1 Pour un encadrement général : B.H. Rosenwein, « Worrying about Emotions in History », American Historical Review, no 107 (2002), p. 821-845.
2 B.H. Rosenwein, « Worrying about Emotions… » ; Id., « Even the Devil (sometimes) has Feelings: Emotional Communities in the Early Middle Ages », The Haskins Society Journal : Studies in Medieval History, no 14 (2003), p. 1-14 ; Id., « Pouvoir et passion. Communautés émotionnelles en France au viie siècle », Annales HSS, no 58 (2003), p. 1271-1292 ; Id., « Y avait-il un “moi” au haut Moyen Âge ? », Revue Historique, no 307 (2005), p. 31-52 ; Id., Emotional Communities in the Early Middle Ages, Ithaca-London, Cornell University Press, 2006. Voir en outre : « The History of the Emotions: A Debate », Early Medieval Europe, no 10 (2001), p. 225-256. Sur le thème de la douleur, cf. La souffrance au Moyen Âge (France, xiie-xve siècles). Actes du colloque organisé par l’Institut d’Études Romanes du Centre d’Études Françaises de l’université de Varsovie, octobre 1984, E. Grabska, B. Grochulska, J. Kulczycka-Saloni et N. Taillade (dir.), Varsovie, Éditions de l’Université de Varsovie, coll. « Les Cahiers de Varsovie », no 14 (1988) ; « Pour une histoire de la souffrance : expressions, représentations, usages », Médiévales, no 27 (1994) ; Grief and Gender, 700-1700, J.C. Vaught et L. Dikson Bruckner (éd.), New York, Palgrave Macmillan, 2003 ; R.F. Newbold, « Secondary Responses to Fear and Grief in Gregory of Tours’ Libri Historiarum », Studia Humaniora Tartuensia, no 7 (2006) : http://www.ut.ee/klassik/sht/2006/newbold2.pdf.
3 B.H. Rosenwein, « Worrying about Emotions… », p. 821-834 ; Id., « Pouvoir et passion… », p. 5-20.
4 Id., « Y avait-il un “moi” …», p. 31-45, citation p. 43.
5 Id., « Worrying about Emotions… », p. 834-842.
6 Id., « Writing without Fear about Early Medieval Emotion », dans « The History of the Emotions… », p. 231 sqq.
7 Ibid., p. 232 sqq. ; Id., « Y avait-il un “moi”…», p. 44 sqq.
8 Id., « Pouvoir et passion… », p. 1278-1292 ; Id., « Y avait-il un “moi”… », p. 45-51 ; Id., « Emotional Communities », p. 20-26.
9 Cf. D.A. Bullough, Alcuin. Achievement and Reputation, Leiden-Boston, Brill Academic Publishers, 2004, p. 24-34 et 110-120.
10 C. Veyrard-Cosme, « Les motifs épistolaires dans la correspondance d’Alcuin », dans Alcuin, de York à Tours. Écriture, pouvoir et réseaux dans l’Europe du haut Moyen Âge, P. Depreux et B. Judic (éd.), Rennes, Presses Universitaires de Rennes, coll. « Annales de Bretagne et des pays de l’Ouest », 2004, t. III, p. 193-205, citation p. 197.
11 P. von Moos, Consolatio. Studien zur Mittellateinischen Trostliteratur über den Tod und zum Problem der christlichen Trauer, München, Wilhelm Fink Verlag, 1971, t. I, p. 105-111, en particulier p. 106 sqq.
12 M. Garrison, « Alcuin, Carmen IX and Hrabanus, Ad Bonosum: A Teacher and his Pupil write Consolation », dans Poetry and Philosophy in the Middle Ages. A Festschrift for Peter Dronke, J. Marenbon (éd.), Leiden, Brill Academics Publishers, 2001, p. 63-79 (en particulier p. 72 et n. 12) ; Id., « The Study of Emotions in the Early Medieval History : Some Starting Points », dans « The History of The Emotions… », p. 249 sqq.
13 Alcuini sive Albini Epistolae, E. Dümmler (éd.), Monumenta Germaniae Historica, Epistolae, IV, Epistolae Karolini Aevi, II , Berlin, 1895 (dorénavant Alcuin, Ep.), Ep. 211 (à Charlemagne), p. 351.
