Four unpublished letters on Erasmus from J. L. Stunica to pope Leo X (1520)

1Erasmus’ dispute with the Spanish biblical scholar Jacobus Lopis Stunica was perhaps the most vehement of all the controversies he had to carry on. In 1520 Stunica began the dispute by publishing an assault on Erasmus’new Latin version of the New Testament1 In the course of the next four years Stunica published five further polemical writings against Erasmus. The latter replied five times. Originally, the controversy was about the translation and interprétation of specific New Testament passages, that is, about philological matters. But from the outset it was clear that Stunica’s real intention was to bring Erasmus into discredit, not because of his philological shortcomings, but because of his sharp criticism of the traditions of the church, the decadence of the clergy and the formalism which reigned in the church.

2That Stunica was motivated by a heart-felt horror of Erasmus criticism of the degeneration of the church appears from four unpublished letters which he addressed to the Pope Leo X in 1520 (or 1521). These letters form the framework of Stunica’s work Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates. The publication of this long work was first prohibited by Leo X and after his death, on 1 December 1521, by an edict of the cardinals in Rome. When Adrian VI arrived in Rome, in August 1522, he too forbade the publication of the book. Between the death of Léo X and the arrivai of Adrian VI in Rome, Stunica did publish an abridged version of the work, but this short version consisted of nothing but a series of quotations from Erasmus’ works, presented as indicative of Erasmus’ dangerous ideas. The original, intégral version of the Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates remained unpublished. But a manuscript fair copy of this original version, possibly the very copy presented to the pope, is preserved in Naples, where Stunica died in 1531. It is now in the Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III, Fondo Principale, MS. VII B 41, fos. 1-1192. From this manuscript the four letters from Stunica to Leo X will presently be published.

3The letters are of obvious importance. They show, for instance, that Stunica conceived his Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates as the counterpart to his Annotationes contra Erasmum of 1520. What the Annotationes had shown in the field of biblical philology was exactly what the Blasphemiae et impietates had to show in the field of dogmatic theology: Erasmus was a serious danger to the church and had to be reduced to silence by the pope, the sooner the better. In the first letter Stunica does not shrink from placing Erasmus in a tradition of redoubtable heresiarchs like Valentinus, Marcion and Bardasanes (a sequence borrowed from Jerome). In the fourth letter Stunica goes so far as to designate Erasmus a greater evil than the three antichristian authors Julian the Apostate, Porphyry and Celsus together. Erom the fourth letter it is also entirely clear that what Stunica wanted to achieve was Erasmus’excommunication. According to Stunica, Erasmus was the source of the Lutheran heresy and his elimination would bring about the end of Lutheranism.

4Particularly illuminating is the detailed discussion of the Encomium Moriae (1511) in Stunica’s fourth letter. Here it becomes abundantly plain that Stunica’s anger had especially been stirred by Moria’s criticism of the traditions and practices of the church, by her raillery at the theologians and the clergy3. The long passage on the Encomium Moriae reads as a review. Among Erasmus’criticisms mentioned by Stunica are those concerning:

• the worship of saints;
• image-worship;
• the lighting of candies for the Holy Virgin;
• the traffic in indulgences;
• superstition, especially the belief in fabricated miracles;
• the curiosity of theologians;
• the immorality of priests, who profit from the stupidity of the faithful;
• the luxurious and voluptuous life of the pope and the cardinals.

5Here we have an extensive reaction, written about ten years after the first edition of the Moria appeared, to the Rotterdammer’s best known work. Stunica’s reaction must be representative of the views held by many traditional catholics of his and Erasmus’time.

6The whole of Stunica’s Erasmi Boterodami blasphemiae et impietates consists of three books. The letters I to III form the prefatory letters to book I, II, and III respectively. Letter IV is the épilogue to the whole work.

I

7Beatissimo Patri et Domino nostro Leoni X, Pontifici Maximo, Iacobus Lopides Stunica S.D.

