Know your enemy. Het gerechtelijk onderzoek in perszaken in de negentiende eeuw
p. 449-469
Texte intégral
1. De Belgische grondwetgever over de persvrijheid, het verbod op preventieve maatregelen en de getrapte verantwoordelijkheid (art. 18 GW)
1Toen op 7 februari 1831 de Volksraad1 de finale versie van de Belgische grondwet goedkeurde, konden de vele journalisten, uitgevers en drukkers in het land terecht tevreden zijn : de persvrijheid kreeg een bijzondere bescherming. Grosso modo had de grondwetgever twee belangrijke beweegredenen om de vrije pers zo goed mogelijk te beschermen. In de eerste plaats wou de Volksraad afrekenen met de wantoestanden van het recente verleden. Tijdens het anderhalve decennium dat de Zuidelijke Nederlanden onder het Haags gezag vielen, was de zuidelijke oppositiepers herhaaldelijk vervolgd voor zijn kritieken op het Hollandse regime. Vele sleutelfiguren die in 1830-31 zelf op de banken van het Paleis der Natie zaten, hadden de persvervolgingen aan den lijve ondervonden2. Daarnaast was er ook een tweede, meer rechtstheoretische grondslag voor het waarborgen van de persvrijheid. Voortbouwend op de ideeën van het Franse liberalisme ten tijde van de Restauratie, oordeelde men dat een vrije pers bovenal van belang was. De bescherming van kritische journalisten was een sleutelelement van een constitutionele organisatie die boven alles op gericht was de vrijheden van de samenleving en haar individuele burgers te beschermen tegen de corrumperende krachten van een despotisch regime3.
2Deze bezorgdheid zorgde ervoor dat de constituante geen genoegen nam met een loutere explicitering van de drukpersvrijheid, en daarom in de grondwet zelf nog enkele bijkomende waarborgen opnam. Er was immers niet alleen artikel 14, dat een algemene vrijheid van meningsuiting garandeerde4, artikel 18 stelde daarnaast nog eens uitdrukkelijk dat de drukpers vrij was. Artikel 18 stelde in het eerste lid een censuurverbod in en stelde dat de borg afgeschaft was en bepaalde zo dat ten aanzien van de pers geen preventieve maatregelen toegestaan waren, een idee die ook bij de bescherming van de andere burgerlijke vrijheden geopperd was5. Het tweede lid voorzag in perszaken een uitzondering op de gemeenrechtelijke beginselen van mededaderschap en medeplichtigheid. Deze « responsabilité par cascades » stelde dat wanneer de schrijver gekend was en in België woonde, hij alleen aansprakelijk was. Wanneer dat niet het geval was, was enkel de uitgever aansprakelijk, daarna de drukker en daarna de verspreider6. Op die manier wou men uitgevers en drukkers geruststellen en vermijden dat zij een eigen, private censuur zouden toepassen.
3Het staat buiten kijf dat de grondwetgever in het eerste lid van artikel 18 alle preventieve maatregelen ten aanzien van de pers heeft willen bannen. De ontwerptekst van de grondwet had het zelfs over «aucune […] mesure préventive», maar deze versie haalde de eindredactie niet om redactionele redenen7. Gezien het grote geloof in het belang van een vrije politieke discussie, was het de overheid niet toegelaten om bij de uitoefening van de vrijheid van vereniging, onderwijs of godsdienst vooraf tussen te komen, en ook bij de vrijheid van drukpers zou ze dit principe moeten respecteren. De overheid moest zich zo min mogelijk inlaten met de voorafgaande controle van de uitoefening van de geestelijke vrijheden, omdat daarin de rede het uiteindelijk toch zou halen. Charles Vilain XIIII zei daarover tegen zijn collega’s het volgende:
Dans l’état actuel de la société, il faut laisser toutes les opinions, toutes les doctrines librement se produire ; il faut les laisser se débattre et s’entre-choquer entre-elles : celles qui sont de verre se briseront, celles qui sont de fer persisteront, et la vérité finira par l’emporter par sa propre force. Sa victoire alors sera glorieuse ; elle sera légitime, car elle aura été conquise sur le champ de bataille, à armes égales8.