14 Une évaluation différente du passage est proposée par J.L. Nelson, « Was Charlemagne’s Court a Courtly Society? » dans Courts, Elites, and Gendered Power in the Early Middle Ages, J.L. Nelson (éd.), Aldershot, Ashgate, 2007, cap. XI, p. 48. D’après Janet L. Nelson, l’Ep. 211 démontrerait la persistance dans le temps de liens d’amitié profonds entre les membres de la cour palatine. D’un point de vue général, l’affirmation est certainement correcte. L’exemple choisi n’est cependant pas tout à fait adapté, tout d’abord parce qu’il n’y a pas de références directes à la douleur pour la perte de Meginfred, mis à part la citation ci-dessus ; d’autre part parce que l’affirmation que, poussé par la douleur, Alcuin « risking […] explicit criticism of the Beneventan campaign that had been the occasion of Meginfred’s death » doit être nuancée en rappelant que celui-ci exprime ailleurs des doutes quant aux progrés de l’armée carolingienne en Italie : cf. Alcuin, Ep. 218 (à Arn, archevêque de Salzbourg), p. 362 ; Ep. 224 (au comte Chrodgar), p. 367 sqq.
15 Alcuin, Ep. 35 (à Riculf, archevêque de Mayence), p. 77.
16 Alcuin, Ep. 279 (à deux femmes), p. 435 : Nec [unanimitas vestra] adversitatibus saeculi vel infidelitatibus mundi amatorum frangi debet ; nec tristitiam habere, licet nobis multa eveniant adversa. Sic est huius praesentis vitae varietas, ut prospera semper misceantur adversis ; sicut dies nocte immutatur ; sicut sanitas corporis morbis supervenientibus afficitur ; sicut flos iuventutis senectute superveniente marcescit ; sicut aestatis tranquillitas hibernalibus atteritur tempestatibus. Cf. en outre Ep. 187 (aux moines de la Gothie), p. 314 sqq.
17 Cf. Alcuin, Ep. 197 (à Charlemagne), p. 325 : Noli de alterius ingemescere felicitate ; quae spinosos finivit labores, et volavit ad eum, qui fecit illam (Gn 3, 19). Talis est post sententiam primae damnationis conditio fragilitatis nostrae : nascimur, ut moriamur ; morimur, ut vivamus. Sur le statut textuel de cet écrit, cf. D.A. Bullough, Alcuin…, p. 35, n. 77.
18 Cf. par exemple Alcuin, Ep. 265 (à Arn, archevêque de Salzbourg), p. 423 : Recurramus ad Christum tota intentione, assiduis precibus, qui est unicum de omni tribulatione refugium. […]. Ab initio mundi, vel etiam nascentis ecclesiae semper Deo servientes tribulationibus fatigati sunt. Si legeris in divinis libris saeculi eventum, etiam hoc, quod dico, verum probabis : vel exterius famulos Dei apertam pati persecutionem, vel interius in pace ecclesiae clandestinis affici incommodis ; Ep. 233 (à Calvin, prêtre et à Coucou, moine), p. 378. Au contraire, la notion de flagella semble marquer les écrits de Grégoire le Grand et Isidore de Séville : cf. D.A. Bullough, Alcuin…, p. 299 sqq. Voir aussi les textes cités aux notes 20 et 21.
19 Cf. M. Garrison, « Alcuin, Carmen IX and Hrabanus… », p. 71-78 ; M. Sot, Y. Coz, « Histoire et écriture de l’histoire dans l’oeuvre d’Alcuin , dans Alcuin, de York à Tours…, p. 182-190. Sur la perfection de la création voir Alcuin, Ep. 148 (à Charlemagne), p. 239 : Nam creator omnium rerum condidit eas in naturis, sicut voluit ; illi vero, qui sapientiores erant in mundo, inventores erant harum artium in naturis rerum ; sicut de sole et luna et stellis facile potes intellegere. Quid aliud in sole et luna et sideribus consideramus et miramur nisi sapientiam creatoris et cursus illorum naturales ?
20 Alcuin, Ep. 16 (aux potentes de Northumbrie), p. 43 sqq. : Attentius considerate, fratres, et diligentissime perspicite, ne forte hoc inconsuetum et inauditum malum aliqua inauditi mali consuetudine promereretur. Non dico, quod fornicationis peccata prius non esset in populo. Sed a diebus Aelfwaldi regis fornicationes adulteria et incestus inundaverunt super terram […] Quid dicam de avaritisa rapinis et violentis iudiciis ? […] Qui sanctas legit scripturas et veteres revolvit historias et seculi considerat eventum, inveniet pro huiusmodi peccatis reges et regna et populos patriam perdidisse […]. Utinam et illorum correptio aliorum sit emendatio ; Ep. 18 (à Ethelred, roi de Northumbrie), p. 52 ; Ep. 21 (à Igbald évêque et aux religieux de Lindisfarne), p. 58 sqq. Sur les textes et sur les thèmes concernant la destruction de Lindisfarne, cf. P. Godman, Poetry of the Carolingian Renaissance, Oklahoma, University of Oklahoma Press, 1985, p. 19, 29 et 126-139 ; M. Garrison, « Alcuin, Carmen IX and Hrabanus… », p. 68-78 ; D.A. Bullough, Alcuin…, p. 410-418.
