1 Voir Holtz Louis, « L’humanisme de Loup de Ferrières » et Romano Antonio, « Lupo di Ferrières. Un umanista nel ix secolo », articles parus tous les deux dans Gli umanesimi medievali, Atti del II congresso dell’Internationales Mittellateinerkomitee, Firenze, 11-15 settembre 1993, éd. par C. Leonardi, Firenze, SISMEL, 1998, p. 201-213 et 583-589. Voir aussi Ricciardi Alberto, L’Epistolario di Lupo di Ferrières. Intellettuali, relazioni culturali e politica nell’età di Carlo il Calvo, Spoleto, Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, 2006.
2 Pour le texte latin des lettres, je suis Servati Lupi Epistolae, édité par P. K. Marshall, Leipzig, Bibl. Teubner, 1984 (dorénavant Marshall, Lupi Epistolae, op. cit.), Ep. 64, p. 69-71 ; Ep. 93, p. 90-91. Pour la traduction française j’adopte, avec quelques modifications, Loup de Ferrières, Correspondance, I-II, éditée et traduite par L. Levillain, Paris, Les Belles Lettres, 1964 (dorénavant Levillain, Correspondance, op. cit.). Je tiens à remercier Guillaume Bady qui m’a signalé qu’une nouvelle édition critique des lettres de Loup de Ferrières est en préparation, par Michael Allen ; pour un premier aperçu sur son travail, voir : http://ecdotique.hypotheses.org/684.
3 Sur la discussion, voir Ricciardi A., L’Epistolario…, op. cit., p. 271-274.
4 Sur les engagements de Coulaines, voir Nelson J. L., Charles the Bald, London, Routledge, 1992, p. 134-140, et Guillot Olivier, « Dans l’avant xe siècle du royaume de l’ouest franc : autour de Coulaines (843) et de Quierzy (877) », dans Arcana Imperii (ive–xie siècle), éd. par O. Guillot, Limoges, PULIM, 2003, p. 455-510.
5 Conventus in villa Colonia, dans Monumenta Germaniae Historica, Capitularia Regum Francorum, II, éd. par A. Boretius et V. Karuse, Hannover, 1897, p. 254-255 : Quapropter venientes in unum fideles nostri, tam in venerabili ordine clericali quam et inlustres viri in nobili laicali habitu constituti et zelo Dei accensi, memores etiam fidei, quam ipsi et antecessores eorum nostris detulerunt praedecessoribus […]. Qua de re communiter inito consilio hoc scriptum fieri proposuimus […]. In quo, quae nobis nunc praecipue ad communem salutem et regni soliditatem atque omnium nostrorum utilitatem, immo plenissimam honestatem visa sunt pertinere, conscripsimus, non loquentes diversarum inmutatione personarum, ut modo regalis sublimitas, modo episcopalis auctoritas, modo autem fidelium loquatur commoditas ; sed secundum apostolum sub uno capite Christo […]. Et sic consilio atque auxilio episcopalis auctoritas et fidelium unanimitas, ut noster honor et potestas regia inconvulsa permaneat, totis nisibus decertare et adiuvare procuret […]. Quia vero debitum esse cognoscimus, ut, a quibus honorem suscipimus, eos iuxta dictum dominicum honoremus, volumus, ut omnes fideles nostri certissimum teneant neminem cuiuslibet ordinis aut dignitatis deinceps nostro inconvenienti libitu aut alterius calliditate vel iniusta cupiditate promerito honore debere privare, nisi iustitiae iudicio et ratione atque aequitate dictante […]. Et si forte subreptum nobis quippiam ut homini fuerit, competenter et fideliter, prout sublimitati regiae convenit et necessitatibus subiectorum expedit, ut hoc rationabiliter corrigatur vestra fidelis devotio ammonere curabit.
6 Ricciardi A., L’Epistolario…, op. cit., p. 274-288. Voir aussi Anton Hans Hubert, Fürstenspiegel und Herrscherethos in der Karolingerzeit, Bonn, Röhrscheid, 1968, p. 245-270 ; Davy Gilduin, « Les enjeux du conseil dans les écrits de Loup de Ferrières (805-862) “non est consilium contra Dominum” », Revue française d’histoire des idées politiques, t. 21, 2005, p. 49-60.
