1 Pierre Marchant, Chronicon [sive Commissariorum Nationalium nationis] Germanico-Belgicae Ordinis S. Francisci [origo, inditutio, potedas et auctoritas, nec non ad haec usque tempora progressas], St. Truiden, 1997 (Gand, J. Kerchove, 1651). P. Marchant (1585-1661) fut lui-même commissaire national entre 1639 et 1651. Servais Dirks, Histoire littéraire et bibliographique des Frères Mineurs de l’Observance de Saint-François en Belgique et dans les Pays-Bas, St. Truiden, 1998 (Anvers, Van Os-de-Wolf, 1885), p. 216-228.
2 Pour une liste (non exhaustive) des statuts provinciaux des récollets, Philippe Yates, Recollect Franciscan Poverty. Hidory and Legislation of a Stricter Observance Reform, Rome, Frati Editori di Quaracchi, 2005, p. 14-20.
3 Il faut noter le cas particulier de la province de Saxe dont les conditions d’adhésion officielle à la réforme des récollets restent à préciser. En tout cas, même les Statuts provinciaux de 1735 parlent encore vaguement d’une appartenance à une « plus Stricte observance. » De plus amples informations sur cette province seront sans doute fournies dans le volume concernant l'époque moderne au sein d’un ambitieux projet intitulé Geschichte der Sächsischen Franziskanerprovinz von der Gründung bis zum Anfang des 21. Jahrhunderts, une œuvre en cinq tomes, dont deux déjà parus, en 2010 et en 2012.
4 André de Soto, d’origine espagnole, occupa l’office de commissaire national pendant deux mandats (1602-1606 et 1613-1625). Joseph Bergaigne, commissaire entre 1625 et 1638, avait été étudiant à Alcala. Voir S. Dirks, Histoire littéraire et bibliographique, op. cit., respectivement p. 142-146 et 185-187. On sait que beaucoup de religieux franciscains irlandais avaient suivi leur formation religieuse en Espagne. Manuel de CaStro, « Wadding and the Iberian peninsula », Father Luke Wadding. Commemorative Volume, Dublin, Clonmore and Reynolds, 1957, p. 119-170 ; Benjamin Hazard, Faith and patronage. The political career of Flaithrí Ó Maolchonaire, c. 1560-1629, revised edition, Dublin, Irish Academic Press, 2010.
5 Jean de Schampheleer, Les franciscains dans les anciens Pays-Bas (xiiie-xviiie siècles), St. Truiden, Instituut voor Franciscaanse Geschiedenis, 1997, p. 43-44 ; P. Yates, Recollect Franciscan Poverty, op. cit., p. 53-54. Cette concurrence mériterait d’être étudiée plus en profondeur.
6 Dans la province de Thuringe, refondée en 1633-1637, les deux premiers provinciaux étaient originaires de Bruxelles et de Malines. L’élément flamand s’y maintint jusqu’au xviiie siècle. Christian Plath, Zwischen Gegenreformation und Barockfrömmigkeit : Die Franziskanerprovinz Thuringia von der Wiederbegründung 1633 bis zur Säkularisation, Mayence, Gesellschaft fur Mittelrheinische Kirchengeschichte, 2010, p. 90.
7 Clément Schmitt, « La Chronique de la fondation de la Province Saint-Joseph des Récollets dans le Comté de Flandre (1627-1664) », Archivum franciscanum historicum, t. 62, 1969, p. 267-356, 579-628 ; J. de Schampheleer, Les franciscains dans les anciens Pays-Bas, op. cit., p. 38-66.
8 En 1626, P. Marchant rédigea un « Ordo spiritualium exercitiorum » qui concerne surtout les frères passant de 1’« observance commune » aux maisons de récollection. Ces religieux seront soumis à une vraie école de prière pendant trois mois pour s’adapter au caractère contemplatif de ce genre de réforme. J. de Schampheleer, Les franciscains dans les anciens Pays-Bas, op. cit., p. 53-54. Le texte entier est transcrit dans Benedikt H. Mertens, Solitudo seraphica. Studien zur Geschichte derExerzitien im Franziskanerorden derFrühneuzeit (ca. 1600-1730), Kevelaer, Coelde Verlag, 2008, p. 497-499.
