Résumés - Samenvattingen
p. 655-685
Texte intégral
Droit et justice au xxe siècle Recht en justitie in de 20ste eeuw
Mélanie Bost (CEGES-SOMA). Aurore François (UCL)
La grève de la magistrature belge (février-novembre 1918). Un haut fait de la résistance nationale à l’épreuve des archives judiciaires
1En février 1918, estimant que le pouvoir judiciaire ne peut plus s’exercer librement dans la Belgique occupée, la Cour de cassation décide, sans cesser ses fonctions, de suspendre ses audiences. La plupart des juridictions du pays s’alignent sur cette décision, initiant un mouvement de grève qui perdurera jusqu’à l’armistice et qui provoquera l’installation par l’occupant de tribunaux de juges et de langue allemands. Dans l’immédiat après-guerre, l’épisode prendra rang parmi les hauts faits de la résistance nationale, la magistrature participant largement à l’écriture de cette page d’histoire patriotique.
2Des partisans d’une ligne dure, en faveur de l’immobilisme absolu, aux détracteurs de l’abstention judiciaire, l’option de la grève n’a pourtant pas fait l’unanimité et sa concrétisation a pu prendre différentes formes. Cette contribution propose, à partir de l’examen d’archives judiciaires jusqu’ici peu exploitées, de mettre à l’épreuve la vision officielle de l’événement et de mesurer les effets directs du « cès de justice ».
De staking van de Belgische magistratuur (februari-november 1918). Een belangrijke daad van nationaal verzet getoetst aan de gerechtelijke archieven
3In februari 1918, was het Hof van cassatie van oordeel dat de rechterlijke macht niet meer vrij uitgeoefend kon worden in het bezette België ; daaropvolgend besloot hetzelfde hof, evenwel zonder zijn functies op te schorten, zijn zittingen te schorsen. Het merendeel van de rechterlijke instanties van het land volgde deze beslissing, wat leidde tot stakingen die tot aan de wapenstilstand duurden. Hierdoor werden de rechtbanken door de bezetter met Duitse rechters bevolkt en in het Duits ingericht. In de onmiddellijke naoorlogse periode werd deze staking beschouwd als een belangrijke daad van nationaal verzet, ook omdat de magistratuur zelf in ruime mate meeschreef aan een patriottische lezing van deze periode.
4De keuze voor de staking was zeker niet unaniem, geprangd tussen aanhangers van een harde lijn die pleitten voor een absolute stilstand en critici van een dergelijke rechterlijke onthouding., Zijn uitvoering kende dan ook verschillende vormen. Aan de hand van een onderzoek van tot nu toe weinig gebruikte gerechtelijke archieven, stelt deze bijdrage voor om de gecanoniseerde interpretatie van deze gebeurtenis te toetsen door de rechtstreekse gevolgen van de « staking van justitie » te meten.
Dimitri Roden (Nationaal Gedenkteken Fort Breendonk -UGent)
De Duitse gerechtelijke procedure in bezet België en Noord-Frankrijk (1940-1944)
5In het collectieve geheugen wordt de Duitse bezetting van België en Noord-Frankrijk (1940-1944) geassocieerd met een periode van ongebreidelde terreur. Een belangrijke maar vaak vergeten pijler in het Duitse repressiesysteem waren de militaire rechtbanken. Deze Duitse krijgsraden vonnisten over burgers die een inbreuk hadden gepleegd op de geldende Duitse rechtsregels en dienden naar de buitenwereld toe een ‘schijn van rechtvaardigheid’ hoog te houden. In deze bijdrage plaatsen we de krijgsraden eerst tussen de andere actoren van het repressieapparaat. Vervolgens bespreken we het verloop van de gerechtelijke procedure en tonen we aan dat de belangen van de bezetter steeds primeerden boven de rechten van de individuele beklaagde.
La procédure judiciaire allemande dans les territoires occupés de la Belgique et du nord de la France (1940-1944)
6L’occupation allemande de la Belgique et du nord de la France est associée dans la mémoire collective à une période de terreur sans retenue. Les tribunaux militaires constituaient un pilier important mais néanmoins souvent oublié du système répressif allemand. Ces conseils martiaux jugeaient des civils qui avaient commis une infraction aux règles juridiques allemandes en vigueur. Ainsi avaient-ils pour mission de donner au monde extérieur l’impression d’un « semblant de justice ». Dans cette contribution, nous situons d’abord les conseils martiaux au sein des autres acteurs de l’appareil répressif. Ensuite, nous discutons du déroulement de la procédure judicaire et nous démontrons que les intérêts de l’occupant primaient toujours sur les droits de l’accusé.
Kirsten Peters (FUSL)
L’influence de l’administration militaire allemande sur les changements de personnel au sein de la magistrature belge (1940-1944)
7Durant l'occupation, la nomination et la destitution de magistrats sont des prérogatives du secrétaire général au ministère de la Justice. Néanmoins, l'occupant déploie différents moyens pour favoriser la nomination de personnes plus dociles à son égard et pour écarter d'autres indésirables. Pour arriver à ses fins, il suffit parfois de mettre la pression sur le secrétaire général. Divers autres moyens d'éloignement ou encore d'intimidation comme l'arrestation, la détention et la prise d'otage de m magistrats -sont utilisés. De plus, quelques ordonnances allemandes servent à exclure toute une frange de la magistrature. Même si l'influence de l'occupant en la question est illustrée, elle reste toutefois limitée. Toute une série de facteurs ont contribué à empêcher un changement tangible du visage de la magistrature belge.
De invloed van de Duitse militaire administratie op de personeelsveranderingen in de Belgische magistratuur (1940-1944)
8Tijdens de bezetting was de benoeming en afzetting van magistraten een exclusief recht van de secretaris-general van het ministerie van Justitie. Niettemin gebruikte de bezetter verschillende methodes om de benoeming van dociele magistraten te vergemakelijken en die van ongewenste anderen te verhinderen. Om hierin te slagen, volstond het soms om druk op de secretaris-generaal uit te oefenen. Ook andere methodes, zoals verwijdering of intimidatie -bijvoorbeeld de arrestatie, de opsluiting of de gijzeling van magistraten -werden gebruikt. Bovendien fungeerden enkele Duitse decreten als uitsluitingsmechanisme voor een groep magistraten. De invloed van de bezetter bleef ondanks deze gedocumenteerde invloed eerder beperkt. Tal van factoren beletten een tastbare verandering van het gelaat van de Belgische magistratuur.
Lawrence Van Haecke (CEGES-SOMA)
Wilden de bevrijders bezetters zijn ? De plannen voor de instelling van geallieerde militaire rechtbanken voor de bestraffing van Belgische burgers tijdens de bevrijding van België
9Lawrence Van Haecke onderzoekt in dit artikel de ontwikkeling van de voorbereiding op de bevrijding van België door de Geallieerden en de Belgische regering in ballingschap te Londen. Beide partijen streefden slechts gedeeltelijk dezelfde doelen na. Voor de Geallieerden was het winnen van de oorlog van primordiaal belang. De Belgische regering had het herstel van zijn eigen legitimiteit als drijfveer. Het mag niet vergeten worden dat Pierlot en zijn ministers zich in een relatief meer onzekere positie bevonden dan andere regeringen in de Britse hoofdstad. Deze verschillende doelen brachten verschillende benaderingen en belangen bij de voorbereiding met zich mee.
10De auteur onderzoekt dit thema aan de hand van een specifieke casus : de bevoegdheid over de gerechtelijke macht tijdens de bevrijdingsperiode. Een goede gerechtelijke actie is belangrijk voor de veiligheid in de directe en verder achterhoede van een leger. Een regering heeft daarentegen maar een beperkte legitimiteit als het geen zeggenschap over de gerechtelijke actie.
11In welke mate hielden de Geallieerden rekening met de wensen van de Belgische regering in ballingschap ? Welke onderlinge contacten waren er en tot de uitkomsten leidde dit ?
Les libérateurs désiraient-ils être des occupants ? Les plans pour l'institution des tribunaux militaires alliés pour le châtiment des civils belges au cours de la libération de la Belgique
12Lawrence Van Haecke examine dans cet article le développement de la préparation à la libération de la Belgique par les Alliés et le gouvernement belge en exil en à Londres. Les deux parties ne visaient que partiellement les même buts. Pour les Alliés, gagner la guerre était d'une importance primordiale ; le gouvernement belge était motivé par le rétablissement de sa propre légitimité. On ne peut oublier que Pierlot et ses ministres se trouvaient dans une position relativement plus incertaine que d'autres gouvernements dans la capitale britannique. Ces objectifs différents engendrèrent des approches et des intérêts divergents lors de la préparation.
13L'auteur examine ce thème à l'aide d'un cas spécifique : la compétence en matière de pouvoir judiciaire au cours de la période de la libération. De bonnes procédures sont importantes pour la sécurité de l'arrière-garde directe et ultérieure d'une armée. Un gouvernement n'a, par contre, qu'une légitimité restreinte et peu de pouvoir sur les actions judiciaires.
14Dans quelle mesure les Alliés ont-ils tenu compte des souhaits du gouvernement belge en exil ? Quels contacts mutuels ont-ils eu et ceux-ci ont-ils été fructueux ?
Koen Aerts (UGent)
There’s something rotten in the state of Belgium. De liquidatie van de repressie en het Europese Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden : de zaak-De Becker (1956-1962)
15In 1956 diende de broodschrijver Raymond De Becker bij de Europese Commissie voor Mensenrechten een verzoekschrift in waarin hij beweerde dat de gevolgen van zijn veroordeling wegens collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog een inbreuk waren op het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. Zijn klacht werd deels ontvankelijk verklaard en België zag zich daarom genoodzaakt maatregelen te treffen. Waarom werd België, behorende tot de founding fathers van het verenigd Europa, gedagvaard voor de bestraffing van de collaborateurs met een totalitair regime ? Wie was de verzoeker Raymond De Becker ? Op welke wijze schond de Belgische Staat de bepalingen vervat in het EVRM ? En allerminst onbelangrijk : wat was de impact van de nog jonge Europese jurisdictie op de nationale wetgeving ?