7 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 140 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 69-70 : Nunc autem ad virilem perducti aetatem […] evaquate quae fuerunt parvuli […] rationabilia, praesenti et futurae saluti profutura, sectamini. Quae agenda sunt prospicite diligenter et retractate subtiliter, communicato consilio cum Dei vestrisque perfecte fidelibus.
8 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 140 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70.
9 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 142 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70 : Nec vos cuilibet ita subiciatis, ut ad eius arbitrium omnia faciatis. Cur enim regium nomen praetenditis, si regnare nescitis ? […]. Non admittantur ergo a vobis monitores, quos boiulos vulgus appellant.
10 Bullough Donald Auberon, « Baiuli in the Carolingian Regnum Langobardorum and the Career of Abbot Waldo († 813) », English Historical Review, 305, 1962, p. 625-637.
11 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 145 : « Pensez beaucoup, mais ne dites pas tout, parce que, selon la divine Écriture : Celui qui surveille sa bouche préserve son âme des dangers (Proverbes 21, 23), soit selon la littérature profane : Ce que tu veux tenir caché ne le dis à personne, car tu ne pourras exiger le silence d’autrui que tu ne prennes sur toi de l’observer (Proverbia Senecae, 16), et : La parole une fois lancée ne peut être rattrapée (Horace, Ars poetica, v. 390) » ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., p. 71 : Cogitate multa, nec dicatis omnia, quia vel iuxta divinam Scripturam qui custodit os suum, custodit ab angustiis animam suam, vel, iuxta saecularem litteraturam : Quod occultum velis, nemini dixeris. Quomodo namque poteris ab alio exigere silentium quod tibi ipse non praestas. Et : Non potest vox missa reverti.
12 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 142 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70 : Non expedit vobis et populo ut aliquem vobis aequetis, nedum praeponatis, quoniam Deus, qui scit, quid sit in homine, praemonet : ne des potestatem filiis tuis in vita, quia melius est ut illi te deprecentur quam tu illos. Si filiis hoc non est concedendum, quanto minus aliis ? Vicem vos gerere Dei quis ignorat ? At ipse dicit : Gloriam meam alteri non dabo. Sur le roi vicaire de Dieu, voir Garrison Mary, « Letters to a King and Biblical Exempla : The Examples of Cathuulf and Clemens Peregrinus », Early Medieval Europe, 7, 1998, p. 305-328.
13 Levillain, Correspondance, op. cit., I, p. 144 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70 : Ne metuatis potentes, quos ipsi fecistis et quos, cum vultis, extenuare potestis. Ne confidatis in principibus, in filiis hominum, in quibus non est salus, sed transferte spem vestram ad eum qui fecit coelum et terram, qui custodit veritatem in saeculum (Psaumes 145, 2-3 et 6-7).
14 Voir Devisse Jean, « Essai sur l’histoire d’une expression qui a fait fortune “Consilium et auxilium” au ixe siècle », Le Moyen Âge, t. 74, 1968, p. 179-205.
15 Voir par exemple Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 21, p. 29 ; Ep. 29, p. 34 ; Ep. 32, p. 42. Voir aussi Depreux Philippe, « Nithard et la “Res Publica” : un regard critique sur le règne de Louis le Pieux », Médiévales, t. 22/23, 1992, p. 149-161.
16 Nelson Janet « The Last Years of Louis the Pious », dans The Frankish World 750-900, éd. par J. Nelson, London, Hambledon Continuum, 1996, p. 37-50.
17 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 142 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70 : Cur enim regium nomen praetenditis, si regnare nescitis ? […] Non expedit vobis et populo ut aliquem vobis aequetis, nedum praeponatis.
18 Éginhard, Vie de Charlemagne, éditée par M. Sot et C. Veyrard-Cosme, Paris, Les Belles Lettres, 2014, 1, p. 24-26 : Quae [ la gens Meroingorum] dudum nullius vigoris erat, nec quicquam in se clarum praeter inane regis vocabulum praeferebat. Nam et opes et potentia regni palatii praefectos […] tenebantur […]. Cum praeter inutile regis nomen et precarium vitae stipendium quod ei praefectus aulae prout videbatur exhibebat, nihil aliud proprii possideret. Voir aussi Ricciardi A., L’Epistolario…, op. cit., p. 284-287.