4De idee alle publicaties in beginsel toe te laten en bij eventueel misbruik enkel repressief op te treden, was anno 1830-31 al een klassieke gedachte in het westerse rechtstheoretisch denken over de rol en het belang van persvrijheid.9
5De grondwet voorzag echter niet alleen een erg liberaal regime om van de pers gebruik te maken, ook ten aanzien van de berechting van eventuele misbruiken van de pers werd in een gunstregime voorzien. Artikel 98 bepaalde dat persmisdrijven, net als politieke misdrijven en gemeenrechtelijke misdaden, onder de exclusieve bevoegdheid van de volksjury vielen. Zo kon men zich verzekeren van een zo onafhankelijk mogelijke rechtspraak, en kon men een verdict bekomen dat het dichtst bij de visie van de publieke opinie stond. Overigens hield het voor de Volksraad niet op met de grondwet zelf. Ter uitvoering van artikel 139, dat een to do list voor de toekomstige wetgever was, maakte de vergadering net voor ze uiteen ging zelf nog werk van een eerste, provisoire jury-en perswetgeving voor de Belgische natie. Dat in deze teksten nog enkele bijkomende waarborgen voor de pers opgenomen werden, was een zoveelste illustratie van de bijzondere bekommernis van de grondwetgever om de politieke pers zoveel mogelijk beweegruimte te geven10.
6Het hele constitutionele discours dat de grondwetgever ten aanzien van de pers en de persvrijheid gehanteerd had, stond bol van idealen over het heil dat een kritische politieke pers de Belgische natie zou brengen. Tijdens de eerste decennia na de Belgische onafhankelijkheid werd echter al snel duidelijk dat deze idealen niet altijd even werkbaar waren. Naast het feit dat de pers evengoed gebruikt werd voor laag-bij-de-grondse roddel en achterklap, was één van de grootste problemen het gegeven dat de pers niet enkel een verzameling van constructieve stemmen bleek te zijn die de politieke voorspoed van de natie bestendigden. Verschillende groepen, waarvan de belangrijkste de orangisten en de radicalen waren, waren mistevreden met de Belgische natiestaat en haar liberaal-conservatieve grondslagen. Hoewel ze de Belgische grondwet verfoeiden, maakten ze wel gretig en handig gebruik van de burgerlijke vrijheden die in deze tekst gewaarborgd werden11.
7Bovendien bleek de provisoire perswetgeving die de Volksraad middels de grondwet en het jury-en persdecreet voorgeschreven had, heel wat hiaten en onduidelijkheden te vertonen, en hoewel de Volksraad zelf aangegeven had dat het persdecreet zo snel mogelijk vervangen moest worden door een nieuwe, voldragen perswet, was dit nooit gebeurd. De Belgische wetgever had andere katjes te geselen en verlengde het persdecreet uiteindelijk voor onbepaalde duur. Dat betekende ook dat het onderzoek in perszaken al die tijd op dezelfde manier als in criminele zaken moest gebeuren (« comme en matière criminelle »)12. De verschillende uitzonderingen op het gemene straf-en strafprocesrecht die de grondwetgever in perszaken voorzien had, zorgden echter voor onduidelijkheden en twijfels, ook wat de mogelijkheden van het gerechtelijk onderzoek betrof. Deze tekst wil aantonen hoe het parket de onduidelijkheden in dit regime te baat genomen heeft om subversief geachte groeperingen beter in kaart te kunnen brengen. Het ging daarbij over twee twistpunten: de mogelijkheid om publicaties in beslag te nemen nog voor ze verspreid waren, en de vraag of het gerecht het recht had een onderzoek naar de schrijver van een verdachte publicatie te voeren wanneer de uitgever, drukker of verspreider de verantwoordelijkheid voor deze publicatie reeds op zich genomen had.
2. Over huiszoekingen en beslag in perszaken
8Een eerste vraagstuk betrof de vraag of het gerecht de oplage van een publicatie die haar strafbaar leek, in beslag mocht nemen. De kwestie was aan de orde naar aanleiding van enkele ophefmakende perszaken. De hamvraag was telkens of een gedeeltelijke of volledige inbeslagname van de oplage strijdig was met het grondwettelijk verbod op preventieve maatregelen.
