esper decebut, ailàs, per l'anóncia un mes mai tard del pauc de postes meses al concors ! Vist del costat universitari, lo concors es una legitimacion, non solament deis estudis, mas de lor contengut. Los autors, las òbras, las questions «al programa» i prenon un biais de visibilitat e d'oficialitat que dins nòstre sistèma francés val una reconoissença que ne sabèm lo prètz, e mai la precaritat ! Vist del costat de l'ensenhament segondari, es sonque la pòrta, mai o mens estrecha, per ensenhar l'occitan en collègi e en licèu. L'afogament del «gay saber» se i tusta, de còps crudèlament.
2Mas en decembre, èrem encara d'afogats...
3Per un còp se parlèt de literatura orala amb d'especialistas venguts d'Occitània tota, Provença, Gasconha, Lengadòc, e la diversitat de las intervencions permetèt de far lum sus qualques aspèctes de la question pausada – question plan larga pasmens, que lo programa seguent, de 2005, ensagèt de redusir als còntes solets1. Publicam aicí las onze contribucions que ne recebèrem la version escricha. Coma o aviam demandat als intervenents, s'agissiá pas de trachar de tal o tal punt de lor trabalh de cercaire, coma dins un collòqui sabent, mas de presentar pedagogicament un domèni, un autor, una problematica. E los mercejam totes d'aver respondut a l'espèra dels estudiants, en los iniciant als apròchis de la literatura populara que, se sembla gaire presada dins l'universitat actuala, coma ditz Josiana Bru, impòrta fòrça als estudis occitans.
4Dins lo nombre de las intervencions destriarem tres axes de reflexion e d'analisi, que son pas trachats successivament mas que sovent se crosan e se fan resson, es a dire: l'oral jos l'escrich, los grands recuèlhs, lo collectatge.
L'oral jos l'escrich
5Lo programa de literatura en 2004 compreniá d'òbras e d'autors plan acordats amb lo programa de civilizacion, Fabre, Mistral, Delpastre... La relacion entre literatura orala e literatura tot cort i presenta mai d'una forma. Felip Gardy ne fa l'analisi. Mòstra cossí los escrivans occitans s'apodèran lo saber popular, qu'es sieu, cossí ne fan òbra reflexiva, ligada a las representacions de son temps sus la «lenga del pòble», cadun de son biais, del travestiment burlesc al «tombèu» poetic. Jos l'escrich, l'oralitat s'amaga tant coma se fa veire. Emmanuel Le Roy Ladurie desvelèt dins «Joan l'an pres» l'estructura centrala del cònte de «La mort pairin», cònte internacional, present dins totes los recuèlhs del sègle xix, en version lengadociana e en version provençala jos lo títol de «L'òme juste» contat per Mistral (e estudiat per J-C Bouvier). Aquesta «evidéncia» se vesiá pas, pas mai ... Aicí la referencia a la cultura populara fonciona dins lo tèxt coma un codatge sabent que se pòt pas descodar sens una solida cultura etnologica.
6Cultura que defauta pas a Xavier Ravier, que nos entraïna dins los camins del recit mitologic, nos menant de Bigòrra Nauta a l'oracle de Delfes. Literàris o pas, modèrns o ancians, los mites prenon sens d'una mena de tension entre lo dire e lo mistèri del mond. Tot çò que permet de comprene un pauc del sens amagat de la natura o de l'univers social, del simple recit de pastre fondator transmés per las «faulas de noiriças» al poèma mai elaborat de Mistral, tot pòt aver valor mitica. D'aquel «patrimòni incorporal» que nos ven de luènh sèm los testimònis tant coma los interpretas.
7Pasmens, l'escrich, mai que mai quand es suspècte d'elaboracion estetica, es sovent considerat coma una masqueta del cònte blos, una traïson de la paraula populara dins sa veritat d'origina. Dos autors ne patiguèron dins la recepcion que coneguèron de son temps: Pourrat e Bladé.