19 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 142 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 64, p. 70 : Ne gloriam vestram inter se ipsi partiantur et meliorum amorem alienet a vobis.
20 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 162 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., Ep. 93, p. 91 : Quorum consilium respublica, Deo faciente […] possit esse tuta et quieta.
21 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 163 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., p. 91 : Multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum. Hi enim intellegunt quia non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum ; et in dandis consiliis ab aequitatis tramite non recedunt. Unde et eadem consilia ab ipso Domino ad utiles diriguntur effectus. Voir aussi Ricciardi A., L’Epistolario…, op. cit., p. 288-303, et Davy G., « Les enjeux du conseil… », art. cit., p. 63-71.
22 Voir Edelstein Wolfram, Eruditio und Sapientia. Weltbild und Erziehung in der Karolingerzeit, Freiburg im Breisgau, Rombach, 1965, et Cristiani Marta, « Ego sapientia, habito in consilio. Proverbia VIII, 12-16 nella teologia politica carolingia », dans Teorie e pratiche del consigliare nella cultura medievale, éd. par C. Casagrande, C. Crisciani et S. Vecchio, Firenze, SISMEL, 2004, p. 125-138.
23 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 163 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., p. 91 : Sapientem hic intelligimus, quem aut experientia docuit aut lectio erudivit aut inspiratio divina caeteris praetulit.
24 Ici il faut que je corrige ce que j’ai écrit dans L’Epistolario…, op. cit., p. 292 : « Lo scopo di questa argomentazione è quello di indirizzare l’interlocutore verso una specifica realtà sociale […] che verrà infine identificata negli ecclesiastici. » Nous pouvons aussi observer qu’entre les hommes que « l’inspiration divine a élevés au-dessus des autres » on peut aussi compter les rois frères de Charles (Lothaire et Louis le Germanique), avec lesquels, en 843, il avait inauguré le « régime de la fraternité » : voir Halphen Louis, Charlemagne et l’empire carolingien, Paris, Albin Michel, 1947, p. 283-288.
25 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 163-165 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., p. 91 : Magnum aliquid facturi, quaeso, recolite memoria illud, quod prudentissime dictum est : antequam incipias, consulto, et, ubi consuleris, mature facto opus est (Salluste, Coniuratio Catilinae, I, 6). Sic enim praecipitatio vitabitur et nocitura dilatio.
26 Voir supra note 7.
27 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 165 ; Marshall, Lupi Epistolae, op. cit., p. 91 : Romani orbis terrarum domini quibus consiliariis usi sint, hac una et breve sententia ad vestram nostramque utilitatem considerare dignamini : Fidum erat et altum reipublicae pectus curia silentique salubritate munitum et vallatum undique : cuius limen intrantes, abiecta privata caritate, publicam induebant (Valère Maxime, Facta et dicta memorabilia, II, 2). Tales, quaeso, tales quaerite, qui publicam dilectionem, hoc est totius populi, praeferant privatis commodis.
28 Sur ce point, voir des observations très pénétrantes dans Davy G., « Les enjeux du conseil… », art. cit., p. 67.
29 Levillain, Correspondance, op. cit., p. 165 ; Marshall, Lupi Epistolae, p. 91 : Imperatorum gesta brevissime comprehensa vestrae maiestati offerenda curavit, ut facile in eis inspiciatis, quae vobis vel imitanda vel cavenda. Maxime autem Traianum et Theodosium suggero contemplandos, quia ex eorum actibus multa utilissime poteritis ad imitandum assumere.
30 Épitomé des Césars, 13 : Iste [Trajan] talem se reipublicae praebuit, qualem vix aegreque exprimere valuerint summorum scriptorum miranda ingenia […]. Cumque duo sint, quae ab egregiis principibus exspectentur, sanctitas domi, in armis fortitudo, utrobique prudentia, tantus erat in eo maximarum rerum modus, ut quasi temperamento quodam virtutes miscuisse videretur.