9Een eerste affaire was die van Le Lynx, een Brussels orangistisch blad dat met veel misbaar bericht had over de wantoestanden bij het Belgisch leger. In een specifieke kroniek, met de titel Turpitudes du département de la guerre, werd beschreven hoe er aan de top van het ministerie van Oorlog met de kredieten gesjoemeld werd13. Het thema was een klassieker bij de oppositiepers. De organisatie van een eigen leger voor de Belgische natie ging met heel wat groeipijnen gepaard, die koren op de molen waren van de tegenstanders van de liberale Belgische natiestaat. De reeks wekte de belangstelling van het gerecht, dat sinds de aprilrellen van 1834 op vinkenslag lag om al te opruiende stukken in orangistische kranten kordaat aan te pakken. Toen na maandenlange berichtgeving over gesjoemel en corruptie uitgever Charles Vandenplas alle bijdrages bundelde en er enkele bijtende commentaren aan toevoegde, schoot het Brusselse gerecht ex officio in actie. Het was immers advocaat-generaal Charles Victor de Bavay die zijn schouders onder de zaak zette. Hij had een steile carrière binnen het parket gemaakt, vooral door zich te profileren als openbaar aanklager in verschillende politieke processen, en deze zaak was zijn eerste politieke zaak als advocaat-generaal in Brussel14.
10Onderzoeksrechter Van Damme zette de grote middelen in en liet zowel de redactielokalen van Le Lynx als het huis van Vandenplas doorzoeken. De auteur van de stukken werd echter niet gevonden: Vandenplas hield de lippen stijf op elkaar en het onderzoek leverde nauwelijks resultaten op15. Toch namen de speurders heel wat drukwerk in beslag, wat heel wat protest losweekte in de politieke pers. Velen oordeelden dat het hier een door de grondwet verboden preventieve maatregel betrof, en beklemtoonden dat elke maatregel die door de overheid genomen werd vooraleer het tot een eventuele veroordeling gekomen was, niet toegelaten was16. Dat in Frankrijk dergelijke inbeslagnames aan strenge voorwaarden onderworpen waren,17 steunde hen in hun protest. Het beslag werd evenwel niet aangevochten voor één van de rechtbanken. Het kon niet verhelpen dat de zaak naar het Brabantse assisenhof verwezen werd, waar de jury onder grote politieke belangstelling Vandenplas schuldig bevond aan het lasteren van ambtenaren18.
11Het vraagstuk kwam een tweede keer in de actualiteit terecht naar aanleiding van een oproep tot een nationale betoging. Toen in 1846 de economische crisis duizenden tot de bedelstaf veroordeelde, namen enkele radicalen uit de milieus van de volksmaatschappijen het initiatief voor een hongermars. Hun pamflet, getiteld Oproep aan alle waere Belgen, was over het hele land verspreid, maar kende amper succes : de politiediensten slaagden erin de luttele honderden paupers die kwamen opdagen snel uit elkaar te drijven19. De overheid koesterde echter veel argwaan jegens deze volksmaatschappijen en hun radicaalemancipatorische project. Het gerecht lag op vinkenslag en van zodra de eerste pamfletten verspreid raakten, schoot het in actie. Meer dan twintig huiszoekingen volgden bij radicale kopstukken overal te lande, waarvan veertien onder hen in voorlopige hechtenis genomen waren, en heel wat correspondentie werd in beslag genomen. Het gerecht wou duidelijk de gelegenheid te baat nemen om het milieu van de volksmaatschappijen eens flink uit te kammen. Uiteindelijk werden vier radicalen naar het Hof van Assisen van Brabant verwezen, waar ze ter verdediging het wel zeer doortastende optreden van de speurders hekelden. Om indruk te maken op de jury, haalde advocaat De Linge scherp uit :
Des visites domicilaires ont eu lieu à l’infini, des correspondances ont été saisies: le tout à propos d’un délit de presse. Ainsi dès le premier pas dans l’examen des actes de la procédure, on remarque l’oubli des lois, bien moins chez les prévenus que chez l’autorité elle-même. Les paroles du ministère public révèlent aujourd’hui dans quelle intention on a procédé avec tant d’arbitraire20.