8Jean-Claude Forêt, raportant lo scepticisme qu'aculhiguèt lo Trésor des contes de Pourrat, cita lo comentari bèl de Bernadette Bricout sur lo quite acte de transcripcion: «Transcrire le conte, n'est-ce pas le trahir, le tuer, l'arracher à la mémoire collective dont il tient sa vie profonde... le priver de l'intonation et du souffle, de l'éclat et du grain de la voix, du corps de ce contact qui lui donne sa force et son chatoiement éphémère?». Per aquò, malgrat qu'aguèsse fach un trabalh de collectatge immens e de granda qualitat, Pourrat se volguèt «contaire», escrivan a part entièra. L'usatge artista que fa d'un francés ont l'oralitat occitana se laissa discretament entendre dona la musica originala de Gaspard des Montagnes, una escritura justament del buf, del gran de la votz e del còs...
9De Bladé, lo grand Bladé, tot parièr, Patricia Heiniger-Casteret rampèla que sos contes semblèron tròp bèls per èsser autenticament «culhits sus las bocas del pòble» segon l'expression consacrada ! Qu'èra un folclorista a de bon, tant rigorós coma la sciéncia de son temps o permetiá, es encara mestièr d'o dire, e nos o ditz, en evocant sas armadas de formacion, sas practicas, las declaracions de sos prefacis, e mai en produsissent de nòtas de collectatges, raras e preciosas, que mòstran lo trabalh de terren abans la restitucion escricha, e la fidelitat d'aquesta. Fidelitat que la modernitat de l'escritura e lo classicisme de la lenga sabon rendre en tota -falsa- simplicitat.
10Quand parlam de folclòr, es a dire de cultura populara, de grands noms d'escrivans que posèron lor inspiracion a la font d'aqueste saber immemorial nos venon en tèsta: Mistral, bèl primièr, Perbòsc, Bodon, mas tanben Camelat, Max Roqueta... Mas Felip Martel s'interroga en istorian sus las relacions realament teissudas entre los escrivans e los folcloristas, en prenent l'exemple del Felibres e dels collectors nombroses al sègle xix. Respond que se son per la màger part ignorats, perqué, s'anavan totes al pòble, avián d'amiras divergentas, la renaissença lingüistica per los uns, la conservacion del patrimòni per los autres. Ne foguèt parièr dels occitanistas un sègle mai tard, coma o fa remarcar Eliane Bec-Gauzit. Los escrivans joves, e mai los cantaires en cèrca de voses novèlas avián en òdi lo patrimòni e sas «dentèlas e telaranhas». Amb la maduretat, la generacion dels renaissentistas tornarà a una evaluacion mai justa de la plaça del folclòr senon dins lor escritura, al mens dins lor cultura e lor inconscient.2
Los grands recuèlhs
11Malgrat la dificultat que representa de fixar l'oral que raja dins un escrich immobil e per definicion reduseire, es un mal sentit coma necessari. O dison totes, e mai los que s'entrevan de çò mai fugidís coma lo cant. J-J Casteret que compara las partirions ont vei notadas las musicas de las cançons a «l'ombra projectada de çò vertadièrament entendut», ne tira argument per trobar d'autres biaisses de servar, d'enregistrar, de notar...
12Aital, los intervenents que son del mèstier ne venon a pausar aquesta question centrala: sens los grands recuèlhs de nòstres davancièrs, auriam fòrça perdut, mas amb eles podèm imaginar tot çò que nos an fach perdre ! Perrault es sovent pres en exemple: un grand intellectual e poèta que se tracha de la matèria orala, que l'escriu e la transpausa, d'un costat desrevelha lo gost per los còntes e es a l'origina d'una tradicion novèla (J-C Bouvier), e de l'autre fa interferéncia a la transmission tradicionala (J. Bru). P. Martel e J-C Bouvier prenon tanben l'exemple de la cançon de Magali, creada per Mistral a partir de la melodia del cant tradicional del Rossinhòu sauvatge: ara Magali es dintrada -cossí que siá- dins la memòria provençala ! J.Bru resumís plan la foncion istorica dels recuèlhs en disent qu'es «dins l'escritura qu'òm va cercar las produccions oralas per las estudiar» e qu'aqueles estudis, tant coma lo collectatge, donan naissença a d'autres recuèlhs.
13La presentacion en diacronia dels grands recuèlhs «franceses», relativament a la matèria occitana, se tròba facha, d'un biais urosament complementari, dins mai d'una comunicacion, en forma de sintèsi o de monografia.