There’s something rotten in the state of Belgium. La liquidation de la répression et la Convention européenne de sauvegarde des droits de l'homme et des libertés fondamentales : l’affaire De Becker (1956-1962)
16En 1956, l’écrivain professionnel Raymond De Becker introduisit une demande à la Commission européenne des droits de l’homme dans laquelle il affirmait que les conséquences de sa condamnation pour cause de collaboration pendant la Deuxième Guerre mondiale constituaient une atteinte à la Convention européenne de sauvegarde des droits de l'homme et des libertés fondamentales. Sa plainte fut déclarée partiellement recevable et la Belgique fut dès lors contrainte de prendre des mesures. Pourquoi la Belgique, appartenant aux pères fondateurs de l’Europe unie, fut-elle poursuivie en justice pour la peine imposée aux collaborateurs d’un régime totalitaire ?
17Qui était le requérant Raymond De Becker ? De quelle manière la Belgique enfreignit-elle les dispositions de la Convention européenne des droits de l’homme ? Et bien plus important encore : quel fut l’impact de cette juridiction européenne, encore toute jeune à l’époque, sur la législation nationale ?
Jonas Campion (UCL -Paris IV Sorbonne)
« Rapide, rigoureuse et équitable ? » Structures et pratiques de l’épuration interne de la Koninklijke Marechaussee après la Seconde Guerre mondiale
18À la fin de la Seconde Guerre mondiale, la police néerlandaise est dans une situation délicate. Profondément transformée durant l’occupation, elle doit se réorganiser et s’épurer. Les enjeux de ces processus sont nombreux et primordiaux en termes de rétablissement de l’état de droit et de légitimité d’action des institutions de régulations sociales.
19L’épuration prend une double forme : judiciaire d’abord, interne ensuite. Dans le cadre de cet article, nous analysons au sein de la Koninklijke Marechaussee, force militaire de police, en pleine réorganisation, les structures internes d’épuration et les pratiques qui en découlent. Celles-ci sont analysées à partir des sources de l’institution, des documents de la Militair Gezag (autorité militaire néerlandaise de transition), et enfin, des dossiers individuels d’épuration administrative (issus du Bureau Juridische Zaken. Zuivering van de Afdeling Politie).
20Nous caractérisons cette épuration en termes d'identité civile ou militaire, de comportements et personnels poursuivis, mais aussi par rapport aux attentes placées dans ces procédures exceptionnelles. Au final, une question majeure guide nos réflexions : savoir si, l’épuration interne du corps de la Maréchaussée Royale fut, comme revendiquée à l’époque pour l’ensemble de la société néerlandaise, « rapide, rigoureuse et équitable ? »
« Snel, streng en rechtvaardig ? » Structuren en praktijken van de interne zuivering van de Koninklijke Marechaussee na de Tweede Wereldoorlog
21Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bevindt de Nederlandse politie zich in een hachelijke situatie. Grondig veranderd tijdens de bezetting moet ze zich nu reorganiseren en uitzuiveren. Het belang van deze processen is veelvuldig en primordiaal om de rechtsstaat herop te bouwen en de daden van de sociale reguleringsinstellingen te legitimeren.
22De zuivering kent twee facetten : eerst een rechterlijk, gevolgd door een intern luik. In het kader van dit artikel analyseren we aan de hand van de reorganisatie binnen de « Koninklijke Marechaussee », de militaire politie, de interne zuiveringsstructuren en de praktijken die er op volgen.
23Deze worden geanalyseerd op basis van de bronnen van deze instelling, documenten van het “Militair Gezag” (Nederlandse militaire overgangs-bevoegdheid), en ten slotte, op basis van individuele verslagen van administratieve zuivering (afkomstig van de Juridische Zaken Bureau. Zuivering van de Afdeling Politie).
24We kenmerken deze zuivering met betrekking tot burgerlijke of militaire identiteit, gedrag en personeel dat werd vervolgd, maar ook ten opzichte van de verwachtingen die werden gesteld tegenover deze uitzonderlijke procedures. Ten slotte leidt een belangrijke vraag onze analyse : was de interne zuivering van de Koninklijke Marechauss e -zoals er toen werd geëist voor de gehele Nederlandse maatschappij - « snel, streng en rechtvaardig » ?
Marieke Dekker (RUG)
Helpt hulp ? Denken over resultaten van kinderbeschermings-maatregelen in Nederland in de jaren vijftig en zeventig van de twintigste eeuw
25In dit artikel is gezocht naar een antwoord op de vraag in hoeverre doelstellingen binnen de Nederlandse kinderbescherming zijn veranderd wanneer we eind jaren vijftig, begin jaren zestig vergelijken met midden jaren zeventig. Ook stelden we de vraag naar de manier waarop wetenschappers en professionals binnen de kinderbescherming nagingen of deze doelstellingen bereikt werden. Wat betreft de veranderingen in de doelstellingen binnen de kinderbescherming is op basis van de bestudeerde artikelen uit wetenschappelijke en vaktijdschriften gebleken dat we kunnen spreken van een perspectiefwisseling. Eind jaren vijftig, begin jaren zestig stond het perspectief van de samenleving op de voorgrond. In 1974 stond juist het perspectief van het kind centraal. Ten tweede viel op dat de vraag « helpt hulp ? » midden jaren zeventig vaker werd gesteld, al werd niet door alle betrokkenen het belang van onderzoek naar resultaten onderkend.
L'aide peut-elle aider ? Réflexions autour des résultats des mesures de protection de la jeunesse aux Pays-Bas dans les années cinquante et septante du vingtième siècle
26Dans cet article, à la question de savoir dans quelle mesure les objectifs de la protection de l’enfance néerlandaise ont changé, une réponse a été cherchée en comparant la fin des années 1950 et le début des années 1960 avec le milieu des années 1970. La question s’est aussi posée quant à la manière dont des scientifiques et des professionnels de la protection de l’enfance vérifièrent si ces objectifs avaient été atteints. Au sein de la Protection de l’enfance, il ressort des articles trouvés dans des journaux scientifiques et professionnels qu’on peut parler d’un changement de perspective par rapport aux objectifs poursuivis. À la fin des années '50 et au début des années '60, le point de vue de la société primait, alors qu’en 1974, la pespective de l’enfant était véritablement centrale. Par ailleurs, au milieu des années '70, la question « l’aide peut-elle aider ? » a été posée plus fréquemment, bien que l’importance de la recherche de résultats n’ait pas été reconnue par tous les intéressés.
De l'Antiquité romaine au Moyen-Âge Van de Romeinse Oudheid tot de Middeleeuwen
Jacob Giltaij (EUR)
De censor en de bescherming van slaven. Continuïteit en discontinuïteit tussen de Republiek en het Principaat
27In dit artikel poog ik te kijken naar een bepaalde continuïteit tussen het ambt en de bevoegdheden van de censor in de Republiek en de manier van ingrijpen in individuele gevallen van de keizer en zijn magistraten. Uitgangspunt is de nota censoria met betrekking tot wangedrag van de pater familias in de Republiek, met name met betrekking tot zijn slaven, met welke we mogelijk een continuïteit zouden kunnen zien met bepaalde juridische maatregelen in het Principaat. Deze continuïteit zou te zien kunnen zijn in de titel, de zedelijke achtergrond van de betreffende regelgeving en de sanctie, die mogelijk van een evenzeer zedelijke aard was.
Le censeur et la protection des esclaves. Continuité et discontinuité ntre la République et le Principat
28Dans cet article, je tente de dégager une certaine continuité entre les fonctions et compétences du censeur dans la République et la manière d’intervenir dans les cas individuels de l’empereur et de ses magistrats. Le point de départ est la nota censoria portant sur la mauvaise conduite du pater familias dans la République, notamment visà-vis de ses esclaves. Il serait possible d’y voir une continuité avec certaines mesures juridiques dans le Principat. Cette continuité peut se voir dans le titre, l’arrière-plan moral de la législation en question et la sanction qui était peut-être tout autant de nature morale.
Emanuel van Dongen (UM)
Alfenus D. 9.2.52.1 geanalyseerd vanuit het perspectief van de retorica
29Dit artikel geeft een nieuwe interpretatie van het antwoord van Alfenus in D. 9.2.52.1. Deze tekst uit de Digesten wordt in de secundaire literatuur verschillend geïnterpreteerd, maar deze interpretaties blijken bij nadere bestudering weinig bevredigend te zijn. Ook een geheel andere interpretatie is mogelijk, die het voordeel heeft recht te doen aan de band tussen recht en retorica aan het einde van de Romeinse Republiek. Daartoe zal in dit artikel de argumentatie van D. 9.2.52.1 worden vergeleken met die van Quintilianus, Institutio Oratoria, V.10.71. Dit perspectief heeft als voordeel dat zij geen begrippen gebruikt uit de latere rechtsdogmatiek en toch aansluit, en misschien wel beter, maar in ieder geval directer, bij de bronnen.
Alfenus D. 9.2.52.1 analysé dans la perspective de la rhétorique
30Cet article présente une nouvelle interprétation d’Alfenus dans le D. 9.2.52.1. Ce texte tiré du Digeste est interprété différemment dans la littérature secondaire mais, après une étude plus approfondie, ces interprétations apparaissent comme étant peu satisfaisantes. Une interprétation totalement différente, qui a l’avantage de tenir compte du lien entre le droit et la rhétorique à la fin de la République romaine, est aussi possible. Pour ce faire, l’argumentation dans le D. 9.2.52.1 sera comparée dans cet article à celle de Quintilien, Institutio Oratoria, V.10.71. Cette perspective a l’avantage qu’elle n’utilise pas de concepts appartenant à la dogmatique tardive du droit mais rejoint néanmoins les sources d’une manière qui, à défaut d’être meilleure, est en tous cas plus directe.