21 Alcuin, Ep. 242 (à Arn, archevêque de Salzbourg), p. 388 ; Ep. 14 (à son disciple Joseph), p. 40 et Ep. 52 (à Ither, abbé de Saint-Martin de Tours), p. 96.
22 Ce parallélisme est développé dans Alcuin, Ep. 187, p. 314 sqq. : Et si qualibet tribulatione cogente locum mutari necesse sit, numquam regularis vitae observatio mutetur, nec tribulatio corporis animi fatiget constantiam. […] Et sicut flagella infantes erudiunt ad discendum sapientiae decus vel bonis adsuescere moribus, ita et nos laboribus et doloribus ammonemur ad perpetuae beatitudinis properare quietem. Sur la punition corporelle infligée par le père-maître voir aussi Ep. 42 (aux religieux de York), p. 85 : Vos fragiles infantiae meae annos materno fovistis affectu […] et paternae castigationis disciplinis ad perfectam viri edocuistis aetatem et sacram eruditione disciplinarum roborastis. Sur les relations entre enseignement et recherche de la sapientia : W. Edelstein, Eruditio und sapientia. Weltbild und Erziehung in der Karolingerzeit. Untersuchungen zu Alcuins Briefen, Freiburg, 1965, p. 65 sqq. ; M. Cristiani, « Le vocabulaire de l’enseignement dans la correspondance d’Alcuin », dans Vocabulaire des écoles et des méthodes d’enseignement au Moyen Âge, Actes du colloque de Rome, 21-22 octobre 1989, O. Weijer (éd.), Brepols, Turnhout, 1992, p. 13-32 ; D.A. Bullough, Alcuin…, p. 253-328, 371 sqq.
23 Sur la notion de correctio, cf. A. Ricciardi, « Dal palatium di Aquisgrana al cenobio di Saint-Martin. Le nozioni di ordo e correctio in Alcuino di York tra l’esperienza della renovatio carolingia e i primi anni del soggiorno a Tours », Bullettino dell’Istituto Storico per il Medioevo, no 110 (2008), p. 3-55.
24 Cf. Alcuin, Ep. 99 (à Paulin, patriarche d’Aquilée), p. 144 : Et utinam vel haec tertia [cartula] mereatur aliquam vestrae beatitudinis exhortationem […]. Nequaquam in augmentum tristitiae meae diutius taceas, sed per spiritum consolationis tibi a Deo datum frequentes mihi apices facere almitatis vestrae consolationis non graveris ; ut, tuis bonis exhortationibus et sanctis orationibus adiutus, ad supplementum mercedis tibi praeparatae, divina auxiliante misericordia, vitae aeternae tecum particeps esse merear ; Ep. 237 (à Adalard, abbé de Corbie), p. 382 : Conscius cordium nostrorum novit, qua caritate litterarum consolationes tuarum desiderarem. […] Aut ego forsitan tanto indignus fui consolatore […]. Opto ex magno cordis mei desiderio nullatenus te plus peccasse in custodia regularis vitae, quam exhortatorias volentibus edere chartas. Voir aussi les notes 54 et 55. Sur l’Ep. 237, voir G. Constable, « Monastic Letters Writing », Filologia Mediolatina, no 11 (2004), p. 7-9 ; A. Ricciardi, « Le dialogue de loin. Lettres entre intellectuels à l’époque carolingienne », dans Epistulae Antiquae V. Actes du Ve Colloque International : L’épistolaire antique et ses prolongements européens, 6-7-8 septembre 2006, Université François-Rabelais, Tours, P. Laurence et F. Guillaumont (éd.), Louvain-Paris, Peeters, 2008, p. 280-282. Sur le thème de la consolatio et l’admonitio-exhortatio chez Alcuin, voir P. von Moos, Consolatio…, p. 105 sqq. ; D.A. Bullough, Alcuin…, p. 370 sqq., 405, 476 ; M. Lauwers, « Le glaive et la parole. Charlemagne, Alcuin et le modèle du rex predicator : notes d’ecclésiologie carolingienne », dans Alcuin, de York à Tours…, p. 221-243 (en particulier p. 237-240).
25 Cf. Alcuin, Ep. 105 (à l’abbesse Ediltrude), p. 151 : Multae sunt tribulationes iustorum, sed maiores sunt consolationes in Christi (Ps 33, 20). In quo debet homo saecularis miseriae eventu contristari ? qui fontem totius consolationis, id est Christum, habitatorem possidet in pectore ; Ep. 265, p. 423.