12De Linge verwees zo naar het feit dat substituut Keymolen in zijn akte van beschuldiging de gezworenen vooral op het protosocialistische gedachtegoed van de beschuldigden gewezen had. De Linges misbaar over het machtsmisbruik en de willekeur van de gerechtelijke overheden kon evenwel niet verhelpen dat de beschuldigden veroordeeld werden.
13Ondanks de beschreven heisa die de inbeslagnames in belangrijke perszaken telkens teweeg bracht, verzuimde de Belgische wetgever om het vraagstuk te regelen. Nochtans waren er voorbeelden voorhanden, in het bijzonder de regeling die in Frankrijk al sinds de wet van 26 mei 1819 in voege was. Die bepaalde dat de beslagmaatregel aan de beslagene betekend moest worden en vervolgens door een rechter beoordeeld moest worden. In België werd enkel een bescheiden poging ondernomen door de liberale volksvertegenwoordiger Louis Orts. Toen in het voorjaar van 1847 het parlement in allerijl werk maakte van de wet van 6 april 1847, die de vorst en de koninklijke familie beter moest beschermen tegen aanvallen en beledigingen21, diende Orts een amendement in om de beslagkwestie te regelen :
Avant la condamnation, toute saisie de publications incriminées est interdite, sauf la faculté pour le juge d’instruction de saisir le nombre d’exemplaires nécessaires comme pièces de conviction.
14Zonder expliciet naar eerdere zaken te verwijzen, gaf Orts aan dat het goed mogelijk was dat een bepaalde publicatie in het ogen van het openbaar ministerie vervolgd moest worden, maar waarvoor de verantwoordelijken uiteindelijk toch vrijgesproken werden. Als men in dat geval alle exemplaren van de publicatie in beslag genomen zou hebben, zou dat volgens hem dermate nadelig kunnen zijn, dat het de facto op een verbeurdverklaring zou neerkomen (« une véritable confiscation »)22. Orts’ voorstel werd wel naar de afdelingen verwezen, maar kwam nooit meer op de parlementaire agenda terecht.
15Omdat het parlement zich nooit over het amendement van Orts gebogen heeft, bleef de kwestie ongeregeld, en het duurde niet lang vooraleer het vraagstuk opnieuw op voorgrond kwam. In 1852 was het opnieuw zover, en deze keer zou de kwestie wel tot een rechtszaak leiden. Het betrof de beruchte zaak van Le Bulletin français23. Toen twee naar Brussel uitgeweken Franse journalisten in dit blad hun scherpe kritiek op Napoleon III uitten, bracht de diplomatieke druk uit Parijs de Belgische regering terstond in nauwe schoentjes. Na een formele klacht van de Franse regering schoot het Belgisch gerecht meteen in actie en nam het bij drukker Briard, de depothouders en enkele verzendpunten alle exemplaren in beslag.
16Drukker Briard spande daarop een proces in bij de Brusselse rechtbank van eerste aanleg tegen onderzoeksrechter Bemelmans en commissaris Wynants op grond van art. 1382 B.W. Advocaat Jules Bartels wou langs burgerrechtelijke weg de in beslag genomen exemplaren terugvorderen of een vervangende schadevergoeding verkrijgen. Bartels betoogde dat de beslagmaatregel een door de grondwet verboden preventieve maatregel was. Bovendien was krachtens de wet van 1816 verbeurdverklaring enkel na een voorafgaande veroordeling toegestaan, en volgens Bartels waren confiscation en saisie hetzelfde.24 Bovendien was een dergelijk beslag strijdig met het grondwettelijk verbod op verbeurdverklaring,25 omdat een dergelijke periodieke publicatie bij een eventuele vrijspraak geen enkele waarde meer zou hebben. Om de auteurs -die overigens bekend waren-te ontdekken moest men heus niet alle exemplaren confisqueren :
Et pourtant M. Bemelmans emporte toute l’édition de 15 000 brochures ! Il empêche la publication d’un écrit qui n’est pas condamné ; il prend donc une mesure préventive ; il enlève notre propriété, c’est donc une confiscation au moins temporaire, un séquestre si vous l’aimez mieux, et en l’appellant une saisie, vous n’en portez pas moins une atteinte grave à la propriété d’un citoyen, vous n’en causez pas moins un préjudice irréparable à un éditeur à l’abri de toute inculpation puisque vous connaissiez, expulsiez et poursuiviez les auteurs. […] Le ministre de la justice a déclaré solennellement que les lois belges ne permettaient point de suspendre le Bulletin. Y a-t-il donc en Belgique des magistrats au-dessus de la loi? Et celle-ci peut-elle être impunément éludée ? Voilà toute la question du procès26.