Hylkje de Jong (UvA)
Stephanus en zijn Digestenonderwijs
31In het midden van de 6de eeuw n.C. gaf antecessor Stephanus onderwijs in de wetgeving van keizer Justinianus. Stephanus lichtte de Latijnse tekst van de Digesten toe met opmerkingen in het Grieks. Zo bespreekt hij in detail de condictiones uit D. 12, 1. Stephanus maakt, in tegenstelling tot Justinianus, in zijn Digestenonderwijs een duidelijk onderscheid in de benaming van de condicties. Hij was waarschijnlijk de eerste die de term ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος (de condictio certi generalis) in zijn onderwijs gebruikte. Met deze algemene condictie kon de eiser zowel een welbepaalde hoeveelheid geld, als een welbepaalde zaak vorderen. Tevens kon door middel van ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος de eiser als eigenaar gebruik maken van de formula ‘si paret dare oportere’. Aan de hand van het procesrecht gaat Stephanus in op de verandering van de betekenis van dare uit de formula ‘si paret dare oportere’. In zijn Digestenonderwijs stelt Stephanus dat ὁ χέρτος γενιχὸς χονδικτίχιος ook ingesteld kan worden in plaats van andere condicties. Voor de uitleg van deze verschillende toepassingen van ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος heeft Stephanus het begrip φύσις gehanteerd.
Stephanus et son enseignement du Digeste
32Au milieu du vie siècle, l’antecessor [professeur de la législation justinienne] Stephanus enseignait la législation de l’empereur Justinien. Stephanus expliquait le texte en Latin du Digeste par des remarques en Grec. C’est ainsi qu’il discutait en détail des condictiones du D. 12, 1. Contrairement à Justinien, Stephanus fait dans son enseignement du Digeste une nette distinction entre les dénominations des condicties. Il fut probablement le premier à employer dans son enseignement le terme ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος (la condictio certi generalis). Au moyen de cette condiction, le demandeur pouvait réclamer aussi bien une quantité bien définie d’argent que le traitement d’une affaire bien déterminée. Par ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, le demandeur, en tant que propriétaire, pouvait également se servir de la formule « si paret dare oportere ». Stephanus répond par le droit procédural au changement de sens de dare dans la formule « si paret dare oportere ». Dans son enseignement tiré du Digeste, Stephanus affirme que ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος peut être aussi employé à la place d’autres condictions. Stephanus utilisa le concept de φύσις afin d’expliquer ces différentes applications de ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος.
Thiebald Cremers (Université Panthéon-Assas, Paris II)
Quelques observations sur les obligations contractuelles, aux xie et xiie siècles, d’après certaines sources pratiques du Nord de la France et de la Belgique
33Quel est le droit contractuel juste avant l’essor contractuel du xiiie siècle, qui a aussi vu naître le consensualisme ? Les actes de la pratique des xie et xiie siècles permettent de répondre à la question. Examinant la conclusion de contrats (réels et formels) et le vocabulaire employé, on constate d’une part que le formalisme du milieu du Moyen-Âge était très souple (contrairement aux droits romain et franc) et d’autre part que le vocabulaire latin employé reflétait plutôt bien la réalité juridique. Ainsi, si la conventio médiévale n’est pas une conventio romaine, elle est encore moins un contractus romain. En outre, peu d’actes indiquent précisément le formalisme employé et strictement aucun n’indique si et quelles paroles sacramentelles ont été prononcées. Le consensualisme a d’autant plus facilement pu s’imposer au xiiie siècle que la pratique contractuelle des xie et xiie siècles était souple.
Enkele observaties over de contractuele verplichtingen in de 11de en 12de eeuwen, volgens enkele praktijkbronnen uit Noord-Frankrijk en België
34Welk is het contractueel recht juist voor de contractuele opkomst van de 13de eeuw, die ook de geboorte van de instemming gekend heeft ? De akten uit de juridische praktijk van de 11de en 12de eeuw helpen om daarop een antwoord te brengen. Door de conclusie van (echte en formele) contracten en de gebruikte woordenschat te bestuderen, merkt men ten eerste dat het formalisme van het midden van de Middeleeuwen zeer soepel was (in tegenstelling tot het Romeins en Frankisch recht) en ten tweede dat de Latijnse woordenschat de juridische realiteit eerder goed weerspiegelde. Aldus, indien de middeleeuwse conventio geen Romeinse conventio is, is zij nog minder een Romeinse contractus. Daarbij komt nog dat weinig aktes het gebruikte formalisme aanduiden en geen enkel aantoont of er sacrementale woorden werden uitgesproken of welke deze juist waren. Het consensualisme heeft zich gemakkelijker kunnen opdringen in de 13de eeuw aangezien de contractuele praktijk van de 11de en 12de eeuw soepeler was.
Rijk Timmer (Het Financieele Dagblad)
Philips van Leiden en het publiek belang
35Profeet in eigen land gaat over het nagelaten werk van de middeleeuwse jurist Philips van Leiden. Hij leeft tussen 1326 en 1382 en biedt als adviseur van de graaf van Holland deze omstreeks 1352 een geschrift aan. Daarin stelt hij dat vorsten beschikken over 'bepaalde' rechten, waarvan zij geen afstand kunnen doen omdat zij ze moeten uitoefenen in het publiek belang. In dit proefschrift wordt getracht de vraag te beantwoorden om welke rechten het concreet gaat. Zo ontstaat een beschrijving van het publiek belang in het Middeleeuwse Holland en dat overzicht oogt verrassend actueel. Het gaat om rechten waarvan ook tegenwoordig nog wordt gevonden dat de overheid er een actieve betrokkenheid bij moet hebben. Het gaat onder andere om de energie-en watervoorziening, om vrij verkeer en vervoer, het financiële stelsel, bestuur en rechtspraak, openbare werken, onderwijs en de volksgezondheid. Het gaat om rechten die van vitaal belang zijn voor het samenleven, voor het individueel en collectief overleven en voor het hebben van kwaliteit van leven.
Philips van Leiden et l'intérêt public
36Prophète dans son propre pays parle du travail légué par le juriste médiéval Phillips van Leiden. Il vécut entre 1326 et 1382 et réalisa le travail en question en tant que conseiller du comte de Hollande aux environs de 1352. Dans ce travail, il postule que les princes disposent de « certains » droits dont ils ne peuvent se séparer car ils doivent les exercer dans l’intérêt public. Dans la présente thèse, l’auteur tente de répondre à la question de savoir quels sont exactement ces droits. Il en découle une description de l’intérêt public dans la Hollande médiévale et cet aperçu s’avère étonnamment actuel. Il s’agit de droits dont on considère encore à notre époque que l’autorité publique doit s’en occuper d’une manière active. Plus concrètement, ces droits concernent l’approvisionnement en énergie et en eau, la libre circulation et les transports, le système financier, la gouvernance et la justice, les travaux publics, l’enseignement et la santé publique. Les droits en question ont une importance vitale pour la société, pour la survie individuelle et collective, ainsi que pour la qualité de vie.
Jonas Braekevelt (UGent)
De waarde van de wet. De invloed van formele diplomatische kenmerken op de wetgeving van de Bourgondische hertogen voor het graafschap Vlaanderen
37Het is algemeen bekend dat er banden bestaan tussen de externe (en interne) typologie van prinselijke handelingen -zoals privileges of ordonnanties. We verwachten bijvoorbeeld dat een verheffing tot de adelstand of een amortisatie gepaard gaat met een zegel in groene was en zijden draad. Niettemin, als men deze specifieke voorbeelden opzij leggen, stelt men vast dat als men over de wetgeving van middeleeuwse prinsen spreken, de « identificatie » van hun ordonnanties onder een duizendtal oorkondes opgericht in hun naam, mogelijk is. En dit, door het waarderen van hun inhoud liever dan hun vorm. Dit artikel beoogt niet zulke benadering af te keuren. Door middel van deze contributie wil men het volgende benadrukken : het belang van formele karakters tegenover de inhoud van Bourgondische ordonnanties en hun invloed op de juridische geldigheid van hertogelijke beslissingen.
La valeur de la loi. L'influence des caractéristiques diplomatiques formelles sur la législation des Ducs de Bourgogne pour le comté de Flandre
38Qu'il existe des liens entre la typologie externe (et interne) d'actes princiers -comme privilèges ou mandements à simple et double queues -est assez reconnu ; on s'attend par exemple à voir un anoblissement ou un amortissement muni d'un sceau en cire vert en fils de soie. Néanmoins, si l'on délaisse ces exemples spécifiques, on constate qu'en parlant de la législation des princes médiévaux, « l'identification » de leurs ordonnances parmi les milliers des chartes établies en leur nom se fait en appréciant leur contenu plutôt que leur forme. Loin de critiquer cette approche en soi, nous voulons dans notre contribution mettre en évidence l'importance des caractères formels vis-à-vis du contenu des ordonnances bourguignonnes et leur influence sur la validité juridique des décisions ducales.
Wim Decock (KUL)
Freedom. The legacy of early modern scholasticism to contract law
39Scholastiek roept niet bepaald bevrijdende gevoelens op. Gelukkig spoort de reine Vernunft ons aan om deze spontane impuls te overwinnen voor een kritische kennismaking met het contractenrecht van de moraaltheologen, en in het bijzonder de jezuïeten, van de 16de-17de eeuw. Met het oog op de oplossing van concrete casussen voor de rechtbank van het geweten ontwikkelden zij een algemene en bijzondere contractenleer vanuit de synthese van het ius commune met de Aristotelisch-Thomistische filosofie. In deze bijdrage belichten we kort de processuele en historische context van hun rechtsdenken, alsook enkele van hun bijdragen tot de algemene contractenleer. Beide staan in het teken van de vrijheid.
Liberté. L'héritage de la scolastique (pré)moderne pour le droit des contrats
40La scolastique n’a pas la réputation de donner lieu à un sentiment de libération. Heureusement, la reine Vernunft nous encourage à passer au dessus de cette réaction à chaud en vue d’une rencontre critique avec le droit des contrats des théologiens moraux, et en particulier des jésuites des xvie et xviie siècles. En vue de résoudre des cas concrets devant le tribunal de la conscience, ils développèrent une théorie générale et particulière des contrats sur base du ius commune et de la philosophie aristotélicienne et thomiste. Dans cette contribution, nous illustrons brièvement le contexte processuel et historique de leur pensée juridique, de même que quelques-unes de leurs contributions à la théorie générale des contrats. L'un et l'autre aspects sont placés sous le signe de la liberté.