26 Pour la notion de caritas, cf. Alcuin, Ep. 117 (aux moines de Saint-Léger de Murbach), p. 172 : Caritas oboedientia et humilitas monachis caeli aperient ianuas. Non illa caritas, quae in pleno potatur calice ; sed illa, quae in pectore sine simulatione versatur fraterno, non sua quaerens, sed quae alterius sunt (1 Cor 13, 5), omnibus prodesse, non sibi placuisse quaerens ; Ep. 53 (à Eada, prêtre), p. 97. Voir aussi A. Fiske, « Alcuin and the Mystical Friendship », Studi Medievali, no 2 (1961), p. 560-573. Sur la prière réciproque et sur le « pactum caritatis », cf. Alcuin, Ep. 53, p. 97 : Habeto nos, obsecro, socios beatitudinis tuae, sicut te cupimus socium habere prosperitatis nostrae. Et orationibus devotis vestrae deduc nos in eundem paupertatis gradum, in quo perficiente Deo salubriter consistis. Sed fluctus saeculi nostram naviculam procellosis ventis in voragine divitiarum rapuerunt. Sed deprecor, ut me pietatis precibus in portum quietis revocare studeas ; Ep. 15 (à Gisle), p. 40 sqq. ; Ep. 21, p. 58.
27 Cf. D.A. Bullough, Alcuin…, p. 353 sqq., p. 369.
28 Alcuin, Ep. 198 (à Charlemagne), p. 327 : Vivit vero pater in filio, magister in discipulo, amicus in amico, si morum dignitas et sapientiae nobilitas permanet in posteris ; Ep. 226, p. 370.
29 Il s’agit des liens entre le père et le fils mais aussi entre la mère et le fils : cf. Alcuin, Ep. 65 (à son disciple Dodo), p. 107 : Carissimo filiolo meo, quem et sero genui et cito dimisi, nec bene ablactatus raptus est ab uberibus meis. Imitiorque noverca tam tenerum de paterno gremio per libidinum vortices caro rapuit ; Ep. 281 (à un disciple), p. 439 ; Ep. 294 (à un disciple), p. 451.
30 Alcuin, Ep. 51 (aux moines de Saint-Martin de Tours), p. 95 : Vos veros seniores in spiritu mansuetudinis, sicut apostulus praecepit, iuniores vestros ammonete (1 P 5, 1) ; Quia illorum salus vestra est merces, illorum eruditio vestra est remuneratio. Quia qui arborem plantat, mercedem de fructu illius accipere cogitat (Lc 13, 6) ; Ep. 64 (à Offa roi de Mercie), p. 107.
31 Alcuin, Ep. 42, p. 85 sqq. : Vos semper in corde et primi inter verba precantia in ore. Vos, piissimi patres, seu in communibus sanctae orationibus horis vel in secretis deprecationum vestrarum intercessionibus Alchvinum, filium vestrum, per Dei deprecor caritatem, iugiter in corde habete et in ore. Vos quoque, qui estis in aetate filii […] : numquam eruditionis vestrae in sanctis orationibus obliviscimini magistrum. Testis enim cordis mei mihi est inspector, quam devote vestrum semper in ecclesiasticis disciplinis et in spiritali doctrina desiderabam profectum […]. Ego vester ero, sive in vita, sive in morte. Et forte miserebitur mei Deus, ut, cuius infantiam aluistis, eius senectutem sepelietis. Et si alter corpori locus deputabitur, tamen animae − qualecumque habitura erit – per vestras sanctas, Deo donante, intercessiones, requies vobiscum, credo, donabitur.
32 Alcuin, Ep. 102, p. 14 sqq. ; Ep. 105, p. 151 sqq. ; Ep. 106, p. 152 sqq. L’Ep. 106 est adressée à une mère anonyme ; toutefois, les références à la mort du fils et à la « miseria, quae nuper nostram turbavit gentem » (p. 153) démontrent qu’Alcuin pensait bien à Ediltrude comme destinataire de la missive. Cf. en outre Bullough, Alcuin, p. 466-468 et n. 113.
33 Alcuin, Ep. 103, p. 149 : Et huius ruinae pars aliqua tibi calidas, ut reor, pro causa dilectae sororis excitavit lacrimas. Tamen hortanda est, ut in cenobio militet Christo, quae thalamo privata est viri, et fiat ei temporalis tristitia incitamento letitiae sempiternae ; Ep. 105, p. 151 sqq. : Quomodo mater, nisi sancta caritate in visceribus cordis perfecti cottidie generatur ? Ecce qualem filium poterit pia mater habere, eundem ipsum Deum regem ac redemptorem etiam et in omnis tribulationibus consolatorem. […] Ideo de carnalis filii morte non contristeris, immo magis nec de sui corporis abscessu ; sed labora horis et momentis, ut anima feliciter vivat cum Christo. Te vero superstem reliquit filio carnali, ut per tuas intercessiones et elimosinas misereatur et illi. […] Si duo sunt amici, felicior est mors praecedentis quam subsequentis, habet enim qui fraterno amore pro se cotidie intercedat et lacrimis lavet pristinae errores vitae. Nec dubites prodesse piae sollicitudinis curam, quam pro anima illius geris. Tibi proficit et illi. Tibi itaque, quia in fide facis et dilectione ; illi, ut vel poena levigetur vel beatitudo augeatur ; Ep. 106, p. 153 : Habet bona mater Christum consolatorem pro filio, qui numquam derelinquit sperantes in se. […] Habeto me, obsecro, mater dilectissima, licet indignum pro carnali filio spiritalem filium, non minore fide te diligentem, quamvis minore dignitate vigentem : nec de longinquitate vel vilitate faciei mei contristeris, dum mea tecum in consolatione sancti Spiritus caritas fideliter manet.