9 Jérôme Goyens, « Norma vivendi in Provincia Germaniae Inferioris a. 1598 praescripta pro domibus recollectionis », Archivum franciscanum historicum, t. 25, 1932, p. 59-76 ; Archangelus Houbaert, « Minderbroederkloosters in den zuidelijke Nederlanden. Kloosterlexicon. 9. Boetendael », Franciscana, t. 30, 1975, p. 82-95 ; sur la province récollette de Germanie inférieure au xviie siècle, voir Jan A. De Kok, Achteeuwen Minderbroeders. Een oriëntatie, Hilversum, Verloren, 2007, p. 192-210.
10 Statuta FF.Minorum Recollectorum Provinciae Inferioris Germaniae a Capitulo Provinciali in Conventu nostro Mechliniensi die 11. Sep. Anno 1672 celebrato revisa, Mechliniae, s. n. n. d., « Caput VIII De Locis seu Conventibus Recessus », p. 119-130, ici p. 120-121 : « Cum non desint Fratres qui ferventiori zelo ducti, ad arctiorem vivendi modum aspirent, & loca appetant, inquibusminusdistractiuni Deo vacare queant : Cumque id sit ad Saecularium aedificationem, plurimumque conducat, ut in toto corpore Provinciae melius ac stabilius conservetur Regulae Nostrae puritas & decor, Semper in ea sint ad minus tria loca in hunc finem deputata, quae Conventus Recessus vocentur, in quibus rigidissime inprimis Regula, Statuta Generalia, & Communia Provinciae, nec non laudabiles omnes Consuetudines, rigori ac fini in his intento convenientes, ac deinde Propriae pro illis Constitutiones ad unguem observentur. »
11 Patricius Schlager, « Zur Geschichte der Rekollektenreform, insbesondere in der Kôlnischen Franziskanerprovinz », Franziskanische Studien, t. 6, 1919, p. 36-51.
12 Dettelbach, Bibliothèque conventuelle, Ms. Franc 12° 45, « Ordinationes seu Statuta Fratrum Minorum strictioris observantiae Provinciae Coloniae. Anno 1637 revisa et recepta. »
13 Statuta Provincialia Almae Nostrae Provinciae Coloniensis Fratrum Minorum Recollectorum, Cologne, [s. n.], 1661, p. 3 : « Donec ob plures Reverendissimo P. Commissario Generali Petro Marchant, & Patribus Capitulariter Coloniae Anno 1646 congregatis visas rationabiles causas titulum Fratrum minorum Recollectorum a Provincia & fratribus usurpandum esse decretum sit, quod ut eo maiori fructu, fervore & exemplo fieret, Patres omnes vocales unanimiter compromiserunt, ut Reverendissimus P. Com[m]issarius Generalis statuta Recollectorum ab initio instituti eiusdem condita, iuxta aliarum Provinciarum & Conventuum huius Nationis, in quibus Recollectio viget, laudabilem usurpatam praxim, per articulos explicata paterne proponeret. »
14 Didacus Falke, Kloster und Gymnasium Mariano-Nepomucenianum der Franziskaner zu Rietberg, Rietberg, Vahlesche Verlagsbuchhandlung, 1920, p. 7 (pourtant sans citer le texte exact de Bürvenich). Ceci n’est pas un détail anodin, puisque les récollets français étaient largement impliqués dans les aumôneries militaires.
15 Mönchengladbach, Archives provinciales OFM, 1 Tr Nr. 90, Ms., Relatio Notabilium Provinciae et Conventus Coloniensis praesertim quae tempore F. Bernardini Vetweis acciderunt vel a ipso facta sunt, p. 9 (après le titre latin, la suite est rendue en allemand, en traduction moderne). Les archives des quatre provinces allemandes OFM existant jusqu’en 2010 (Bavière, Thuringe, Cologne, Saxe) seront bientôt réunies aux archives de la nouvelle province allemande (Provincia Germaniae S. Elisabethae), à Paderborn.