Histoire de la justice du Moyen-Âge au xviie siècle Justitiegeschiedenis van de Middeleeuwen tot de 17de eeuw
Marie-Amélie Bourguignon (UCL)
Bans de police et comptes urbains à Mons : regards croisés sur l’ordre public et la moralité
41Dans l’espace urbain, la réduction, à tout le moins la mise sous contrôle, des comportements violents passe par l’établissement de règles, de normes, permettant de diminuer la mise en péril, par un comportement individuel ou collectif, de la paix sociale et des relations pacifiques entre membres de la communauté.
42Dans cette optique, les bans, émis par les échevins et touchant des domaines variés tels les mœurs, la vie économique ou l’hygiène, tendent à codifier la vie en ville. Afin d’étudier les manquements aux règles, les comptes médiévaux se révèlent particulièrement pertinents. En effet, bien que ces derniers ne mentionnent que la criminalité constatée, ils peuvent être perçus comme un second éclairage par rapport à la législation urbaine, en ce qu’ils nous informent sur les personnes n’ayant pas respecté une norme. Le présent travail se propose d’essayer d’articuler ces deux types de source, normative et de la pratique, au travers de l’analyse de domaines que sont l’ordre public et la moralité, lesquels couvrent et représentent déjà une partie non négligeable de la vie urbaine.
Politiebans en stedelijke rekeningen in Bergen : perspectieven op de openbare orde en de zedelijkheid
43In de stedelijke ruimte wordt de vermindering, of tenminste de controle op gewelddadig gedrag bewerkstelligd door het vastleggen van regels en normen. Hierdoor wordt de sociale vrede en het vredig samenleven tussen de verschillende leden van de gemeenschap veiliggesteld van afwijkend individueel of collectief gedrag.
44Vanuit deze invalshoek, zijn de bans (uitgegeven door de schepenen) over verscheidene domeinen zoals zeden, het economisch leven of hygiëne, bedoeld om het stadsleven te reglementeren. Om de regelovertredingen te kunnen analyseren, zijn middeleeuwse rekeningen bijzonderlijk relevant. Inderdaad, hoewel deze alleen de opgemerkte criminaliteit vermelden, kunnen ze worden beschouwd als een graadmeter van de stadswetgeving, aangezien ze informatie bevatten over normovertreders.
45Dit werk probeert aan de hand van een analyse van de domeinen van openbare orde en moraliteit, die al een niet te verwaarlozen deel van het stadsleven dekken deze twee brontypes, zowel de normatieve als de praktijk, te illustreren.
Emmanuël Falzone (FUSL)
Ut peccata sua deflere et amplius talia non committat. L’emprisonnement dans la pratique des officialités du diocèse de Cambrai et la réception de la doctrine canonique au xve siècle : châtier et sauver ?
46La nature juridique de l’emprisonnement, dans l’arsenal des sanctions canoniques, est assez peu connue, voire tout simplement méconnue. Les registres aux sentences des officialités de Bruxelles et de Cambrai, parce qu’ils sont des documents de la pratique judiciaire, recèlent de ce point de vue un discours dont la mise à nu de la grammaire pourrait lever, du moins partiellement, le voile qui entoure la prison/sanction et sa fonction pour le juge ecclésiastique. Douée d’un versant clairement punitif et préventif, la prison apparaît comme la solution au problème de la récidive. Solution ou remède ? La peine n’est ici pas loin de la pénitence. Les deux notions se rapprochent, s’entrelacent, sans jamais pourtant se confondre. Complémentaires l’une de l’autre, elles inscrivent la prison, de manière particulière, voire la sanction canonique plus généralement, dans un arsenal de moyens -plus ou moins coercitifs -ne tendant que vers une seule fin : l’ordre de la société qui seul garantit le Salut de l’humanité.
Ut peccata sua deflere et amplius talia non committat. De opsluiting in de praktijk van de officialiteiten van de bisdom van Kamerijk en de ontvangst van de kanonieke doctrine in de XVde eeuw : kastijden en redden ?
47In het arsenaal van kanonieke sancties is het juridisch karakter van de opsluiting weinig gekend of zelfs helemaal onbekend. De vonnisregisters van de officialiteiten van Brussel en Kamerijk verbergen als documenten van de gerechtelijke praktijk vanuit deze invalshoek een discours waarvan de analyse de gevangenis/sanctie en zijn functie voor de kerkelijke rechter tenminste gedeeltelijk zou kunnen onthullen.
48Duidelijk gekarakteriseerd als straffend en preventief verschijnt de gevangenis als oplossing voor het probleem van de recidive. Oplossing of remedie ? Straf is hier niet ver weg van penitentie. De twee begrippen komen dichterbij, verstrengelen zich in elkaar, nochtans, zonder ooit één te worden. Ze vullen elkaar aan en schrijven de gevangenis op bijzondere wijze, maar zelfs breder gezien de kanonieke sanctie, in in een arsenaal van min of meer dwingende middelen die gericht zijn tot een enkel doel : de orde van de maatschappij die alleen de Verlossing van de mensheid kan garanderen.
Klaas Van Gelder (UGent)
Maatschappelijke disfunctionaliteit, institutionele competitie en het verdwijnen van het Soeverein-Baljuwschap van Vlaanderen (tweede helft 17de eeuw)
49In dit artikel staat het wegkwijnen van het Vlaamse Soeverein-baljuwschap in de 17de eeuw centraal. Dit rechtersambt dateerde uit de 14e eeuw en had het hele graafschap Vlaanderen als ressort, maar verloor in de Vroegmoderne Tijd geleidelijk verschillende competenties en aanzien. Uit financiële overwegingen schakelden de functionarissen daarom over van hoofdzakelijk onbemiddelde zwervende delinquenten naar een meerderheid van gedomicilieerde lieden uit de middenklassen. Op die manier kwamen de soeverein-baljuws echter in het vaarwater terecht van lokale en regionale instanties die het berechten van deze personen als hun eigen bevoegdheid beschouwden. Met de hulp van de Raad van Vlaanderen werd het optreden van het Soeverein-baljuwschap steeds meer betwist, wat leidde tot het bevragen van zijn maatschappelijke nut en uiteindelijk tot het verdwijnen van het ambt.
Le disfonctionnements sociétal, la concurrence institutionnelle et la disparition du Souverain Baillage de Flandre (seconde moitié du xviie siècle)
50Le thème central de cet article est l’affaiblissement du Souverain Baillage de Flandre au xviie siècle. Cette juridiction datait du xive siècle et avait autorité sur l’entièreté du comté de Flandre. Néanmoins, elle perdit progressivement diverses compétences ainsi que son prestige durant les temps pré-modernes. Pour des raisons financières, la poursuite passa de personnes qui étaient pour la plupart des délinquants errants sans ressources à des gens domiciliés provenant de la classe moyenne. Cependant, les baillis souverains rivalisèrent de cette manière avec les instances locales et régionales qui considéraient le jugement de ces personnes comme ressortant de leur propre compétence. Avec l’aide du Conseil de Flandre, l’intervention du Souverain Bailli fut de plus en plus contestée, ce qui mena à la remise en question de son utilité sociale et finalement à la disparition de ce dernier.
Maarten F. Van Dijck (Universiteit Antwerpen)
Tussen droom en daad. De beperkte invloed van de centrale overheid op de rechtspraktijk in Antwerpen en Mechelen gedurende de 15de en 16de eeuw
51Traditioneel gaan historici er van uit dat het vorstelijke strafrecht vanaf de vijftiende eeuw het stedelijke strafrecht ging vervangen als gevolg van het laatmiddeleeuwse staatsvormingsproces. In deze bijdrage wordt echter aangetoond dat de centrale instellingen enkel het burgerlijke procesrecht wisten te controleren. Het strafrecht bleef tot op het einde van het Ancien Régime een stedelijke aangelegenheid. Uit de rechtspraktijk in Antwerpen en Mechelen blijkt duidelijk dat de centrale instellingen er niet in slaagden bevoegdheden naar zich toe te trekken op dit vlak. Zelfs heel wat voorbehouden gevallen, zoals muntdelicten en religieuze misdaden, werden door de stedelijke rechtbanken afgehandeld, hoewel de vorstelijke hoven de bevoegdheid over deze zaken naar zich toe probeerden te trekken. De sterke machtspositie van de stedelijke elites en het chronische geldgebrek van de centrale overheid waren verantwoordelijk voor de beperkte invloed van de centrale instellingen op het strafrecht.
Entre rêve et réalité. L'impact limité du gouvernement central sur la pratique judiciaire à Anvers et Malines aux xve et xvie siècles
52Traditionnellement, les historiens partent du principe selon lequel le droit pénal princier aurait remplacé le droit pénal municipal à partir du xve siècle, suite au processus de formation des États qui se déroula à la fin du Moyen-âge. Dans cette contribution il est néanmoins démontré que les institutions centrales ne purent contrôler que le droit de la procédure civile. Le droit pénal resta jusqu’à la fin de l’Ancien Régime de la compétence des villes. Il apparaît clairement dans la pratique judicaire à Anvers et Malines que les institutions centrales ne parvinrent pas à acquérir des compétences dans ce domaine. Même de nombreux cas spéciaux, comme des délits monétaires et des délits religieux, furent traités par les autorités communales, bien que les cours princières aient tenté de s’approprier la compétence sur ces affaires. L’influence limitée des institutions centrales sur le droit pénal provient de la position sociale forte des élites de la ville et du manque chronique d’argent de l’autorité centrale.
