1 […] diebus ac noctibus vicissim lego et scribo, alternum opus alterno relevans solatio, ut unus labor alterius requies ac lenimen sit. Nulla michi delectatio aliunde, nulla vivendi dulcedo alia ; sed hec ipsa me pregravat atque exercet usqueadeo ut hac dempta vix intelligam unde michi labor aut requies. Res michi equidem inter manus crescunt et subinde alie atque alie adveniunt abeunte vita, verumque si fateri oportet, terret me tanta ceptorum moles in tam parva vite area. De eventu Deus viderit, cui notissima est voluntas mea, quam si utilem anime noverit, adiuvabit, spero ; utcunque autem ipsa sibi voluntas erit premium, quamvis nuda et optatis spoliata successibus. Ego interim anhelo vigilo sudo estuo nitor in adversum, et ubi densior difficultatum sepes, eo alacrior gressum fero, ipsa rerum novitate seu asperitate excitus atque impulsus. Certus labor, fructus incertus, malum michi comune cum ceteris stadium hoc ingressis. His intento defluunt temporum reliquie et ego cum illis ad extremum eo et mortalis immortali premor exercitio ; dextra quidem calamis, oculus vigiliis, pectus curis atteritur ; totus iam « obdurui » atque « percallui », ut Ciceronis nostri verbo utar ; et si forte perveniam quo velim, bene erit […], Pétrarque, Lettres familières XIX, 16, 5-7, Paris, Les Belles Lettres, 2005, t. 5, p.382-83. Trad. A. Longpré.
2 Guido Sette, né en 1304, − la même année que Pétrarque −, fréquenta avec lui les universités de Montpellier et de Bologne, avant d’embrasser la carrière ecclésiastique et de devenir évêque de Gênes en 1358. En 1361, il fonda l’abbaye bénédictine de Cervara, près de Portofino, où il mourut en 1367.
3 C’est d’ailleurs à une discipline presque monastique que Pétrarque assimilait l’écriture dans la lettre familière VII, 3, adressée à son ami Ludovic de Beringen depuis Avignon, le 14 janvier 1343, soit un peu moins de deux ans après son couronnement poétique : « Surrexi demum hora solita − consuetudinem meam nosti − dumque quotidianis laudibus Deo dictis, ex more manum calamo applicuissem […] » : « Je me suis levé enfin à l’heure coutumière – tu connais mes habitudes −, et lorsque j’eus pris ma plume comme d’ordinaire après avoir récité mes prières quotidiennes […] », Pétrarque, Lettres familières VII, 3, 11, Paris, Les Belles Lettres, 2002, t. 2, p. 348-349. Trad. A. Longpré. La signature de Pétrarque porte d’ailleurs la mention ad auroram (« à l’aurore »).
4 Totum in hoc vertitur : quam michi in illis quos poscitis emendatis codicibus reperiendis, fortuna faverit. Nosti enim, expertus seculi nostri crimen, quanta sit rerum talium penuria, cum tamen inutiles et supervacue, imo vero penitus damnose funesteque divitie tantis curis ac laboribus aggregentur. Pétrarque, Lettres familières VII , 4, 4, t. 2, p. 350-351.
5 Cicero tuus quadriennio et amplius mecum fuit. Tante autem dilationis causa est scriptorum hec intelligentium ingens raritas atque penuria, quam iactura studiorum incredibilis consecuta est, dum que naturaliter obscura erant, intelligibilia desierunt esse novissimeque neglecta prorsus ab omnibus periere. Pétrarque, Lettres familières XVIII , 12,1, t. 5, p. 274-275.
6 […] deficientientibus externis ad domestica vertor auxilia fatigatosque hos digitos et hunc exesum atque attritum calamum ad opus expedio. Ibid., 3.
7 […] et hunc quidem in scribendo morem tenui quem, siquid tale forsan aggrediare, tibi quoque notum velim. Loc. cit.
8 Nichil legi nisi dum scribo. « Quid ergo » dicat aliquis, ’scribebas et quod scriberes ignorabas ? Ibid., 4.
9 Michi autem ab initio satis fuit nosse quod Tullii opus esset idque rarissimum ; procedenti vero per singulos passus, tantum dulcedinis occursabat tantoque trahebar impetu ut legens simul ac scribens laborem unum senserim, quod tam velociter ut optabam calamus non ibat, quem verebar oculis anteire, ne si legissem scribendi ardor ille tepesceret. Sic igitur calamo frenante oculum atque oculo calamum urgente provehebar, ut non tantum opere delectatus sim, sed inter scribendum multa didicerim memorieque mandaverim. Ibid., 4-5, p. 275-276.
10 Fatebor tamen : iam scribendo perveneram ut non dicam tedio animi − quid enim Ciceroni minus convenit ? − sed labore manuum victus, susceptum consilium non probarem meque iam non mei negotii peniteret […]. Ibid., 6, p. 276-277.
11 […] dum subito ille michi locus oblatus est ubi Cicero ipse orationes alterius nescio cuius […] « Nam quas tu » inquit, « commemoras, Cassi, legere te solere orationes cum otiosus sis, eas ego scripsi» et ut solet, cum adversario suo iocans : « rudis », inquit, « et ferus, ne omnino unquam essem otiosus ». Ibid., 7, p. 276-277.