16 Le texte législatif de base pour la vie des frères à l’intérieur de la nation germano-belge, c’est-à-dire les statuts généraux de Tolède (1633), prévoyait, par exemple, deux temps d'une demi-heure de prière mentale par jour, « selon l’ancienne habitude de l’ordre » (secundum antiquam Religionis consuetudinem). Voir la Regula Seraphici Patris Nostri Sancti Francisci cum... Statutis Generalibus Barchinonensibus Ordinum Fratrum Minorum et Provinciae Thuringiae S. Elisabethae ejusdem Ordinis Provincialibus..., Duderstadt, Hunold, 1719, p. 176-177. Les statuts provinciaux de Cologne de 1637, cependant, proposent des moments d’oraison qui occupent au moins deux heures par jour. Ordinationes seu Statuta Fratrum Minorum strictioris observantiae Provinciae Coloniae, op. cit., p. 8. Cela se vérifie aussi dans le cas des premiers statuts de la province de Thuringe.
17 En effet, la récupération catholique des territoires de l'Est, Thuringe incluse, n’était qu’un programme illusoire au moment de la refondation de la province qui occuperait en réalité un territoire tout autre (Sauerland, Hesse, Franconie...), avec peu d’implantations dans la Thuringe visée.
18 Fulda, Archives provinciales OFM, I A 01a, Ms., Acta Capitularia Prov. Thur. I (1633-1671), ici Statuta seu ordinationes factapro Patribus et fratribus Provinciae Sanctae Elisabethae strictioris observantiae [...] 1637, « Caput I. De indituendo et conservando huius indituti datu », p. 11 : « Tametsi dubitandum non sit, quod communis regularis observantiae status substantiam paupertatis in nodra regula praescriptae observet, et quod sit maxime necessarius Reipublicae Chridianae, cum non solum sibi vivere, sed et alijs proficere, ad imitationem Seraphici Patris nodri maxime cupiat : tamen quia multi non solum ad haec sola ministeria sedulo aspirent, sed potius simul rigidam paupertatem, arctamque vivendi formam ardenter conquirant : ideo ne rigidus ille nodrae primitivae Religionis vivendi modus omnino lentescere videatur, datuitur, ut post hac in praedicta nodra Provincia sequentes conditutiones ad unguem observerentur. »
19 Voir les Statuta seu ordinationes, op. cit., « Caput VIII De exercitio menstruali » (probablement faussement au lieu de « mentali »), p. 18-19. Le texte a été publié dans B. Mertens, Solitudo seraphica, op. cit., p. 500. La requête de l’institution de ces ermitages ne sera plus réitérée dans la législation ultérieure.
20 Fulda, Archives provinciales OFM, IA 01b, Ms. Acta Capitularia Prov. Thur. II (1672-1720), p. 189 : « Patres Definitorij acceptarunt nomen et rem Recolledionis quatenus in ida Provincia possunt pradicari. »
21 Ada Capitularia Prov. Thur. II (1672-1720), op. cit., « Pauci pro Recollectione in hanc Almam nostram Provinciam Thuringiae S. Elisabethae introducenda Articuli RR. AA. PP. definitorij sicut et VV. AA. Patribus discretorij in Comitijs Provincialibus Anno 1672 die mensis februarij 20 propositi, no 1 », p. 193 : « Quia primaevum Recollectionis institutum semper duas cum dimidia hora orationi mentali seu Recollectioni impendit, et vicinae Provinciae laudabili studio illud ipsum inditutum amplexatae sunt et persequuntur : cum vero haec Alma Provincia praefatas horas prout in datutis primaevis Recollectorum sub R.mo Patre Gonzaga totius Ordinis dignissimo Ministro Generali ad annum domini 1583 conditis servare ad amussim quidem desideret, verum ob locorum conditiones et circumstantias nequeat, hunc praefatas Recollectionis horas aliter nonnihil digessimus, et locis et tempori attemperavimus. » À propos des statuts de 1583, J. Goyens, « Norma vivendi in Provincia Germaniae Inferioris », art. cit., p. 60.