34 P. von Moos, Consolatio…, p. 105-108, surtout p. 106 : « Der unsterbliche Gottes-Sohn wird drastisch dem sterblichen Sohn gegenübergestellt […]. Die Unpersönlichkeit und Kälte hinsichtlich der causa doloris erklärt sich aus der Gattungsbedingtheit des Briefes, der weniger zur eigentlichen consolatio bei Todesfällen als zur Tradition der de viduitate-Traktate zu rechnen ist. »
35 Cf. les textes cités à la note 33 et, pour le Christ comme sponsus, Alcuin, Ep. 262 (à son disciple Nathanel), p. 420.
36 Sur le thème de l’absentia, cf. C. Veyrard-Cosme, « Les motifs épistolaires… », p. 193-197 ; Id., « Plusquam umquam vobis nunc optarem adesse. Enjeux de l’écriture du manque dans la correspondance de Loup de Ferrières et d’Éginhard », dans Epistolae Antiquae V…, p. 295, 306 sqq.
37 Sur la renovatio carolinigienne, cf. A. Ricciardi, « Dal palatium… », p. 3-16 et la bibliographie citée aux notes 1, 30 et 52. Sur la participation des laïcs aux faits de communication écrite voir R. McKitterick, The Carolingians and the Written World, Cambridge, Cambridge University Press, 1989, p. 211-270 ; J.M.H. Smith, L’Europa dopo Roma. Una nuova storia culturale 500-1000, Bologna, Il Mulino, 2008, p. 58-71. Sur les interlocuteurs laïcs d’Alcuin voir M. Garrison, « Les correspondants d’Alcuin », dans Alcuin, de York à Tours, p. 319-330.
38 Cf. Alcuin, Ep. 83 (à Pierre, archevêque de Milan), p. 126 : Opto, si fieri valeat, quatenus me tuae paternitatis litteris reficias, ut aviditatis meae oculis legam, quod auribus audire voluissem, si forte fieri valuisset ; Ep. 218, p. 361 sqq. : Gaudens gaudebo de fide et caritate beatitudinis vestrae […] ; nisi duo defuerunt in litteris vestris : de domno apostolico […] : et de Beneventana controversia. Quia sollicitus sum valde de filiis meis ; quorum vitam et salutem et benefacta pernecessaria esse tu ipse optime nosti ; Ep. 215 (aux disciples), p. 359 ; Ep. 229 (à Charlemagne), p. 373.
39 Dès son arrivée dans le royaume franc en 786, Alcuin dut se déplacer fréquemment pour administrer certains monastères qui lui avaient été confiés par Charlemagne. En 790 il retourna en Angleterre où il demeura jusqu’en 793. De retour en France, il continua à s’occuper des monastères qui lui avaient été confiés jusqu’aux années 800-801. Sur les récriminations causées par les déplacements, cf. Alcuin, Ep. 42, p. 85 : Totum meae devotionis pectus vestrae caritatis dulcedine impletur […] ; ita ut solius memoriae de vobis suavitas supervenientes saecularis angustiae tribulationes longe a secretis mentis meae cubilibus depellit. […]. Hoc singulis vigiliarum mearum momentis, hoc cotidiana subplicatione, in hac prece in cospectu altissimi intimas desiderii mei lacrimas per loca sanctorum martyrum vel confessorum Christi, quo me iter instabilis deducat, fundere non cesso ; Ep. 117, p. 172.
40 Cf. D.A. Bullough, Alcuin…, p. 396.
41 Cf. Alcuin, Ep. 73 (à Dogwulf, scriniarius), p. 115 : Placuit mihi caniciem vestram, parva salutationis cartula appellare […] ; ut sciatis, licet longe positus, vestri tamen habere memoriam et familiaritatis non oblivisci ; Ep. 225 (à Théodulphe, archevêque d’Orléans), p. 368 : Unde ego − privatae caritatis instinctu condictum amicitiae ius pietatis intuitu renovare cupiens − his litterulis vestrae sanctitati fidem meam in memoriam revocare volui, ne thesaurum memoriae longa oblivionis rubigine vilescat ; Ep. 189 (à l’évêque Cuniberct de Winchester), p. 316 ; Ep. 204 (à Gundrade), p. 337. Cf. D.A. Bullough, Alcuin…, p. 366 sqq. ; p. 496 sqq. ; L. Nelson, « Was Charlemagne’s Court a Courtly Society? », p. 48 sqq. ; A. Ricciardi, « Dal palatium… », p. 24 sqq.