Dave De ruysscher (KUL)
Spaanse Brabanders en hun regels. Het Antwerpse handelsrecht te Amsterdam in de 17de eeuw
53De Antwerpse costuymen van 1582 vormden in de eerste helft van de zeventiende eeuw tot op zekere hoogte een gemeen en aanvullend handelsrecht van Amsterdam. Deze Brabantse invloed was te wijten aan het veelal ontbreken van Amsterdamse wetgeving over commerciële aangelegenheden en aan de komst van Antwerpse immigranten na de val van Antwerpen in 1585. Inzake wisselbrieven, en aanvankelijk ook inzake zeeverzekering, lag een gebruik van het Antwerpse rechtsboek voor de hand. Nochtans verkregen de Antwerpse costuymen zelfs voor die topics nooit het statuut van een Amsterdams « wetboek van koophandel ». Noch het Amsterdamse stadsbestuur, noch de Amsterdamse juristen benaderden de Antwerpse compilatie op die manier. Bovendien verminderde de invloed van de Antwerpse costuymen naarmate handelsregels door de Amsterdamse wetgever in verordeningen werden gegoten. Na 1700 behield het Antwerpse recht nog een zekere maar erg bescheiden aantrekkingskracht in Amsterdam. Amsterdamse advocaten verwezen nog naar het Antwerpse boek van 1582, maar die referenties waren veeleer gestoeld op oudere bronnen over de invloed van de Antwerpse compilatie, op haar intrinsieke kwaliteit en op het gebruik ervan door Hugo De Groot. De juridische relaties tussen beide handelscentra bieden een merkwaardig voorbeeld van de rol die culturele en economische factoren op het gezag en gebruik van juridische teksten kunnen hebben. De mercantiele wetgeving van Amsterdam bouwde weliswaar op het Antwerpse voorbeeld, maar ze was er niet en in de loop van de tijd steeds minder toe beperkt.
Les Brabançons 'espagnols' et leurs règles. Le droit commercial anversois à Amsterdam au xviie siècle
54Dans une certaine mesure, les coutumes (costuymen) anversoises de 1582 formaient pendant la première moitié du xviie siècle un droit marchand commun et complémentaire à Amsterdam. Cette influence brabançonne était due, d’une part, à l’insuffisance, à Amsterdam, de la législation relative aux affaires commerciales et, d’autre part, à l’arrivée d’immigrants anversois après la chute d’Anvers en 1585. En ce qui concernait les lettres de change et, à l’origine, également l’assurance maritime, une utilisation de la codification anversoise s'imposait. Pourtant les coutumes anversoises n’ont jamais reçu le statut d’un « code de commerce » amstellodamois. Ni l’administration ni les juristes d’Amsterdam n’ont considéré comme tel la codification anversoise. De plus, l’influence des coutumes anversoises diminuait au fur et à mesure que des règles commerciales étaient décrétées par le législateur amstellodamois. Après 1700, le droit anversois conserva encore à Amsterdam une certaine influence, bien que celle-ci fût très limitée. Les avocats amstellodamois firent encore référence à la coutume anversoise de 1582. Toutefois ces références reposaient surtout sur des sources plus anciennes encore, à propos de l’influence du recueil anversois, sur la qualité intrinsèque de cette codification et sur son utilisation par Hugo de Groot. Les relations juridiques entre les deux centres de commerce offrent un exemple remarquable du rôle que les facteurs culturels et économiques peuvent avoir sur l'autorité et l’emploi de textes juridiques. La législation commerciale d’Amsterdam s’est construite, il est vrai, sur l’exemple anversois, mais elle ne s'y est pas limitée, et de moins en moins au cours du temps.
Fanny Souilliart (Université Lille II)
L’introduction de la vénalité au parlement de Flandre (1693–1694)
55Cet article traite de l’une des réformes les plus importantes imposées par Louis XIV au parlement de Flandre et du conflit qui s’en est suivi. Les parlementaires flamands, pourtant réputés obéissants, voire même soumis aux volontés royales, vont tenter de s’y opposer, malgré la fermeté du ton employé par les ministres dans leurs courriers successifs. Cette réforme laisse des traces dans les relations postérieures du Parlement avec le pouvoir central, mais les magistrats flamands, qui font preuve, à cette occasion comme par la suite, d’une grande volonté de conciliation, n’entrent pas dans l’opposition parlementaire constante à la fin de l’Ancien Régime.
De introductie van venaliteit in het parlement van Vlaanderen (1693-1694)
56Dit artikel handelt over een van de belangrijkste hervormingen die werden opgelegd aan het parlement van Vlaanderen door Lodewijk XIV en over het conflict dat hierop volgde. De Vlaamse parlementsleden, doorgaans bekend voor hun gehoorzaamheid of zelfs onderwerping aan de koninklijke wensen, probeerden, ondanks de vastberaden toon in de opeenvolgende ministeriële briefwisseling, zich tegen deze hervorming te kantten. Deze conflictueuze situatie liet sporen na in de latere relaties van het Parlement met de centrale macht. Maar de Vlaamse magistraten, die in deze gelegenheid zoalsook later, blijk gaven van een grote verzoeningsgeest stapten niet in de voortdurende parlementaire oppositie van het einde van het Ancien Regime.
Paul L. Nève (UvT -Universiteit Nijmegen)
Een voorlopig overzicht van de procesdossiers van het voormalige Rijkskamergerecht, berustend in de Archives de l’État te Luik
57De auteur slaakt een noodkreet over de akten die in het Rijksarchief te Luik het fonds « Archives de la Chambre Impériale du Saint-Empire » vormen. Men kan deze in drie groepen verdelen. Vooreerst is er het overschot van een bestand van 2 780 dossiers dat in 1856 aan Luik in bewaring was gegeven. Het is door de inslag van een Vliegende Bom in het depot op 24 december 1944 deerlijk beschadigd, slechts 671 dossiers overleefden de ramp. Verder wachten er zeer veel losse papieren en documenten, afkomstig van bij de ramp en de daarop volgende bergingswerkzaamheden uiteengevallen dossiers, op reïntegratie in hun oude plaatsing. Ten tweede is er een bestand van 148 dossiers dat in 1948 door het Staatsarchiv Düsseldorf aan Luik is afgegeven. De meeste dossiers hebben betrekking op onderdanen van het voormalige Vorstendom Stavelot-Malmédy. Het derde bestanddeel van dit Rijkskamergerechtsfonds bestaat uit 74 dossiers aangaande procedures die bij de opheffing van het Gerecht in 1806 nog lopende waren. Geen van de drie genoemde bestanddelen is voor onderzoekers toegankelijk gemaakt door middel van een adekwaat repertorium, door accurate indicering of anderszins.
Un dépouillement provisoire des dossiers de procès de l'ancienne Chambre impériale du Saint-Empire, conservés aux Archives de l'État à Liège
58L'auteur pousse un cri d'alarme à propos des actes qui forment le fonds des « Archives de la Chambre impériale du Saint-Empire » aux Archives d'État à Liège. Des 2 780 dossiers qui furent déposés à Liège en 1856, 671 seulement ont survécu au bombardement allemand du 24 décembre 1944. Une quantité considérable de feuilles détachées qui proviennent de dossiers désagrégés attend encore son reclassement. Le dépôt de l'an 1856 fut complété en 1948 par la remise (par le Staatsarchiv Düsseldorf) de 148 dossiers qui sont pour la plupart relatifs aux sujets de la principauté de Stavelot-Malmédy. Un troisième composant du fonds de la Chambre impériale comprend 74 dossiers concernant des procès encore pendants en 1806 lors de sa suppression. Aucun composant du fonds n'a été rendu accessible par l'élaboration d'un instrument de recherches approprié, tel qu'un index.
Le temps des révolutions Het tijdperk van de revoluties
Pierre-Jean Niebes (AE Mons)
L’activité de la justice de paix cantonale dans l’arrondissement de Mons de la fin de l’Empire au Royaume-Uni des Pays-Bas (1814-1815)
59L’objet de cette communication est l’étude de l’activité des juges de paix des cantons de Dour et Pâturages en 1814 et 1815. À travers les actes de cette justice de proximité, se dévoilent les structures sociales, le tissu économique et la vie quotidienne de ces cantons. La majorité des jugements définitifs sont relatifs à des affaires de dettes liées à des marchandises livrées mais restées impayées, des litiges de propriété et des demandes de réparation suite à des injures verbales. Dans le canton de Dour, zone frontalière rattachée à la France en 1814, de nombreux jugements par défaut sont relatifs à des condamnations pour infractions douanières. Il apparaît donc qu’une micro-histoire sociale est possible à travers le prisme de l’activité des justices de paix.
De activiteiten van de kantonale vrederechters in het arrondissement van Bergen van het einde van het Keizerrijk tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1814-1815)
60Dit artikel onderzoekt de activiteit van de kantonrechters van Dour en Pâturages in 1814 en 1815. Doorheen de handelingen van dit plaatselijke gerecht, kunnen de sociale structuren, het economische weefsel en het dagelijkse leven van deze kantons worden onthuld. De meerderheid van de vonnissen betreffen schuldzaken in verband met afgeleverdemaar onbetaald gebleven goederen, eigendomszaken en rechtzaken aangaande schadeloosstelling na verbale belediging. In het kanton van Dour, een grenszone aangehecht aan Frankrijk in 1814, hebben vele verstekvonnissen betrekking tot veroordelingen voor douane-overtredingen. Het blijkt dus dat een sociale microgeschiedenis mogelijk is doorheen de analyse van de werkzaamheden van de kantonrechters.
Rik Vosters (VUB)
Taalgebruik, taalvariatie en taalpolitiek in Vlaamse assisendossiers ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830)
61Wanneer de Europese grootmachten in 1814 beslissen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden na meer dan twee eeuwen scheiding weer samen te voegen, blijkt dit uiterst belangrijk voor de positie van het Nederlands in Vlaanderen. Voor het eerst sinds eeuwen vereist de overheid dat nagenoeg alle officiële documenten in de volkstaal moeten worden gesteld, wat niet alleen verregaande gevolgen had voor bijvoorbeeld de dagelijkse rechtspraktijk, maar ook op bijzonder veel verzet stuitte. Vooral de grondig verfranste advocatuur liet van zich horen, en schermde met argumenten over de ontoereikendheid van het Vlaamse patois, het in gedrang komen van de rechtsgeldigheid, en een terminologisch debacle. Dit artikel gaat dieper in op enkele van deze argumenten, en schetst aan de hand van origineel bronnenonderzoek een voorlopig beeld van enkele aspecten van het vroeg-19de-eeuwse Nederlands in Vlaamse assisendossiers, waarbij de toestand van de moedertaalbeheersing tegen de achtergrond van het toenmalige taalpolitieke landschap wordt geplaatst.