14L. Charles-Dominique, per lo sègle xix, en s'apiejant sus un corpus orientat a l'oest de l'espaci occitan, recensa 61 collectors sus quatre generacions.e un quinzenat d'antologias importantas qu'una granda part son concernidas per l'enquèsta Fortoul de 1852. Es lo temps d'Anacharsis Combes, Emile Vignancour, Frederic Rivarès, Félix Arnaudin, Marcel Lacroix, Gaston Jourdanne... sens doblidar Achille Montel e Louis Lambert que J-M Petit mòstra l'ample de lor trabalh en relacion amb la Societat de las Lengas Romanas a Montpelhièr.
15En Provença, J-Y Royer presenta l'òbra màger de Damàs Arbaud, aqueles 86 cants popularis de Provença reculhits, e mai restaurats, d'una beutat que lo poëta modèrna quita pas d'admirar: «aviá vertadièrament l'engèni de sentir e de comprendre nòstra poesia populara», beutat que Renat Sette nos faguèt sentir en los cantant a la velhada del divèndres.
16J-C. Bouvier parla el de l'epòca contemporanèa, es a dire a partir de las annadas 1960. Aprèp los folcloristas, d'autras dralhas se dobrisson al moviment de recèrca sus la literatura orala e d'autres noms lo venon illustrar: Charles Joisten, Daniel Fabre et Jacques Lacroix, Marie-Louise Tenèze, Marcelle Delpastre, Jean-Noël Pelen. Los camps d'estudis se modifican, s'alargan, d'otisses novèls de classament e d'analisi son elaborats, coma los catalògs d'Aarne e Thompson e lo de Delarue e Tenèze que de nombrosas comunicacions i faràn referéncia, mai que mai la de J.Bru, qu'aguèt l'atencion pedagogica de los plan explicitar en anèx. Es mai d'oralitat, de discors oral o «etnotèxt» que de «cònte tradicional» que se tracha a l'ora d'ara, e l'atencion se pòrta mai sus la produccion del discors en relacion amb un luòc, un grop uman, e sus sa foncion, complèxa ça que la, de marcaire d'identitat. D'aquí se pòt entreveire una tendencia actuala a melhor objectivar lo camp geografic e lo contèxt sociolinguistic del collectatge, en reaccion contra d'amiras nacional-provincialistas coma las que legís J-J Casteret en cò de Trébucq e Poueigh o las que denóncia E. Bec-Gauzit en cò de Canteloube e mai Coirault.
Collectatge e collectors
17Plenas d'ensenhament, aquelas jornadas foguèron tanben ricas d'emocion. La transmission orala es un moment privilegiat, e d'o mostrar, d'o far entendre laissa pas indiferent. Mercejam J. Bru de nos aver mostrat Maria Girbal disent lo cònte del boc d'Aunac a Marie-Louise Tenèze en 1964. D'aqui èran de melhor comprene e prenián carn los testimoniatges citats de tant de collectors apassionats que de sa quèsta faguèron l'aventura d'una vida. P. Martel parla fòrt justament de la tendresa qu'unís lo collecter a son informator. D'aquesta tendresa n'avèm agut de manifestacions divèrsas. Es Pourrat que cada cònte li ramenta las personas, la lutz e las odors del moment que lo reculhiguèt. Es Bladé dins son òrt de Lectora, amb sa grand e las sirventas, scèna omerica (Ravier), o encara sus un banc de l'Esplanada, amb lo vièlh Cazau de la casqueta de loira que li dicta... L'òme verd o Lo rei de las Agraulas o L'òme de totas colors... P. Heiniger evòca lo rescontré entre lo folclorista e l'informator excepcional, Victor Smith que rescontra Nanette Lévesque, Arnaudin Mariane de Marioulan e Bladé Cazau. L'instant del rescontre, de la fisança ganhada, de la paraula descadenada sembla d'aver quicòm de magic. Es malaisit, ditz Damàs Arbaud, de véncer la vergonha o la mesfisança del mond del pòble, de se far dels pastres, de las vièlhas acantonadas. Tant de camins de córrer, de paciéncia e de respecte de mostrar per obténer una varianta novela d'integrar dins son corpus ! Es de bon seguir puèi lo collector dins son trabalh de classificacion, de mesa en òrdre metodic de las paraulas esparpalhadas, «cet énorme fatras» que s'agis de rendre intelligible per lo transmetre, amb lo sentit grèu d'aprochar l'esséncia de quicòm coma la votz «narurala» del pòble e del país. L.- Charles Dominique restaca a aquela representacion primitivista e romántica l'usatge frequent que fan de la metafòra de la «garba», de la «culhida» o de la «meisson» dins los títols dels recuèlhs de cants ...