42 Cf. A. Ricciardi, « Le dialogue de loin… », p. 280-283.
43 Cf. Ep. 157 (à Arn, archevêque de Salzbourg), p. 256 : Cur noluisses mihi innotescere, quomodo accepisset vos domnus apostolicus […] ; vel quodomo Paulinus pater meus egisset vobiscum, et quo se devertisset ? Curioso animo meo satisfacere non voluisti. Ideo pauciores tibi litteras modo scribere volui, non tamen pauca caritate. Quas scripsi scripsi (J 19, 22).
44 Alcuin, Ep. 228 (à Gisle et Rotrude), p. 371 : Quid est, quod vestra tanto tempore tacuit caritas ? Numquid verba defecerunt salutationis, seu causae non supervenerunt, quarum notionem carta nec deferret ad aures nostras ?
45 Alcuin, Ep. 181, p. 299 : Quare frater ille vacuis venit manibus ? in lingua portavit auribus « ave », in manibus oculis nil attulit. […] Cui crederem, si quid dixisset de aquila [pape Léon III ] ? qui, nuper Romanae arcis deserens cacumina, ut biberet Saxonici ruris fontes et videret leonem [Charlemagne], cunctis dominantem animantibus et feris […]. Sed, ut video, proverbialis in fabula lupus gallo [Adalard] tulit vocem.
46 Alcuin, Ep. 174 (à Charlemagne), p. 287-289 ; Ep. 177 et 178 (à Charlemagne), p. 292-296 ; Ep. 179 (à Arn, archevêque de Salzbourg), p. 296 sqq.
47 Voir les textes cités à la note 41 et Alcuin, Ep. 40 (à un ami), p. 83 : Tuae beatitudinis perlectis litteris gaudebam de tuae prosperitatis salute […]. Et utinam, ut litteris promisisti, memor sis antiquae paternitatis et dulcedinis inter nos in Domino ; Ep. 42, p. 86 : Vos quoque […] : numquam eruditionis vestrae in sanctis orationibus obliviscimini magistrum. […] O omnium dilectissimi patres et fratres, memores mei estote ; Ep. 108 (à Eardulf, roi de Northumbrie), p. 155 ; Ep. 177, p. 292 ; Ep. 263 (à Remède, évêque de Chur), p. 420 sqq. Sur la mémoire comme « instrument de travail » voir Ep. 124 (à Igbald, évêque de Lindisfarne), p. 182 ; Ep. 139 (à Paulin, patriarche d’Aquilée), p. 220 ; W.S. Howell, The Rhetoric of Alcuin and Charlemagne, Princeton, Princeton University Press, 1941, p. 136-139. Sur la nouveauté de memor comme formule d’ouverture d’une épître, voir D.A. Bullough, Alcuin…, p. 399, n. 211.
48 Bien qu’Alcuin compose le De animae ratione en 801 sa connaissance du De Trinitate d’Augustin et sa réflexion sur la nature de l’âme remontent aux années de sa jeunesse en Angleterre et à celles passées à la cour de Charlemagne : cf. J. Marnebon, From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre. Logic, Theology and Philosophy in the Early Middle Ages, Cambridge, Cambridge University Press, 1981, p. 44-50 ; D.A. Bullough, Alcuin…, p. 246, 262, 376 sqq. Voir aussi M. Carruthers, Machina memorialis. Méditation, rhétorique et fabrication des images au Moyen Âge, Paris, Gallimard, 2002, p. 155-160.
49 Alcuin, De animae ratione liber ad Eulaliam virginem, PL 101, col. 641C : Habet igitur anima in sua natura, ut diximus, imaginem sanctae Trinitatis in eo quod intelligentiam, voluntatem, et memoriam habet ; col. 642A : Nunc autem consideremus miram velocitatem animae in formandis rebus, quae percipit per carnales sensus, a quibus quasi per quosdam nuntios, quidquid rerum sensibilium cognitarum vel incognitarum percipit, mox in seipsa earum ineffabili celeritate format figuras, informatasque in suae thesauro memoriae recondit ; col. 642C : Sic de omni re facit animus hominis, ex cognitis fingit incognita, habens has omnes species in se. Quamvis eo puncto quo vult de quolibet una cogitare, cogitet, non quod anima exeat de sede sua ad cognoscendum aliquid, sed in seipsa manet, et in seipsa illam formam recognoscit, quam pridem mira velocitate formavit. Inde est quod anima, si quidlibet repente obliviscitur, et iterum rememorat; non enim tunc temporis quo obliviscitur aliquid, inveniet locum, in quo id quod quaerit, reconditum habet, quod iterum rememorat, sive curando, sive non curando.