8Cum opus illud4 quod nuper edidi contra Erasmum Roterodamum in defensionem tralationis ecclesiasticae Noui Testamenti componerem, Pater Beatissime, atque eam ob rem totum Annotationum eiusdem librum, quo tralationem suam nouam in veteris et vsitatae suggillationem tueri pro viribus nititur5 a vertice (vt aiunt) ad calcem me legerem oportuisset, incidi inter legendum in nonnullas digressiones (sic enim appello, cum extra propositam materiam sint,) quas obiter et velut aliud agens annotationibus illis suis inseruit. Eas autem, quum partim impiae, partim blasphemae, partim etiam insanae et temerariae ac non ea reuerentia qua oportuerat prolatae mihi visae sunt, placuit seorsum annotare ac per ordinem, vt vnaquaeque se obtulit, in libellum redactas Beatitudini tuae legendas examinandasque proponere. Neque hoc negocium aliquo modo negligendum existimo. Quippe multis in locis, nisi forte ego hallucinor, nonnihil Hussitarum Erasmus referre videtur. Refert etiam aliquae quae impiissimi Luterii dogmata, nisi ab Erasmo potius Luterius accepit, sine dubio fulciunt.

9Memini me quamplurimis viris litteratissimis in Hispania nostra atque in primis bonae memoriae Francisco Cisnerio6 cardinali Toletano, principi meo, saepius olim retulisse verendum esse, ne Erasmus Roterodamus haeresiin in ecclesia suscitaret, cum praesertim inter illos versaretur populos qui simplicissimi ingenii sunt. Qui hommes non secus ac numen quoddam venerantur. Quos facile est in perniciosissimam quamlibet sectam pertrahere.

10In commentariis super Osee refert Hieronymus neminein posse haeresim astruere nisi qui ardentis ingenii sit et habeat dona naturae quae a Deo artifice sunt creata, talemque fuisse ait Valentinum, talem Martionem. Quos doctissimos fuisse constabat. Talem denique Bardesanem, cuius etiam philosophi admirarentur ingenium7. Talis profecto Erasmus Roterodamus est, Pater Beatissime, qui (vt ex eius scriptis percipi potest) ingenium habet ardentissimum, saecularem eloquentiam, vim dicendi acerrimam, temerariam procacitatem, audaciam perditissimam. Foenum habet in cornu8. Nihil inausum, hihil intentatum relinquit. Nemini parcit. Neminem non flocifacit. Null us est in quem maledicentia ilia rabiosa ingenio suo peculiari non totus invehatur. Nam quid referam quam effrenata mordacitate non solum veterem ecclesiae interpretem9, verum etiam Sanctarum Scripturarum expositores insectetur? Nicolaum Lyranum, Vgonem Carrensem pro despicatissimis habet. Dignum inquit Carrensem qui carrucas agat10, virum, vt litteraturam praeteream, sanctae Romanae ecclesiae cardinalem. Hunc alibi per derisum mataeologum appellat11. Iam vero sanctiores his animas et eruditiores Isidorum nostrum et Thomam Aquinatem quibus non conuiciis lacessit? A veteribus autem ecclesiae doctoribus libere dissidere pro nihilo ducit. Hieronymum et Augustinum, duas ecclesiae firmissimas columnas, vel inemoria lapsos, vel impense credulos, vel studio Scripturas Sacras in suas opiniones detorsisse impudentissime blatterat. Et ne longius procedat oro. Vix aliquid reperietur ab Erasmo conscriptum quod non impietatibus, non blasphemiis, non in omne hominum genus acerbissimis conuiciis respersum esse videatur.

11Quae cum ita sint, oportet te, Patrem Sanctissimum, te indubitatum Christi vicarium, te catholicae ecclesiae magistraux, honxinis temeritati auctoritate tua sanctissima obuiare, blasphemoque ori frenunx imponere. In chamo, inquam, et freno maxillas eorum constringe, qui non approximant ad te; qui de fide catholica, quam tu praedicas, et tecum vniuersalis praedicat ecclesia, non recte sentiunt; qui noua cloginata, qui insanas assertiones, qui impias haereses in ecclesiam inuehere conantur; qui oues tuas morbo suae impietatis inficere laborant. Repurga, Pater Sanctissime, repurga falce apostolicae potestatis agrum dominicum Diaboli opéra zizania superseminatum12. Euelle lolium, spinas reuelle, ne forte suecrescentes et triticum suffocent13. Quod cum feceris, non solum Erasmum blasphemum, verum etiam reliquos id genus homines ab huiusmodi ausis facile deterrebis, sanioraque sapere vel docebis, vel coges. Sed de his hactenus.