18Las tièras longas dels informators, désignais per lo nom, l'edat, la profession e mai lo nivèl d'instruccion non solament an per tòca d'autentificar lo conte, de lo sortir de l'anonimat, mas tanben de rendre a las voses umilas çò degut per lo letrat, l'erudit que ne farà sciéneia. Un tipe de collector folclorista del sègle passat se desgatja de totes los retraches individuals: es un notable, sovent un amator que se pren al jòc, de còps en rompedura amb son mitan o son mestièr -coma Gaston Jourdanne, Bladé, Laporterie, o en marga coma Pourrat- e de tota mena un òme que fa de son trabalh sens fin una lucha contra l'oblit, contra la mòrt.
19Amb l'evolucion del saber e dels metòdes la distància es granda entre eles e los universitaris e cercaires contemporanèus qu'an una formación d'etnològs o de critics de la literatura. Mas, de los entendre aqüestes parlar d'Arbaud, de Bladé, de Lambert, d'Arnaudin, de Pourrat, de Perbòsc, òm sent passar una tendresa que s'apren benlèu, malgrat que se'n defendan, a la nostalgia de l'atge d'aur dels còntes meravelhoses e que de segur fa la pròva que, per lor intermediari, las voses e los èrs ancians nos pòdon encara traversar.
Notes de bas de page
1 Lo programa de 2005 es formulat: «Contes, contaires, collectaires, Les recueils de littérature orale en pays d'oc, xixème et xxème siècles». La bibliografía, longa, es recentrada sus lo cònte e los contaires.
2 Revista Òc, genièr-març 1962, Folklore et littérature d'oc. L'enquèsta menada per Ives Roqueta amb las responsas fachas, mai que mai las de Camproux, de Max Roqueta e de Joan Bodon, son de tornar legir e meditar.
«Los còntes coma las cançons son una mena de torns sintaxics, una escòla del plan escriure que jamai i posarem pro» Ives Roqueta.
«Lo folclòr benlèu seriá coma l'accent, lo nòstre biais de virar çò que nos ven dels autres. Alara benlèu que d'estudiar lo folclòr, aquò nos serviría per comprene nòstra natura, o puslèu çò que càmbia pas dins nòstra natura... Lo cònte del cabridon que me contava ma maire... Folclòr o pas folclòr, èran los còntes del meu ostal. La sola literatura d'òc que me foguèt donat de conéisser.» Joan Bodon
«Se lo folclòr es una causa dau passat que eau repepiar, laissèm-lo ai scientifics dau folclorisme. A ren de veire amb l'occitanisme !» Carles Camproux.
«Lo folclor dels còntes es lo tresaur mai fabulós dau Vèrb. Un vocabulari au còp viu e verai, autentic, i dormís, e, mai preciosa encara, una sintaxi tota fresca, tota nòva, tota viva, rebat lumenós dau biais de pensar dau pòble occitan. Lo folclòr es un banh de jovença e de vertat, es la fònt incababla de tota respelida.» Max Rouquette.
Auteur
Universitat Paul Valéry, Montpelhièr
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Max Rouquette et le renouveau de la poésie occitane
La poésie d’oc dans le concert des écritures poétiques européennes (1930-1960)
Philippe Gardy et Marie-Jeanne Verny (dir.)
2009
Contes e cants
Les recueils de littérature orale en pays d’oc, XIXe et XXe siècles
Claire Torreilles et Marie-Jeanne Verny (dir.)
2004
Flamenca et les novas à triangle amoureux : contestation et renouveau de la fin’amor
Dominique Luce-Dudemaine
2007
De Pèir de Garròs à l’abbé Fabre
Trois siècles de poésie occitane xvie, xviie et xviiie siècles
Paul Fabre
2013
Pour la langue d’oc à l’école
De Vichy à la loi Deixonne, les premières réalisations de la revendication moderne en faveur de l’enseignement de la langue d’oc
Yan Lespoux
2016
L’occitan en guerre
Louis Bonfils - Lettres à Pierre Azema (août 1914-décembre 1916)
Guy Barral
2015