17De rechtbank volgde echter de verdediging van substituut-procureur Ambroes en stelde dat de burgerlijke rechter helemaal niet bevoegd was om een beslissing van de onderzoeksrechter te toetsen. Het stelde dat het hier geen verbeurdverklaring, maar de inbeslagname van overtuigingsstukken betrof, die geen wijziging van de eigendomstitel teweeg bracht. Het behoorde tot de discretionaire bevoegdheid van de onderzoeksrechter om te oordelen of al wat gediend had om het misdrijf te plegen, ertoe bestemd was of er het product van was als overtuigingsstuk in beslag te nemen27, en dat enkel de strafgerechten deze beslissingen te hervormen. De onderzoeksrechter kon slechts persoonlijk aangesproken worden in geval van prise de partie, maar vermits een dergelijke vordering voor het hof van beroep moest komen was de rechtbank evenzeer onbevoegd. De vordering tegen commissaris Wynants was al te gek ; hij was sowieso gedekt door de verantwoordelijkheid van de onderzoeksrechter28.
18Hoewel onder druk van Napoleon III de perswetgeving in 1852 en 1858 aangepast werd, heeft de wetgever niet gereageerd in het vraagstuk van de huiszoekingen en inbeslagnames. De kwestie bleef ongeregeld en later voor nog meer beroering zorgen. In 1859 verscheen in volle verkiezingstijd in de Leuvense krant Den Belg in een heftig artikel dat de Leuvense politie ervan betichtte zeer repressief op te treden tegen de boeren die hun waren de stad binnenbrachten, maar anderzijds zeer laks te zijn voor de vele stadsbewoners die op het platteland vruchten en gewassen gingen stelen. Onderzoeksrechter Casier droeg twee agenten op om bij uitgever Coppin naar het manuscript te gaan zoeken en andere bewijsstukken in beslag te nemen. Coppin reageerde furieus en diende bij de procureur des konings klacht in op grond van de persvrijheid en de onschendbaarheid van de woning, want de agenten hadden volgens Coppin hem geen huiszoekingsbevel getoond29. De zaak bleek deel uit te maken van een hevige verkiezingsstrijd, die uitvoering in het parlement aan bod kwam. In de discussies, die vooral gingen over de weinig kiese praktijken van de verkiezingskandidaten, bracht Alphonse Nothomb de aandacht op de huiszoekingen bij Coppin. Hij stelde dat naar de letter van de wet een dergelijke onderzoeksdaad misschien wel toegestaan kon zijn, maar dat al wie de bedoelingen van de Volksraad wou respecteren, zonder twijfel tegen dergelijke huiszoekingen gekant zou zijn:
J’ose dire que la majorité (tous, me dit-on, et l’on a peut-être raison) aurait répondu: Non, nous ne sommes pas les tyrans de la presse, nous ne la poursuivons pas, nous l’épancipons. Telle eût dû être la réponse, car ce décret ne date-t-il pas de cette époque de grandes aspirations, où l’idée d’aller fouiller dans le secret de familles ne serait pas venue à ceux, je le répète, qui voulaient protéger la presse?30
19Nothomb besloot ferm dat de huiszoeking bij de Leuvense uitgever in alle opzichten een buitensporige maatregel geweest was, maar samen met de Leuvense verkiezingskwestie verdween ook de zaak-Coppin en het vraagstuk over de huiszoekingen uit de aandacht. Ten gevolge van de zaak-Coppin ijverde Le National er in zijn editie van 30 juli 1859 nog wel voor om het voorstel-Orts opnieuw op de parlementaire agenda te krijgen, maar ook dit mocht niet baten.