12Nunc, Pater Beatissime, Erasmi vel insanias, vel blasphemias, vel impietates perlegito, atque ita quidem perlegito, vt singula eius verba sapientiae tuae trutina pensites. Reperies anguem in herba latitantem14, et impiissimam haeresim tinnulis verborum inuolucris adopertanx. Et quid dico adopertam? Immo, patentera; immo, in propatulo expositam; immo, se ipsam inxpudenter ostentantem. Quam ne in simplicis et ineruditae plebeculae pectora cum maxima animarum pernicie penitus irrepat, tu, Pater Beatissime Leo X, Pontifex Maxime, quam citius fieri poterit, extinguere ac de memoria hominum abolere curabis.

II

13Beatissimo Patri et Domino nostro Leoni X, Pontifici Maximo, Iacobus Lopides Stunica salutem.

14Cum superiore libro15 Erasmi Roterodami blasphemias et impietates ex eiusdem Annotationibus in Nouum Testamentum, cum easdem transcurrerem a me obiter excerptas, Beatitudini tuae legendas examinandasque proposuerim, Pater Beatissime, visum mihi est haud a praesenti negocio futurum alienum, si ea, quae ad eundem modum in scholiis quas in epistolas diui Hieronymi idem Erasmus edidit16, ab eo conscripta reperimus, in publicum etiam proderemus, quo Beatitudini tuae imprimis, caeteris deinde quibuscunque, in quorum manus liber hic noster aliquando peruenerit, facile possit innotescere eundem vbique esse Erasmum Roterodamum, id est, semper sui esse similem, hoc est, earundem blasphemiarum ac impietatum assertorem letaleque venenum, quod intra barathrum pectoris sui putridissimi concoxerat, non vnico in loco tantum ilium effudisse, sed per omnia scriptorum suorum volumina passim sparsisse.

15Euerat autem animus in fine illorum librorum, quos contra eundem Erasmum super epistolarum diui Hieronymi inepta illa discussione ac infantissimis in easdem scholiis scribimus17, insanas ac temerarias illius opiniones collocare, vt vno atque eodem opere et imperitiam simul hominis ac impietatem lectoribus ostenderem. Sed quum opus illud ob erratorum multitudinem quae singulis pene clausulis sese nobis offerebant longius procedebat quam initio credideram, neque ita facile, accedentibus etiam occupationibus, absolui posse sperarem, operepretium me facturum putaui, si litterariis erratis intérim praetermissis, ad ea quae in homme impietatem sapere videbantur stilum conuerterem ac Beatitudini tuae vna cum praecedentibus eiusdem blasphemiis18 illa quoque legenda et iudicanda eodem opere deferrem, quo et morbidam istam ouem tu, verus animarum pastor ac medicus19, ad pristinam sanitatem quam citissime reducas, ne et prauae illius opiniones simplicium animos subeuntes turbarum aliquid in ecclesia possint concitare.

16Quamquam quicquid per Luterium impiissimum et miserrimos illius sectatores in Germania hactenus turbatum esse cernimus, Erasmo huic sine dubio acceptum referri debet. Caput ille horum est et causa malorum, Pater Beatissime. Ab isto tanquam a fonte Luterianae omnes impietates defluxere. Hic vnus in Luteriano pectore respirat. Ab huius immoderata dicendi libertate rabiosaque facundia audaciam Luteriani desumpsere in ecclesiasticorum mores tanta impudentia debacchandi ac tam immanes blasphemias contra sedem apostolicam per totum orbem diuulgandi. Huius conatus temerarios et impios si represseris, Pater Beatissime, omnes illas Luterianas nebulas quae ab isto exhalantur facile disieceris, peritissimos corporum medicos imitatus, qui non tantum morbos ipsos quantum morborum causas amputandas ex artis suae vsu esse censent. Fonte siquidem malorum prorsus exsiccato, vt perniciosi riuuli qui ab eo defluebant statim inarescant, necesse est.