Usage, variations et politique linguistiques dans les dossiers d'assises flamands au temps du Royaume-Uni des pays-Bas (1815-1830)
62Lorsque les puissances européennes décident en 1814 de réunir les Pays-Bas du nord et du sud après plus de deux siècles de séparation, cela apparaît d’une importance capitale pour le statut du néerlandais en Flandre. Pour la première fois depuis des siècles, l’autorité exigeait qu’à peu près tous les documents officiels soient rédigés dans la langue du peuple. Cela eut des conséquences profondes pour, par exemple, la pratique de la justice mais se heurta aussi à beaucoup de résistance. Ce fut surtout la magistrature -profondément francisée -qui fit entendre son mécontentement, avançant plusieurs arguments : l’inadéquation du patois flamand, la menace que cela représenterait pour la validité de la justice et le risque d’une « débâcle terminologique ». Le présent article analyse en profondeur quelques-uns de ces arguments, et esquisse à l’aide de sources originales un aperçu provisoire de quelques aspects du néerlandais du début du xixe siècle dans des dossiers d’assise flamands, dans lesquels l’état de la maîtrise de la langue maternelle est confronté au contexte du paysage de la politique linguistique de l'époque.
Bert Vanhulle (KUL - UCL)
« Uitmunten door vlijt ». Gratie in het gevangeniswezen tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830)
63Deze bijdrage handelt over de installatie van een modern gratiesysteem, begrepen als afslag van de opgelopen straf, tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (18151830). De nieuwe reglementering van de gratiepraktijk vanuit het ministerie van Justitie voorziet de gratiedistributie van een meritocratische basis. Deze meritocratische gratie lijkt het aspect (morele) verbetering in te voeren in het officiële gevangenisbeleid.
64Deze visies zijn echter niet ongecontesteerd door andere spelers in het gratieveld. Koning Willem I houdt vast aan een paternalistische interpretatie van gratie ;als één van de mooiste voorrechten van de kroon. Deze voorrechten kunnen volgens zijn visie niet worden gereglementeerd vanuit de administratie. Ook de administratieve commissies, belast met het dagelijks beheer van de gevangenissen, volgen de moderne inzichten van het centrale bestuur niet op. Zij blijven het gratierecht gebruiken om hun gevangenissen te verlossen van kostelijke of moeilijk hanteerbare gevangenen.
65De gevangenen pogen een maximaal profijt te halen uit het heersende gebrek aan duidelijkheid door zo veel mogelijk afslag te bekomen via de verschillende kanalen.
« Uitmunten door vlijt ». La grâce dans les prisons au temps du Royaune Uni des Pays-Bas (1815-1830)
66Dans cette contribution, j’évoque la mise en place d’un système de grâce moderne, conçu comme rémission de peine, dans le système pénal du Royaume-Uni des Pays-Bas (1815-1830). Une analyse de la réglementation issue du ministère de la Justice démontre l’introduction d’un aspect méritocrate dans la distribution de la grâce royale. Cette grâce méritocrate semble introduire la notion d’amélioration (morale) des prisonniers dans la politique pénale. Les vues du roi Guillaume I, par contre, s’opposent directement à cette notion moderne. Selon les vues paternalistes du roi, la distribution de grâce est un des plus beaux pouvoirs de la couronne ; et en conséquence ce pouvoir n'est pas soumis aux règles administratives. Aussi les commissions administratives, mandatées avec la gestion quotidienne des prisons, ne se conforment pas aux réglementations modernes et continuent d’utiliser le système de grâce pour se débarrasser des prisonniers fauteurs de troubles.
67Quant aux prisonniers ; ils tentent de profiter du désaccord existant pour obtenir le maximum des rémissions de peines possibles.
Jérôme de Brouwer (UCL)
Une « expérience abolitionniste » ? Portée et limites de la non application de la peine capitale en Belgique entre 1830 et 1834
68Entre 1830 et 1834, aucune exécution capitale pour condamnation de droit commun n’est effectuée en Belgique. La fin de cette période, souvent qualifiée d’« expérience abolitionniste », doit être approchée en tenant compte d’un ensemble de facteurs : personnalité du ministre de la Justice, représentation de l’évolution de la criminalité parmi les parlementaires, ou évolution du projet de réforme pénale. Par ailleurs, cette non-application momentanée de la peine de mort est loin -selon les observateurs -de rassembler les caractères d’une expérience. D’une manière générale, le développement scientifique et la généralisation de l’usage de l’outil statistique donnent une nouvelle dimension à l’expérience, laquelle doit répondre à une méthodologie rigoureuse. Au tournant de la décennie 1830, ce sont les notions mêmes d’expérience et d’expérimentation qui prennent une teneur nouvelle. Par là, c’est la pensée abolitionniste elle-même qui se transforme.
Een « abolitionisitisch experiment » ? Het bereik en de limiet van het niet toepassen van de doodstraf in België tussen 1830 en 1834
69Tussen 1830 en 1834 wordt in België geen enkele gewoonrechtelijke veroordeling tot de dood uitgevoerd. Het einde van deze periode, vaak betiteld als « abolutionistische experiment », moet benaderd worden rekening houdend met een aantal factoren : de persoonlijkheid van de minister van Justitie, de representatie van de evolutie van criminaliteit onder de parlementsleden, en de evolutie van de strafrechtshervorming.
70Bovendien benadert, volgens de waarnemers, de tijdelijke niet-toepassing van de doodstraf niet de elementen van een experiment. Algemeen gezien, geven de wetenschappelijke ontwikkelingen en de generalisatie van het gebruik van statistische hulpmiddelen een nieuwe dimensie aan het experiment, die aan een nauwkeurige methodiek moet beantwoorden. Op de drempel van het decennium van 1830, zijn het de begrippen van ervaring en experiment zelf die een nieuw vorm nemen. Hierdoor transformeert het abolutionistische gedachtegoed zelf.
xixe siècle : le pouvoir judiciaire face au bouillonnement sociétal 19de eeuw : de gerechtelijke macht en de maatschappelijke onwentelingen
Bram Delbecke (KUL-Kortrijk)
Know your enemy. Het gerechtelijk onderzoek in perszaken in de negentiende eeuw
71Artikel 18 van de Belgische grondwet waarborgde de persvrijheid door een verbod op preventieve maatregelen in te voeren. Bovendien probeerde het de private censuur te bannen door een getrapte verantwoordelijkheid te installeren. De toepassing van deze waarborgen in de gerechtelijk onderzoekspraktijk bleek minder evident te zijn. Persmisdrijven waren immers vooral een zaak van subversieve bewegingen en maatschappijkritische groepen. De ongerustheid van de overheden zorgde voor een grote informatiehonger, die door de politie en de inlichtingendiensten niet altijd gestild kon worden. Middels grootschalige inbeslagnames en huiszoekingen probeerde men het gerecht alsnog zoveel mogelijk informatie in te winnen. Ook bij de zoektocht naar de schrijver van een bepaald geschrift probeerde men zoveel mogelijk te weten te komen. Het gerechtelijk onderzoek in kwestie was dan ook een kwestie van know your enemy. Om de Belgische natiestaat en haar burgerlijke vrijheden te vrijwaren, waren ze paradoxaal genoeg het best gediend met een pragmatisch invulling van deze constitutionele erfenis.
Know your enemy. Le contrôle judiciaire dans les affaires de presse au xixe siècle
72L’article 18 de la Constitution belge garantissait la liberté de la presse en interdisant des mesures préventives. Cet article tentait en outre de bannir la censure privée en instaurant une responsabilité en cascade. L’application de ces garanties dans la pratique d’enquête judiciaire apparut comme étant moins évidente. Les délits de presse étaient en effet surtout l'affaire de mouvements subversifs de groupes critiques vis-à-vis de la société. L’inquiétude des autorités suscita une soif d'informations que ne pouvaient pas toujours étancher la police et les services de renseignements. Au moyen de réquisitions à grande échelle et de perquisitions, la Justice essaya de récolter le plus d’informations possibles. Lorsque l'écrivain d’un certain manuscrit était recherché, on essayait également d’en savoir le plus possible. L’enquête judiciaire en question visait alors aussi à « connaître son ennemi ». Pour préserver l’État-nation belge et ses libertés civiles, une interprétation pragmatique de cet héritage constitutionnel s'avérait paradoxalement fortement recommandée.
Françoise Muller (UCL)
L’inamovibilité des magistrats du siège en Belgique : un principe constitutionnel malmené (1845-1867)
73À plusieurs reprises, l’article 100 (ancien) de la Constitution renfermant le principe de l’inamovibilité de la magistrature assise a été interprété par le législateur comme ne faisant pas obstacle à des réformes qui n’ont pas été sans influence sur les parcours individuels des magistrats. Cette communication revient sur un de ces moments : celui de l’instauration, en 1867, d’un âge de mise à la retraite des magistrats. Cette mesure a été précédée par une loi, presque inappliquée, du 20 mai 1845 permettant la mise à la retraite des magistrats atteints, depuis un an, d’une incapacité grave et permanente. Ces quelques pages analysent les raisons de l’échec de la législation de 1845 ainsi que celles ayant conduit le législateur à entendre le principe de nomination à vie des magistrats comme portant dorénavant sur une « vie légale » et non plus sur la « vie physique ».
De onwrikbaarheid van de zittende magistratuur in België : een slecht bestuurd grondwettelijk principe (1845-1867)
74Het (oude) artikel 100 van de Grondwet die het onverplaatsbaarheidsprincipe van de zittende magistratuur bevat, werd meerdere keren door de wetgever als strijdig beoordeeld met hervormingen die niet zonder invloed zijn gebleven voor de individuele carrière van magistraten. Dit artikel komt terug op een van die momenten : de creatie in 1867 van een pensioenleeftijd voor magistraten. Deze actie werd voorafgegaan door de bijna niet toegepaste wet van 29 mei 1845 die het pensioneren van magistraten toeliet, indien deze meer dan een jaar aan een ernstige en ongeneselijke ziekte leden. Deze pagina's analyseren de redenen voor de mislukking van de wetgeving van 1845, evenals de oorzaken die de wetgever ertoe brachten het principe van levenslange benoeming van magistraten sindsdien op het « wettelijke leven » en niet langer op het « fysieke leven » te berusten.