50 G. Gandino, « La memoria come legittimazione nell’età di Carlo Magno », dans Id., Contemplare l’ordine. Intellettuali e potenti dell’alto medioevo, Napoli, 2004, p. 13-35, p. 13 pour la citation ; R. McKitterick, History and Memory in the Carolingian World, Cambridge, Cambridge University Press, 2004. En général sur le thème mémoire-oubli au haut Moyen Âge : P.J. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Millennium, Princeton, Princeton University Press, 1994. Sur la contribution d’Alcuin à la renovatio : A. Ricciardi, « Dal palatium… », p. 17 sqq. et la bibliographie citée.
51 G. Gandino, « La memoria come legittimazione… », p. 16-27 ; Id. et G. Sergi, Percezione e valutazione del nuovo e dell’antico, della continuità e del rinnovamento in età carolingia, en cours de publication dans « Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medioevo » ; R. McKitterick, History and Memory…, p. 84-155.
52 Alcuin, Ep. 86 (à Paulin, patriarche d’Aquilée), p. 129 : Novit itaque, quicumque mellifluo caritatis iaculo vulnera omni favo dulciora in corde accipiet, non me auctumnali frigore flaccentia verborum folia in huius cartulae exaggerare gremium, sed de vivo veritatis fonte ad inrigandos verae flores dilectionis haec prona pectoris mei dextera haurire, quatenus mei magni amoris stillicidium tuis infunderem visceribus.
53 Voir les textes cités aux notes 41 et 47 et Alcuin, Ep. 49 (à l’archévêque Ricbod de Trèves), p. 93 : Caritatis dulcedinem litterarum officia implere non possunt, tamen qualecumque lumen illius ostendere nituntur. Sicut digito praesens homo ostenditur, ita litteris absentis caritas demonstratur ; Ep. 86, p. 128 sqq. : Iterum atque iterum per singula horarum momenta aestuans hoc revolvebat elogium : « Quando venient desiderati mei dulcissimi apices ? Quando videam signa salutis dilectissimi mei ? […] ut videam, si aliqua foederatae in Christo amicitiae in illius pectore maneat memoria, si Albini sui nomen stilo caritatis in cordis arcano reconditum habeat, sicut suavissimum Paulini patris nomen perpetua dilectione in corde filii aeternis viget litteris inscriptum ? ». Ecce venit, ecce venit paternae pietatis pagina, quam diu desiderabam, omni melle palato meo dulcior, omni obrizo oculis honorabilior. Hanc laetus ambabus accipiebam manibus et toto amplectebar pectore […]. Solutisque sigillis, avidis oculorum obtutibus per singulas lineas iter aperui. Desiderabilemque optatae salutis sospitatem patris agnoscens, in illis mox singulis litterarum apicibus oscula libabam ; Ep. 39 (à un ami), p. 82 ; Ep. 143 (à Charlemagne), p. 224.
54 Cf. Alcuin, Ep. 13 (à l’archévêque Ricbod de Trèves), p. 39 : Ubi est dulcissimum inter nos conloquium ? […] Ubi saltim memoria nominis nostri ? Ecce totus praeteriit annus, quo nec litterarum consolatio oculis advenit, nec salutationis officium auribus insonuit. Quid peccavi pater, ut a filio oblivisceretur ? Quid magister, ut discipulus neglexerit eum ? Forte exaltatio saeculi dedignata est nomen magistri in illo ? Aut peregrinatio mea viluit oculis tuis ? Aut amor Maronis tulit memoriam mei ? […] Quid faciam ? An meam doleo infelicitatem, quia non sum, quem diligis ? An tuam laudo sapientiam […]. Hoc dolens dictavi, vel propter oblivionem mei, vel propter absentiam tui, paulum ferociori pumice cartam terens, ut vel iratus aliquid rescribes ; Ep. 99, p. 144 : Binas vestrae paternitati paulo ante direxi cartulas […]. Et utinam vel haec tertia mereatur aliquam vestrae beatitudinis exhortationem, ne spreta caritas quartam rugosa fronte vel quereloso calamo exarare incipiat. Nequaquam in augmentum tristitiae meae diutius taceas, sed per spiritum consolationis tibi a Deo datum frequentes mihi apices facere almitatis vestrae consolationis non graveris ; Ep. 157, p. 256 : Hanc alteram cartam redde, obsecro, Condido meo, si vivat, si vobiscum sit. Nescio cur et ille tacuit, dum tu mihi scripsisti, nisi forte Albinus recessit ex ore illius, cuius dilectio numquam recedit ex corde meo ; Ep. 175 (à l’abbé de Corbie Adalard), p. 290 sqq. : O quam plana fuisset per Belgica rura ad currendum vel ad volandum caritatis pennis. Timeo ne forte fractae sint aliquae ex eis ut aliae potuissent inseri. Ideo nidus paternus non visitatur, nec saltim columba pedibus, ut quondam in Grecia, legatis, adfert litterulas […]. Putavi me venire ad te et uni auriculae suavia sussurrare et alteri dura decantare, sed prohibuit me Romanus comes [la fièvre]. Ideo saepius desideravi exhortationis dilectionis vestrae litteras. Sed nescio, quae causa vel me rapuit ex mente tuae vel ab exhortatione cessare compulit.