17Quam ob rem enitere, Pater Beatissime, vt malo huic tua occurras sapientia et iactabundum hominem suique opinione a multis iam annis inflatissimum humiliora sapere suprema tibi a Deo tradita compelle potestate, aut si, quod absit, in incaepto perstiterit, virga quidem apostolica, virga inquam ferrea20 confringe vas inutile21 et trade in interitum carnis22, vt spiritus saluus fiat23. Scimus nihil te magis laborare quam vt ecclesia catholica, cui diuina praees bonitate, dulcissima pace frui possit tuumque omne studium, tuam operam ac diligentiam in nulla re alia versari, nisi vt commissa tibi caelitus Petri nauicula24, ventis licet impellentibus, atque atris desuper nebulis minitantibus, per medios huius saeculi fluctus illaesa ac tuta, vt ab optimo decet gubernatore, recto abste cursu dirigatur. Hoc autem, Pater Beatissime, nisi haereses quae hinc atque inde contra ecclesiam catholicam nostris temporibus videntur pullulasse, quam primum reuellantur, effici nequaquam potest. Omnes autem impietates vna atque eadem opera de medio toiles, si hunc de quo nobis est sermo, ad viam veritatis vel coactum auctoritate tua reuocaris.

III

18Etsi satis arbitrabar ex his quae a nobis supra25 allata sunt Erasmi impietatem tibi esse perspectissimam, Pater Beatissime, quia tamen nonnulla illius alia opuscula postea reuoluens quaedam in eisdem repperi quae superioribus consona videbantur, visum nobis est quandoquidem hunc laborem semel assumpsimus vna opera omnes Erasmi insanias, omnes temeritates ac blasphemias in publicum prodere, vt norit Sanctitas tua, simul etiam et christiana respublica condiscat qualem hominem hactenus ecclesia nutriebat, cuius studia fouebat, quam deinde ille gratiam ac vt ita dixerim antipelargösin26 ob tam egregia beneficia catholicae matri rependerit veterum errorum suscitator, nouorum adinuentor, christianorum irrisor, ecclesiae calumniator, monachorum persequutor, sacerdotum lapidator, episcoporum repraehensor, in ipsos quoque Summos Pontifices vt impiissimus ita et acerrimus inuector. Hic ille est Erasmus Roterodamus, immensa librorum congerie a se edita per totum orbem decantatus. Cuius ingenium omnes mirabantur, cuius studia laudibus ferebant, cuius eloquentia non Batauos, vnde genus trahit, sed Latium ipsum redolere videbatur. Qui si exuberantes ac feruidos intra pectus cogitatus rationis temperamento moderari voluisset, si luxuriantem eruditionem prudentiae falce ad mediocritatem resecasset, haud dubium futurum erat quin maximam inter scriptores nostri temporis laudem esset assecutus. Nunc autem cum donorum Dei prorsus oblitus, cui quicquid egregium mortales habent acceptum referre debent, in tantam superbiam fuerit elatus, vt perniciosas, temerarias, impias blasphemasque assertiones, proprio fidens ingenio, per omnes libros suos proferre fuerit ausus, in multis contra ecclesiastica dogmata aperte sentiendo, retundendus quidem est tua potestate, Pater Beatissime, ac humiliera sapere cogendus, vt tandem re ipsa possit persentiscere te esse summum ecclesiae pastorem, te totius orbis doctorem ac magistrum, cuius sententiae velit nolit debeat parcere.

19Haec si feceris, Pater Beatissime, ac pro tua summa auctoritate immanissimos illius conatus potentissime represseris, non vnicum tantum hominem impietatis morbo detentum persanabis, sed et quamplurimos qui illius erroris libenter amplectuntur ad veram frugem haud difficile pertraxeris27.