22 Tandis que les dix premiers articles parlent de la récollection proprement dite, l’onzième prône la « conformité extérieure », en prescrivant un habit religieux tels que le portent les religieux des autres provinces récollettes. Pour ce faire, un modèle du capuchon en papier, muni du sceau provincial, doit circuler dans les maisons de la province. La forme du capuchon n’est malheureusement pas décrite ; elle devait être plus longue et pointue par rapport au modèle porté jusqu’ici, sans pour autant copier le capuchon des capucins. Voir P. Yates, Recollect Franciscan Poverty, op. cit., p. 263.
23 Il est question de son Itinerarium mentis in Deum, de son De triplici via (ici simplement appelé Incendium) et aussi du Stimulus divini amoris, œuvre de Jacques de Milan.
24 Praxis recollectionis annuae religiosorum, Fulda, Blos, 1673.
25 Petrus Vaele, Het eensaem Tortel-Duyfken von den Ghekruysten oft e Pracktycke van eene salige eensaemheyt voor acht daghen, Antwerpen, P. Bellère, 1665 ; Instructie, oft Onderwysinghe om devotelijck te houden de acht-daeghsche Exercitien, ghemaeckt in’t Latijn door eenen seer eerw. Pater der Minder-Broders, ende inde Nederlants che taele overgheset, Anvers, P. Bellère, 1667 ; Praxis compendiosa Recollectionis annuae pro religiosis. Olim edita a quodam Provinciae Flandriae FF. Min. Recoll. Sacerdote, Cologne, [s. n.], 1725. Le rédacteur anonyme de ce dernier ouvrage attribue son modèle au récollet flamand Boniface Maes (1627-1706), auteur prolifique de traités spurituels, quoiqu’un tel ouvrage ne soit pas signalé parmi ses œuvres. Voir S. Dirks, Histoire littéraire et bibliographique, op. cit., p. 337-344 ; Archange Houbaert, « Maes (Boniface) », Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique, t. X, Paris, Beauchesne, 1980, col. 67-68. Les mêmes ouvrages (ceux de 1665, 1667, 1673 et 1725) sont brièvement présentés dans B. Mertens, Solitudo seraphica, op. cit., p. 479-480, 484, 493.
26 Hermann Mott, Manus religiosorum, Cologne, Wilhelm Friessem, 1669 ; id., Recollections-Büchlein oder Geidliche Ubungen und Lehrdückfür die Laybrüder deß Seraphischen Ordens S. Francisci FF. Min. Recollectorum, Cologne, Wilhelm Friessem, 1671. L’ouvrage allemand ne correspond pas vraiment, dans son contenu, à celui de langue latine. Cependant, l’article 9 du texte capitulaire de 1672 est suffisamment clair et laisse penser exactement à ces deux titres.
27 Regula Seraphici Patris Nostri Sancti Francisci, op. cit., Cap. III § 4, « De oratione mentali quotidiana & recessu annuo », p. 367 : « Ne Provincia vacuum Recollectionis nomen assumpsisse videatur, omnes Patres & Fratres rogantur, ut tam domi quam foris, sive in domibus saecularium, sive in via, aliquoties per diem quaerant occasionem ad Deum se recolligendi. » Ce texte de la réédition des statuts (1719) est identique à sa première version de 1676.
28 On distinguera, selon les cas, plusieurs modes d’établissement : conventus, residentia, missio, statio et hospitium.
29 Voir par exemple les normes sur les exercices spirituels, ainsi que leur observation et contrôle, étudié dans B. Mertens, Solitudo seraphica, op. cit., p. 248-279, avec maintes références aux récollets allemands.
30 Ivo Bischoffs, Spiritus seraphicus, id est : Spiritus devotionis Seraphici P. Francisci, Cologne, S. Noethen, 1703, p. 795 : « Meditatio ed mentis recollectio : ad recollectionem ab Etymologia nominis tenetur recollectus ; ac prae caeteris Fratres Minores recollecti, ut sicut recollecti sunt nomine, sic & recollecti sint omine. »