55 Sur l’exhortatio comme devoir des consacrés, cf. M. Lauwers, « Le glaive… », p. 226 sqq. et Alcuin, Ep. 267 (à un évêque), p. 267 sqq. ; Ep. 189, p. 316 sqq.; Ep. 221 (à l’abbé Angilbert de Saint-Riquier), p. 365 ; Ep. 253 (à Arn, archévêque de Salzbourg), p. 409. Sur la nécessité de conjuguer exhortation et écriture voir Ep. 83, p. 126 : Opto, si fieri valeat, quatenus me tuae paternitatis litteris reficias, ut aviditatis meae oculis legam, quod auribus audire voluissem, si forte fieri valuisset. Concessum est enim humano generi pectoris arcana cartis mandare et litteris innotescere tacentibus quod lingua non valet loquente. Nam et beatus Paulus apostolus absentes filios pia ammonitione saepius erudire solebat, ut cotidiana lectio aeternam patris praeceptorum mentibus filiorum infigeret memoriam ; Ep. 191 (à Ricbod, archévêque de Trèves), p. 191 : Quid proficit sapientia abscondita vel thesaurum invisum, vel caritas muta (Eccl. 20, 32) ? Num ignis in silice, nisi excutiatur flammifacit ? Quare tu, frater carissime, caritas taciturnitate obtumescit ? Cur non movebis linguam ad dictandum, manum ad scribendum ? Quid talentum humo obruis ? Quare ammonitoria non currit cartulas ? Legat quid desiderat ; consideret qui faciat. Timeo, ne Muslense bacha litterae submersae sint ; Ep. 237, p. 382 : Opto ex magno cordis mei desiderio nullatenus te plus peccasse in custodia regularis vitae, quam exhortatorias volentibus edere chartas. […]. Numquid non me familia Sancti Petri [de Corbie], te hortante et deprecante in gremium fraternitatis suae suscepit quasi uno ex illis ? Si amico prodesse timuisti, quare non fratri et consocio germanitatis tuae ? Numquid regularis constrictio prohibet te fratrem exhortari tuum ? Aut falsum est quod promisistis ; aut verum est quod tu de fratre bene non fecisti.
56 Cf. Alcuin, Ep. 13, p. 38 sqq. : Quod Deus coniunxit saeculum non separet (Mt 19, 6). Ecce qui venit ignem mittere in corda suorum, ille faciet ardere quod incendit (Lc 12, 49) […]. Quis est ignis Dei nisi caritas ? Et quis alienus, nisi amor saeculi ? […]. Cur ista tam longo repetita principio, nisi ut scias ardorem cordis mei ? Paene mihi melius esset te pauperem habere presentem, quam divitem absentem. Quid mihi divitiae, se non habeo quem amo : si non considero quem desidero ? tua potentia mihi est miseria, et la suite de la lettre à la note 53. Voir aussi Ep. 34 (à un disciple), p. 76 : Non vanas saeculi pompas, non noxias corporis delectationes exsequi […]. Tu vero, amor animae meae, si quid sordidum ex his contraxisti ; lacrimis lava, paenitentia ablue, et vitae melioris manu dele ; memor tui memorque mei ; animam meam laetificans, tuae parcens quia salus tua consolatio mea est. Noli patrem sua merce fraudare de te. Noli filii nomen delere in te ; Ep. 295 (à un disciple), p. 452 et 454 : Quis dabit capiti meo aquam et fontem lacrimarum oculis meis (Jr 9, 1), ut plangam non imaginariam civitatem Chaldea perituram flamma, sed animam imagine Christi inclitam, et infinita permansuram aeternitate ? […]. Quare dimisisti patrem, qui te ab infantia erudivit, qui te disciplinis liberalibus inbuit, moribus instruxit, perpetuae vitae praeceptis munivit ? Et iniunxisti te scortorum gregibus, portatorum conviviis, superbientium vanitatibus ? […] Noli preces paternas contempnere, noli lacrimas magisterii mei neglegere. Consolare me de tua salute, ne diabolus glorietur contra me in perditione tua. Ego te filium carissimum nutrivi, alui, erudivi ; et aussi Ep. 65, p. 108 ; Ep. 281, p. 439 ; Ep. 294, p. 451 sqq.