IV

20Haec ex Erasmi Annotationibus in Nouum Testamentum et Scholiis in epistolas diui Hieronymi et aliis eiusdem opusculis a nobis excerpta sunt, Pater Beatissime. Neque ignoramus posse et alia in iisdem libris reperiri his quam simillima, si quis ea diligentius indagarit, quae aut blasphemiam aut impietatem aut insaniam resipiant. In his autem quae Beatitudini tuae nunc legenda proposuimus, quidnam aliud Erasmus agit nisi officium ecclesiasticum, id est horas canonicas spernere, nisi Romanae ecclesiae primatum ac Summorum Pontificum potestatem aperte sugillare, nisi ecclesiae caerimonias lacessere, nisi opes eiusdem et imperia, quae inuidos eius oculos perstringunt apertissime damnare. Insultat ecclesiae triumphis, insultat et gloriae. Matrimonii leges rigidas existimat. Bellorum omne genus nullo facto discrimine passim calumniatur. Pharisaeos appellat Christi sacerdotes et Sardanapaliciis addictos voluptatibus. Neque intactam relinquit confessionem quae ex ecclesiae praecepto a quolibet fideli quotannis exigitur. Decimarum quoque exactionem tyrannice ait a multis exerceri. Hieronymo blasphemiam non dubitat impingere. Damnat etiam ciborum delectum. Festis diebus vult modum imponere. Relligiones ecclesiam illustrantes acerbissimis verbis passim incessit, neque ecclesiasticum cantum omnino praetermittit. De iuramento item iudiciali haud recte sentire videtur. Censuras et anathemata, validissima in rebelles ecclesiae tela, inflatis buccis28 detestatur. Christianos cerimoniis plus quam Iudaicis onustos asseuerat.

21Priscos praeterea illos orthodoxos, quod nepharium est credere, in Sacris Scripturis nonnulla ait de suo addidisse, aut excludendos aut refellendos haereticorum errores. Quod quidnam aliud est quam dicere Scripturas illos deprauasse, corrupisse, inuertisse ac pro libito immutasse, verisque testimoniis haereticas blasphemias non illos conuicisse, sed addititiis et a se pro rei qualitate ex tempore confictis. Ob quam vel vnicam assertionem erroneam et scandalosam, Sanctarumque Scripturarum auctoritatem ac pondus eleuantem, etiam si aliae eiuscemodi ab eo prolatae non essent, ac per totum orbem diuulgatae, merito erat cohercendus, acerrimoque iudicio plectendus, melioraque ac saniora in posterum sapere ac in litteras mittere cogendus. Nam de peregrinatione et monastico secessu quid sentiat, non intestatum reliquit.

22Miracula praeterea sanctorum atque imprimis diui Hieronymi conficta esse putat. Matrimonium in primitiua ecclesia non credit inter sacramenta ecclesiae numeratum. Hierosolymitanam peregrinationem tanquam inutilem aperte dissuadet, commentitia quaedam illic dicens incertaque monstrari.

23Haereticos et scismaticos non vult ab ecclesia rescindi. Inter diuinas praeterea Scripturas legi ait hodie in templis monachorum somnia aut muliercularum delyramenta. De vitis sanctorum quae in ecclesia leguntur dubitat. Romani pontificis monarchiam non semper eandem fuisse asserit. Religionem ac fidem Romanorum perspectissimam ab ipsoque apostolo Paulo collaudatam non dubitat conuellere. Ecclesiarum episcopos acerrime reprehendit ac symoniacae haereseos audaciter insimulat.

24Bellum contra Turchas et caetero infideles non vno in loco videtur reprobare. Multa denique alia per omnes libros suos non dubitat proferre, quae ecclesiasticis dogmatibus ac sanae doctrinae aperte videntur contraire.

25Quid autem de libro illo referam per omnia compita vulgatissimo29 quem Mörias encômion30, id est, Stultitiae laudem, egregius magister titulauit? Quo in opere Stultitiae personam dedita opera indui voluit, quo virus illud teterrimum quod in animo iam diu conceperat apertis tandem faucibus euomeret. Plenum impietatis est opus illud, Pater Beatissime, plenum blasphemiae. Quicquid maledicentiae vsque est, id omne in eum librum congessit, admixtis de industria interdum salibus, quibus velut illecebris lectorum animos posset detinere. Quod si calumnias quae ad homines tantum pertinent velimus praetermittere, quod facile eas quis possit vel contemnere, vel simili moneta in auctorem ipsum refundere, quonam pacto praeterire poterimus quae ad sanctorum iniuriam Luciani illius Samosatensis verus imitator, qui, vt Lactantius refert, neque diis neque hominibus pepercit31 ore blasphemo eo in opere profudit? Sanctissimum Christi martyrem et inuictissimum athletam Christophorum verbis infaustis deridet, Chrystophorum aliquem Polypliemum., qui gygantea statura depingatur, appellans. His rursus, inquit, affines sunt hi qui stultam quidem sed tamen iucundam persuasionem induerunt, futurum si ligneum aut pictum aliquem Polyphemum Christophorum aspexerint eo die non sint perituri32.