Bruno Debaenst (UGent)
Stakers gekraakt ! Een uiterst beknopte rechtshistorische analyse van de strafrechtelijke repressie van stakers in de 19de eeuw in België
75De strafrechtelijke repressie van stakers in de negentiende eeuw in België op basis van het coalitieverbod wordt vaak ingeroepen als symbool voor de inferieure positie van de arbeiders en de repressieve rol van de overheid op dat ogenblik. In het artikel wordt een analyse gemaakt van de strafrechtpraktijk van het coalitieverbod, aan de hand van een theoretisch model met aandacht voor het arbeidsconflict, de collectieve actie en het daaropvolgend strafrechtelijk ingrijpen.
Grévistes cassés ! Une très brève analyse historique de la répression pénale des grévistes au xixe siècle en Belgique
76En Belgique, la répression pénale des grévistes au xixe siècle, qui s’appuyait sur l’interdiction de coalition, est souvent citée comme symbole du statut inférieur des travailleurs et du rôle répressif des autorités à cette époque. Dans cet article, une analyse de la pratique pénale de l’interdiction de coalition est faite sur la base d’un modèle théorique avec une attention particulière pour le conflit du travail, l’action collective et l’intervention pénale qui en découle.
Nicolas Banneux (ULg)
Brèves observations sur le caractère religieux du serment au xixe siècle à travers l’affaire « Michel »
77La Constitution belge prévoit que seul le législateur peut imposer la prestation d’un serment et qu’il en détermine la formule. Nonobstant le caractère purement étatique de cette règle, le xixe siècle vit s’affronter deux thèses à ce sujet. La première consistait à affirmer le caractère laïc du serment. Les tenants de la seconde estimaient au contraire qu’il s’agissait d’un acte par essence religieux. C’est cette dernière position que la Cour de cassation consacra en 1867, sur conclusions conformes de son procureur général. L’auteur analyse les arguments tant juridiques qu’historiques (voire linguistiques) développés à l’occasion de cette controverse, mue dans un contexte de lutte entre libre-penseurs et cléricaux.
Korte observaties over het religieus karakter van de eed in de 19de eeuw doorheen de zaak « Michel »
78De Belgische Grondwet voorziet dat alleen de wetgever een eed kan opleggen en er de wijze van kan bepalen. Ondanks de pure staatsaard van deze regel, werden er in de XIXe eeuw twee tegenstrijdige theses over dit onderwerp ontwikkeld. De eerste bestond erin het niet-kerkelijke karakter van de eed te bevestigen. De verdedigers van de tweede achtten het tegengestelde. Volgens hen betrof het zweren van een eed telkens een religieus gegronde handeling. Het is deze laatste beschouwing die het Hof van cassatie bekrachtigde in 1867 op basis van dergelijke besluiten van zijn procureur-generaal. De auteur analyseert zowel de juridische als historische (en zelfs linguïstische) argumenten die werden ontwikkeld ter aanleiding van deze controverse, in een context van strijd tussen vrijdenkers en kerkelijken.
Bart Coppein (KUL)
Le fondement incertain du droit. Edmond Picard et le droit naturel
79L’attitude de Picard envers le droit naturel est sans doute une belle illustration de la complexité et de l’évolution de sa pensée juridique. La tension entre le droit positif quotidien et le droit naturel idéal l’a fasciné depuis son adolescence et jusqu’à la fin de sa vie. Après avoir essayé vainement, dans un premier temps, de fonder ce dernier dans sa thèse comme science, il a continué sa recherche dans ses oeuvres La Forge Roussel et Le Droit pur, pour résoudre, enfin, son problème dans Les Constantes du Droit. Avant tout, Picard s’est toujours rendu compte de la valeur de la philosophie du droit pour le droit positif et il s'est opposé en cela à la séparation proposée par Kant entre le droit et la philosophie.
Het onzekere fundament van het recht. Edmond Picard en het natuurrecht
80De houding van Picard tegenover het natuurrecht is zonder twijfel een mooie illustratie van de complexiteit en de evolutie van zijn rechtsdenken. De spanning tussen het dagdagelijkse positief recht en het ideale natuurrecht fascineerde hem al sinds zijn jongvolwassenheid en heeft hem tot aan het einde van zijn leven bezig gehouden. Nadat hij eerst tevergeefs geprobeerd had het natuurrecht als een wetenschap te vestigen in zijn proefschrift, zette hij zijn zoektocht verder in zijn werken La Forge Roussel en Le Droit pur. Uiteindelijk slaagde hij er pas in om het probleem op te lossen in Les Constantes du Droit. Picard is zich altijd zeer goed bewust geweest van de waarde van de rechtsfilosofie voor het positief recht. Daarmee verzette hij zich tegen de door Kant voorgestane scheiding tussen recht en filosofie.
Aude Hendrick (FUSL)
L'histoire dans les mercuriales de la cour d'appel de Bruxelles (1834-1913)
81La présente contribution s’intéresse au recours à l’histoire dans les discours de rentrée prononcés à la cour d’appel de Bruxelles entre 1834 et 1913. Les motifs de ce recours à l’histoire varient selon les orateurs et au cours de la période étudiée. Dans les premiers discours analysés, ceux du procureur général de Bavay, c’est la glorification du passé qui apparaît primordiale et elle participe à la construction du sentiment national belge. Cette évocation de l’histoire dans une perspective nationaliste s’accompagne souvent du « culte des ancêtres », qu’incarnent les biographies d’illustres jurisconsultes. Ces discours visent à illustrer les liens étroits qui existent entre les magistrats du présent et leurs prédécesseurs. Enfin, certains sujets d’histoire choisis par les orateurs répondent à un phénomène de mode, notamment à l’occasion des commémorations, comme ce fut le cas pour la période napoléonienne lors du centenaire du Code civil.
De geschiedenis in de mercurialen aan het Brussels hof van beroep (18341913)
82Deze bijdrage handelt over het gebruik van geschiedenis in de intredetoespraken van het Brusselse hof van beroep tussen 1834 en 1913. De motieven van het gebruik van geschiedenis verschillen naargelang de spreker en de bestudeerde periode. In de eerste geanalyseerde toespraken, die van de Procureur-Generaal de Bavay, is de glorificatie van het verleden primordiaal. Via dit glorieuze verleden wordt immers een Belgisch nationaal gevoel geconstrueerd. Dit gebruik van de geschiedenis, vanuit een nationalistische perspectief, is vaak gekoppeld aan een « voorvaderscultus », waar de biografieën van befaamde rechtsgeleerden de dienst uitmaken. Deze toespraken hebben als doel de nauwe banden tussen de huidige en voormalige magistraten te illustreren. Ten slotte beantwoorden ook enkele historische onderwerpen gekozen door de redenaars aan een mode fenomeen, namelijk ter gelegenheid van herdenkingen zoals het het geval was tijdens voor de Napoleontische periode naar aanleiding van de honderdjarige verjaardag van de « Code civil ».
Quelques aspects oubliés de l'histoire du droit récente Enkele vergeten kanten van de recente rechtsgeschiedenis
Nathalie Fally (UCL)
Soigner ou punir ? Le traitement des condamnés déficients mentaux en Belgique. L’exemple des prisons centrales de Gand et de Louvain (18701940)
83Cette contribution entend retracer l'évolution du régime appliqué, dans notre pays, aux détenus déficients mentaux, des individus jugés responsables de leurs actes et condamnés en conséquence, dont l'aliénation mentale se révéla durant la détention en prison ; l'auteur s'est fondée, pour ce faire, sur l'exploitation de différents types d'archives, provenant des prisons centrales de Gand et de Louvain pour la période 18701940. D'un enfermement indifférencié aux côtés des aliénés dits "ordinaires", ce régime, marqué par une progressive professionnalisation, s'orientera petit à petit vers une spécialisation des établissements et une sériation des individus, censées permettre un traitement plus adapté. L'objectif visant à soustraire les condamnés déficients mentaux au régime pénitentiaire, jugé trop afflictif vu leur état de déraison, s'avèrera toutefois impossible à réaliser complètement dans la pratique.
Verzorgen of straffen ? De behandeling van geestesgestoorde gedetineerden in België. Het voorbeeld van de centrale gevangenissen van Gent en Leuven (1870-1940)
84Deze bijdrage heeft als doel de evolutie van het beleid aangaande geestesgestoorde gedetineerden in ons land te reconstrueren. Het gaat hier om personen die verantwoordelijk werden geacht voor hun daden, en bijgevolg ook als dusdanig werden veroordeeld. Hun geestesstoornis dook op tijdens hun gevangenschap. Voor deze analyse, baseerde de auteur zich op verschillende archieven uit de centrale gevangenissen van Gent en Leuven tussen 1870 en1940. Van gevangenschap samen met ‘normale’ zwakzinnigen, begon het overheidsbeleid -gekenmerkt door een progressieve professionalisering -langzamerhand te evolueren in de richting van gespecialiseerde instellingen waar de individuele gevangenen werden geclassificeerd zodat een meer gepaste behandeling mogelijk werd.
85De doelstelling om de geestesgestoorde gedetineerden te onttrekken aan het voor hen te ruw geachte gevangenisregime bleek echter niet volledig uitvoerbaar in de praktijk.
Eva Schandevyl (VUB)
Portia ten tonele : de feminisering van de Belgische magistratuur
86In deze bijdrage staan we stil bij de factoren die een rol gespeeld hebben in de doorbraak van vrouwen in het gerecht sinds 1948. Wat zijn de historische wortels van de vrouwenvertegenwoordiging in de magistratuur en welke figuren hebben daarin een bepalende rol gespeeld ? In die historische evolutie naar meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen, werden de sleutelmomenten vaak bewerkstelligd door individuele vrouwen en hun (feministische) verenigingen die als eersten het mannelijk monopolie inzake juridische beroepen in vraag stelden. Tijdens twee ogenblikken in de twintigste eeuw gebeurde dit : in het begin ervan, tijdens het eerste kwart, en opnieuw na de Tweede Wereldoorlog.
Portia en scène : la féminisation de la magistrature belge
87Dans cette contribution, l’attention est portée sur les facteurs qui ont joué un rôle dans la percée des femmes dans la justice depuis 1948. Quelles sont les racines historiques de la représentation des femmes dans la magistrature et quelles sont les figures qui ont joué un rôle déterminant à cet effet ? Dans cette évolution historique vers plus d’égalité entre les hommes et les femmes, les moments-clés furent souvent concrétisés par certaines femmes en particulier et leurs associations (féministes) qui remirent les premières en question le monopole masculin sur les professions juridiques. Cela se produisit à deux moments au cours du xxe siècle : au début, pendant le premier quart de ce siècle, et à nouveau après la Deuxième Guerre mondiale.