12 Quo lecto sic exarsi quasi verecundus […] et mecum : « Ergo, alienas Cicero scripsit, tu Ciceronis orationes scribere negligis ? hic animi fervor, hoc studium, hic divini honos ingenii est ? » Loc. cit.
13 Mira res dictu, scribere cupio nec quid aut cui scribam scio ; et tamen − ferrea voluptas − papirus calamus atramentum nocturneque vigilie somno michi sunt et requie gratiores. Quid multa ? crucior semper et langueo nisi dum scribo ; sic − nova perplexitas − in quiete laborans in laboribus conquiesco. Durum pectus ac saxeum et quod vere deucalioneis ex lapidibus ortum putes, ubi totum membranis incubuit, ubi digitos oculosque lassavit, tum frigus estumque non sentit, tum sibi compositum lodice mollissima videtur metuitque divelli, et obsequium sibi negantibus membris, heret ; ubi vero iubente necessitate distrahitur, tum primum lassari incipit et perinde laborum ferias init, quasi segnis asellus sub iniquo fasce scrupolosum montem iussus ascendere ; mox non minus avide ceptum repetit quam plenum fessus ille presepe, nec minus longis lucubrationibus quam is pabulo et quiete reficitur. Quid ergo, quando neque a scribendo cessare neque requiem pati possum ? Scribam tibi non quod magnopere te ista contingant, sed quia neque rerum cupidior novarum et precipue mearum, neque occultarum vestigantior, neque difficilium intelligentior, neque incredibilium examinantior alius michi tam proximus nunc erat. Pétrarque, Lettres familières XIII , 7, 1-3, t. 4, p. 166-167.
14 Audisti ecce iam partem status mei laboriosique animi, et fabellam interseram que te mirari amplius cogat meque vera locutum probet. Loc. cit.
15 Decem inquit, tibi dierum ferias indico et ex facto iubeo nequid hoc tempore legas aut scribas. Ibid., 5, p. 168-169.
16 Quid expectas ? transiit dies ille anno longior non sine tedio ; die altero dolorem capitis a mane ad vesperam passus sum ; tertius dies illuxerat : quasdam febris motiunculas sentire ceperam. Rediit ille re cognita clavesque restituit ; ita ego repente convalui et ipse postmodum me laboribus ali videns, ut dicebat, a simili se prece continuit. Quid igitur dicam ? ita ne verum est ut, sicut ceterarum rerum, sic scribendi « cacoethes insanabile », quod ait Satyricus ; quod ego addo, contagiosus etiam morbus sit ? Ibid., § 6-7, p. 168-169.
17 Quam multos enim putas me, qui tecum loquor, morbi huius contagiis infecisse ? solebant in memoria nostra rari esse qui hoc scriberent ; nunc nemo non scribit ; rari aliud scribunt. Ibid., 7.
18 Nihil actum erat, nisi et in ipsam Romanam Curiam - quis crederet ? - novissime latens morbus irreperet : « La mesure n’aurait pas été pleine, si - qui pourrait le croire ? - cette maladie latente ne se fût glissée dernièrement jusque dans la Curie elle-même. » Ibid. , 12, p. 170-171.
19 […] dici non potest quam late iam vagetur hec pestis que paucorum nuper hominum fuit : « On ne saurait dire jusqu’où s’est étendu ce fléau, qui récemment encore n’était le fait que de quelques-uns. » Ibid., 13, p.172-173.
20 Quod ad coetaneos attinet, ut quidam putant, non minima culpe pars penes me est. Audieram id quidem a multis ; sed ita michi quando − huius nullam spero − ceterorum animi morborum sanitas votiva contingat, ut mille vix tandem indiciis admonitus et velut experrectus, animadvertere primum cepi posse id verum esse, ut dum prodesse michi studeo, michi pariter multisque nocuerim inadvertens […]. Ibid., 7-8, p. 168-169.
21 Si causam queris, res predulcis est gustu sed que admodum raris apprehendatur ingeniis, et incuriositatis eximiique contemptus rerum omnium et elevati abstractique animi et nature egens prorsus ydonee. Itaque, quod experimento simul et doctissimorum hominum autoritate compertum est, in nulla artium minus studio proficitur » : « Si tu en cherches la cause, je te dirai que la poésie est chose bien douce au goût mais qu’elle ne peut être pratiquée que par bien peu d’esprits, qu’elle requiert une rare indifférence et un rare mépris de tout, un esprit élevé et détaché, une nature qui y soit propre. C’est pourquoi l’expérience et le témoignage des hommes les plus savants ont démontré que dans aucun autre art l’étude est moins utile que dans celui-ci. Ibid., 13, p. 172-173.
22 Obstupui primum erubuique ; tangebant animum etas hominis orisque habitus non parvi doloris indicium pre se ferens […]. Ibid., 9, p. 168-169.
23 Quo dicto, me et qui aderant vertit in risum ; ipse nichilo letior factus abscessit […]. Ibid., 9, p. 170-171.
24 Nunc intelligo non risum illi debitum sed miserationem et consilium fuisse, atque illius et similium querelas iustitia non carere. Ibid., 10, p. 170-171.
25 Ipse criminibus meis plector. Ibid., 17, p. 174-175.
26 Quod si serpere ceperit, actum est : pastores piscatores venatores aratores ipsique boves mera mugient poemata, mera poemata ruminabunt. Ibid., 21, p. 176-177.