26De diuo etiam Georgio, Iam vero, ait, Georgium etiam Herculem inuenerunt quem ad modum et Hippolytum alterum. Huius equum phaleris ac bullis relligiosissime adornatum tantum non adorant ac subinde nouo quopiam munusculo demerentur. Per huius aeream galeam deierare plane regium habetur33.

27Et infra de iisdem martyribus Item si quis, inquit, sit diuus fabulosior et poeticus, quod si exemplum requiris, finge huius generis Georgium aut Christophorum aut Barbaram, videbitis hunc longe relligiosius coli quam Petrum et Paulum aut etiam ipsum Christum34.

28Quid quod et fidelium relligiosas in singulos sanctos ac praecipue in Beatissimam Virginem affectiones deuotionesque, morborum ac periculorum aduersitatum denique omnium eisdem sanctis diuina gratia concessas depulsiones miris irrisionibus, cachinnis ac sybilis, non secus ac quispiam ex ethnicorum turba prosequitur? Quid iam, inquit, nonne eodem fere pertinet, eum singulae regiones suum aliquem peculiarem vindicant diuum, cumque in singulos singula quaedam partiuntur, singulis suos quosdam culturae ritus attribuunt, vt hic in dentium cruciatu succurrat, ille parturientibus dexter adsit, alius rem furto sublatam restituat. Hic in naufragio prosper affulgeat, ille gregem tueatur, atque item de caeteris, nam singula percensere longissimum fuerit. Sunt qui singuli pluribus in rebus valeant, praeciptie Deipara Virgo, cui vulgus plus prope tribuit quam Filio35.

29De cultu autem imaginum quid senserit, ex his quae statim referam aperte licet coniectari. Nec iam vsque adeo, inquit, stulta sum (loquitur enim apud ilium Stultitia), vt saxeas et coloribus fucatas imagines requiram, quae cultui nostro nonnumquam officiunt, cum a stupidis et pinguibus istis signa pro diuis ipsis adorantur36. Et alio in loco: Verum haud apparet eis tum fuisse reuelatum vna eademque adoratione adorandam imagunculam carbone delineatam in pariete et Christum ipsum, si modo duobus sit porrectis digitis, intonsa coma, et in vmbone qui adheret occipitio tres habeat notas37.

30Cum vigilantia item haeretica caereorum de die aceensionem calumniatur cum inquit: Quanta turba eorum qui Deiparae Virgini cereolum affigunt, idque in meridie, cum nihil est opus38?

31De indulgentiis praeterea ac de purgatoriis paenis et de inferis haud recte ilium sentire apparet cum ait: Nam quid dicam de his qui sibi fictis scelerum condonationibus suauissime blandiuntur, ac purgatorii spacia veluti clepsydris metiuntur, saecula, annos, menses, dies, horas, tanquam e tabula mathematica citra vllum errorem dimetientes39. Et paulo ante: Caeterum illud hominum genus haud dubie totum est nostrae farinae qui miraculis ac prodigiosis gaudent mendaciis vel audiendis vel narrandis. Nec vlla sacietas talium fabularum,, cum portentosa quaedam de spectris, de lemuribus, de laruis, de inferis, deque id genus milibus miracidorum commemorantur. Quae quo longius absunt a vero, hoc et creduntur lubentius et iucundiore pruritu titillant aures. Atque haec quidem non modo ad leuandum horarum tedium mire conducunt, verum etiam ad quaestum pertinent, praecipue sacrifiais et concionatoribus40.

32Et infra de theologis agens: Verum an non faelicissimi dum haec agunt? Praeterea dum inferorum res omnes sic ex amussim depingunt, tanquam in ea republica complures annos sunt versati41?