Frederik Verleden (KUL)
De erkenning van de fracties in het kamerreglement (1962)
88In 1962 keurt de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers een herziening van het kamerreglement goed. Een van de belangrijkste hervormingen daarbij is de erkenning van de fracties. Hoewel het parlement daarmee voor het eerst het bestaan van politieke partijen impliciet erkent, lokt de erkenning van de fracties in 1962 amper debat uit. De fracties maken immers sinds het einde van de 19de eeuw deel uit van de parlementaire gewoonten.
La reconnaissance de l'existence des fractions politiques dans le règlement de la Chambre (1962)
89En 1962 la Chambre des représentants approuve une révision du règlement de la Chambre. Une innovation importante est la mention des groupes politiques. Pour la première fois, la Chambre des représentants entérine (indirectement) l’existence des partis politiques. Mais cela se fait quasiment sans débat, ce qui s’explique par la coutume parlementaire, où le groupe politique est déjà depuis la fin du xixe siècle un des rouages les plus importants du travail parlementaire.
Ophelia Ongena (UGent)
Op de bouwwerf van een regionaal overlegmodel : Vlaamse CAO’s in de steigers ?
90Eén van de pijlers van het collectief arbeidsrecht in België en meer in het bijzonder van het sociaal overleg is de CAO-Wet van 1968. Door de opeenvolgende staatshervormingen en vooral onder impuls van de gewestvorming in de jaren ’80 werden grote stukken van de werkgelegenheidspolitiek en het arbeidsmarktbeleid overgeheveld naar de regio’s en groeide ook op regionaal niveau een niet te verwaarlozen overlegdynamiek. Vraag is hoe het recht zich positioneert tegenover deze maatschappelijke evoluties en tegenover de hieruit voortvloeiende politieke initiatieven om een regionaal beleid vorm te geven. Eén concrete casus wordt in deze paper besproken, namelijk de Vlaamse CAO. Vanaf de jaren ’80 verscheen dit thema met de regelmaat van de klok op de politieke agenda en op de onderhandelingstafel van de sociale partners. Tot op de dag van vandaag zonder concrete resultaten, maar niettemin telkens oorzaak van hoogoplopende debatten in de politieke, economische en academische wereld. Welke juridische middelen werden door welke partijen aangewend om de Vlaamse CAO door te drukken of integendeel te fnuiken ?
Sur le chantier de construction d'un modèle de concertation régionale : les conventions collectives de travail flamandes en ligne de mire ?
91Un des piliers du droit collectif du travail en Belgique et plus particulièrement du dialogue social est la loi sur la convention collective de 1968. De par les réformes successives de l’État et surtout sous l’impulsion de la création des régions dans les années 1980, de larges pans de la politique de l’emploi et du marché de l’emploi furent transférés vers les régions. Une dynamique de dialogue non négligeable s’est développée également à l’échelon régional. La question est de savoir comment ce droit se positionne vis-à-vis de ces évolutions de la société et les initiatives politiques qui en découlent pour donner forme à une politique régionale. La convention collective de travail en Flandre en est un cas concret. À partir des années 1980, ce thème apparut avec une régularité d’horloger au calendrier politique et sur la table de négociations entre les partenaires sociaux. Cela ne donna pas lieu à des résultats concrets jusqu’à aujourd’hui, mais cela ne se fit néanmoins pas sans donner lieu à des débats violents dans le monde politique, économique et académique. Quels moyens juridiques furent utilisés par quels partis pour faire accepter ou au contraire enterrer la convention collective de travail flamande ?
Pierre-Olivier de Broux (FUSL)
Une brève histoire de la notion belge de « service public » : de la France à l’Europe
92Consacrée dans la jurisprudence française de la fin du dix-neuvième siècle, la notion juridique de « service public » est néanmoins historiquement liée, en droit belge, à la naissance et l'apogée de l'État-providence européen au cours du vingtième siècle. La contestation libérale des années 1980, qui a conduit à une réduction significative de l'intervention de l'État dans l'économie, n'a cependant pas fait disparaître cette notion du droit belge ou européen : elle l'a fait évoluer. L'histoire de cette notion juridique en Belgique est ainsi intimement liée au contexte politique et économique dans lequel elle s'inscrit, mais elle est également tributaire de la pensée de grands juristes français ou belges, au premier rang desquels apparaissent Maurice Hauriou, Léon Duguit ou André Buttgenbach.
Een beknopte geschiedenis van de Belgische notie « openbare dienst » : van Frankrijk tot Europa
93Het juridische begrip « openbare dienst », dat werd gebruikt in de Franse rechtspraak aan het einde van de negentiende eeuw, is in de geschiedenis van het Belgische recht verbonden met de geboorte en de uitbouw van de Europese welzijnsstaat in de loop van de twintigste eeuw. De liberale contestatie van de jaren tachtig, die tot een belangrijke vermindering van de staatsinterventie in de economie leidde, heeft dit begrip uit het Belgisch en Europees recht nochtans niet laten verdwijnen : het heeft het laten ontwikkelen. De Belgische geschiedenis van dit juridisch begrip is dus nauw verbonden met de politieke en economische context waarin het wordt ingeschreven, maar is ook afhankelijk van het gedachtegoed van grote Franse of Belgische juristen, zoals Maurice Hauriou, Léon Duguit of André Buttgenbach.
Kathleen Devolder, Paul Drossens, Geert Leloup (AGR-ARA)
« Gerechtigheid in eeuwigheid ». De selectie van de archieven van justitie
94Het Belgische Rijksarchief is een federale, wetenschappelijke instelling belast met het toezicht op de goede bewaring en de selectie van overheidsarchieven. In de bijdrage “Gerechtigheid in eeuwigheid” wordt beschreven op basis van welke wettelijke grondslagen en met behulp van welke instrumenten de archieven van justitie geselecteerd worden. Na een korte uiteenzetting van het concept ‘archiefselectielijst’, worden de diverse archiefselectielijsten voor justitie die tijdens de voorbije jaren gerealiseerd werden, voorgesteld. Het betreft de richtlijn voor de archieven van de rechterlijke macht (opgemaakt in 2002, geüpdatet in 2008), de selectielijsten voor de directoraten-generaal Wetgeving, Fundamentele Rechten en Vrijheden, Rechterlijke Organisatie en Penitentiaire Inrichtingen van de FOD Justitie (2007-2008) en de selectielijsten voor de archieven van de buitendiensten van het directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen (m.a.w. voor de archieven van de Belgische strafinrichtingen) en van de commissies voor de bescherming van de maatschappij (2008).
« La justice devant l'éternité ». La sélection des archives de justice
95Les Archives de l’État sont un établissement scientifique fédéral chargé de la surveillance et de la sélection des archives produites et gérées par les services publics. L’article “Gerechtigheid in eeuwigheid” décrit les fondements juridiques de la sélection des archives de l’ordre judiciaire, ainsi que les outils appliqués. Après une courte introduction expliquant le concept « tableau de tri », sont présentés les différents tableaux de tri réalisés pour la Justice au cours des années précédentes. Il s’agit de la directive relative aux archives du pouvoir judiciaire (rédigée en 2002, actualisée en 2008), des tableaux de tri pour les directions générales Législation, Droits Fondamentaux et Libertés, Organisation Judiciaire et Établissements Pénitentiaires du SPF Justice (2007-2008), et des tableaux de tri pour les services extérieurs de la direction générale Établissements pénitentiaires (autrement dit les prisons) et les Commissions de Défense sociale.
96Nous remercions, pour les traductions des résumés, les auteurs qui ont tenu à réaliser eux-mêmes ce travail, ainsi que Xavier Oberneck, Gaëtane de Cartier et Bert Vanhulle qui s'en sont chargés pour les autres textes.
97Voor de vertaling van de samenvattingen, bedanken wij de auteurs die zich hebben ingezet om dit werk zelf te verwezenlijken, alsook Xavier Oberneck, Gaëtane de Cartier en Bert Vanhulle die voor de andere teksten hebben gezorgd.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Violences juvéniles sous expertise(s) / Expertise and Juvenile Violence
XIXe-XXIe siècles / 19th-21st Century
Aurore François, Veerle Massin et David Niget (dir.)
2011
Violence, conciliation et répression
Recherches sur l’histoire du crime, de l’Antiquité au XXIe siècle
Aude Musin, Xavier Rousseaux et Frédéric Vesentini (dir.)
2008
Du sordide au mythe
L’affaire de la traite des blanches (Bruxelles, 1880)
Jean-Michel Chaumont et Christine Machiels (dir.)
2009
L’avortement et la justice, une répression illusoire ?
Discours normatifs et pratiques judiciaires en Belgique (1918-1940)
Stéphanie Villers
2009
Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
Une nouvelle génération de recherches / Een nieuwe onderzoeksgeneratie
Dirk Heirbaut, Xavier Rousseaux et Alain Wijffels (dir.)
2010
Des polices si tranquilles
Une histoire de l’appareil policier belge au XIXe siècle
Luc Keunings
2009
Amender, sanctionner et punir
Histoire de la peine du Moyen Âge au XXe siècle
Marie-Amélie Bourguignon, Bernard Dauven et Xavier Rousseaux (dir.)
2012
La justice militaire en Belgique de 1830 à 1850
L'auditeur militaire, « valet » ou « cheville ouvrière » des conseils de guerre ?
Éric Bastin
2012
Un commissaire de police à Namur sous Napoléon
Le registre de Mathieu de Nantes (10 vendémiaire an XII - 28 août 1807)
Antoine Renglet et Axel Tixhon (dir.)
2013
La Bande noire (1855-1862)
Le banditisme dans l'Entre-Sambre-et-Meuse et ses liens avec l'affaire Coucke et Goethals
Laure Didier
2013
« Pour nous servir en l'armée »
Le gouvernement et le pardon des gens de guerre sous Charles le Téméraire, duc de Bourgogne (1467-1477)
Quentin Verreycken
2014