33Quid quod et omnium christianorum vitam superstitionibus ac delyrationibus plenam esse ait, quas sacerdotes lucri causa refert sustinere?

Non mihi, inquit, si linguae sunt centum oraque centum,
ferrea vox omnis fatuorum euoluere formas,
omnia stulticiae percurrere nomina possem,

34vsque adeo omnis omnium christianorum vita istius modi delyrationibus vndique scatet. Quas ipsas tamen sacrifici non grauatim et admittunt et aluni, non ignari quantum hinc lucelli soleat accrescere42.

35De Romanis autern pontificibus ac de curia Romana quid in eo opere effutierit, horret animus referre. Pauca tamen ex maximo aceruo proferam, quae beluae istius venenatarn rabiem omnibus ostendant. Tantum, inquit, opum, tantum honorum, tantum ditionis, tantum victoriarum, tot officia, tot dispensationes, tot vectigalia, tot indulgentias, tantum, equorum, mulorum, satellitum, tantum voluptatum. Videtis quantas nundinas, quantam messem, quantum bonorum pelagus paucis sim complexa43. Et paulo post: Neque vero negligendum illud, futurum vt tot scriptores, tot copistae, tot notarii, tot aduocati, tot promotores, tot secretarii, tot mulotribae, tot equisones, tot mensarii, tot lenones (pene mollius quiddam addideram, sed vereor ne durius sit auribus), (in summa, tam ingens hominum turba.)44, quae Romanam sedem onerat (lapsa sum, honorat sentiebam), ad famem adigentur. Inhumanum quidem hoc et abominandum facinus ac multo magis detestandum ipsos etiam summos ecclesiae principes ad peram et baculum, reuocari. At nunc fere, si quid laboris est, id Petro et Paulo relinquunt, quibus abunde satis est ocii. Porro si quid splendoris aut voluptatis, id sibi sumunt. Atque ita fit mea quidem opera, vt nullum pene hominum genus viuat mollius minusque sollicitum, vt qui abunde Christo satisfactum existiment, si mystico ac pene scenico ornatu, cerimoniis, beatitudinum, reuerentiarum, sanctitatum titulis, et benedictionibus ac maledictionibus episcopos agant45.

36Omitto reliqua quae longissima eademque impiissima oratione homo capitis moti46 et Hippocratis vinculis47 alligandus in hanc sententiam persequitur in sanctissimos Christi Dei nostri vicarios, in viros apostolicos, non iam caninam, quod aiunt, sed diabolicam ac satanicam facundiam48 exercens.

37Illud addam me sine dubio existimare librum ilium perniciosissimum ansam vel maximam dedisse Lutherio haeretico eiusque miserrimis sectatoribus sacrosanctam ecclesiae sedem apostolicam audentius impetendi atque in eandem non minus impiissime quam impudentissime debacchandi. Si Iulianus Apostata, qui christianos per derisum Galileos appellabat49, si blasphemus ille Porphyrius, si Celsus epicureus, si quotquot denique gentilium Christi ecclesiam maledictis ac conuiciis sunt insectati, ab inferis reuixissent, non tantum amaritudinis ac virulentiae simul omnes profudissent, quantum solus Erasmus Roterodamus vnico illo libro contra omnium christianorum ordinem euomuit.

38Tua igitur refert, Pater Sanctissime, spiritali claua latrantis Cerberi caput confringere, linguam magniloquam, quam regius propheta50 disperdendam imprecatur, prorsus compescere, blasphemiis, impietatibus, insaniis, temeritati denique hominis, ne et alios, quod verendum est, in baratrum perditionis ac infidelitatis secum pertrahat, quam citissime resistere. Quod si non neglexeris, Pater Beatissime, non exiguam tempestatem quae nisi prouidentia tua affulserit ex huiusmodi haeresibus ecclesiae videtur imminere, facile propelles, ac in reliquum te auctore, te duce perpetua pace et tranquillitate ecclesia catholica fruetur aspirante Christo Deo Optimo Maximo. Qui Beatitudinem tuam cum summa prosperitate et gloria per multos annos seruare dignetur. Amen.

39Leiden.