20De onzekerheid over het vraagstuk bracht ook de rechtsleer in beweging. De Hasseltse procureur Henri Schuermans, de auteur van het belangrijkste Belgische standaardwerk over persmisdrijven van de negentiende eeuw, pleitte er in 1861 voor om het Franse systeem van de wet van 1819 ook in België te introduceren. Hij stelde voor dat beslag enkel mogelijk zou zijn met een beschikking van de raadkamer, die unaniem en met redenen omkleed zou moeten zijn, en slechts binnen waartegen verzet bij de kamer van inbeschuldigingstelling en desgevallend zelfs een voorziening in cassatie ingesteld moest kunnen worden. Dergelijke rechterlijke controle zou volgens Schuermans zou een efficiënte regeling zijn van deze «pratique dont il est aisé de critiquer les abus, mais difficile de contester la légalité»31. Schuermans’ suggestie werd echter niet opgepikt, ook niet toen hij in 1881 ze in de tweede editie van zijn standaardwerk nog eens hernam.
21Dat de inbeslagnames en huiszoekingen voor problemen bleven zorgen, bleek uit een voorval in 1891. In haar strijd tegen geschriften tegen de goede zeden viel het gerecht in november van dat jaar voor een zoveelste keer binnen bij de Brusselse boekventer Henry Kistemaeckers. Kistemaeckers was een uitgever van socialistische signatuur met verschillende naturalistische publicaties op zijn actief, en was al verschillende keren met het gerecht in aanraking gekomen omdat hij ook schunnige boekjes en prenten verkocht32. Ook deze keer werd de volledige oplage van drie pornografische werken in beslag genomen. Het gerecht schermde daarbij met het argument dat dit nodig was om de voortzetting van het misdrijf te verhinderen. Kistemaeckers spande daarop een kortgedingprocedure aan voor de Brusselse rechtbank, en werd daarin bijgestaan door de progressistische advocaat en parlementariër Eugène Robert. De burgerlijke kortgedingrechter verklaarde zich echter onbevoegd om de wettigheid van de onderzoeksdaden in een strafonderzoek te controleren, zodat uitsluitsel over de kwestie eens te meer uitbleef.33
22Het probleem over de inbeslagnames in perszaken werd kort daarop hernomen door drie progressistische kamerleden, waaronder opnieuw Eugène Robert. Op 22 februari 1893 diende hij samen met Paul Janson en Emile Feron een wetsvoorstel in. De drie wilden immers een einde te maken aan de toepassing van gemeentelijke of provinciale reglementen en besluiten die de vrije verdeling en verspreiding van geschriften of drukwerk belemmerden34. In deze periode van sociale onrust riepen immers heel wat pamfletten en krantenartikels op tot protest, om zo de socialistische eis voor de erkenning van het algemeen meervoudig stemrecht kracht bij te zetten. Verschillende burgemeesters hadden echter geprobeerd dergelijke pamfletten te weren door de publieke verspreiding ervan, in naam van de openbare veiligheid, aan een voorafgaande goedkeuring te onderwerpen. Het Hof van Cassatie had dit zelfs goedgekeurd35. Maar wanneer de geschriften alsnog effectief verspreid raakten, lag het gerecht op vinkenslag om deze opruiende publicaties aan te pakken. De praktijk waarbij volledige oplages in beslag genomen werden, en onder de hand van het gerecht bleven tot de rechter er een uitspraak over had gedaan, bleef bestaan. Het euvel bleef hetzelfde: in geval van non-lieu of vrijspraak was de boodschap van de kwestieuze publicatie meestal al haar relevantie verloren. Robert beklemtoonde dat een gerechtelijk onderzoek in perszaken, en de eventuele inbeslagnames die daarmee gepaard gingen, enkel de vaststelling van het misdrijf tot doel mochten hebben. Indien dat niet het geval was, betrof het een verboden preventieve maatregel en een absoluut obstakel voor hun vrije verspreiding36. Het tweede artikel van het wetsvoorstel luidde daarom:
Art. 2. Au cas de poursuites intentées par l’autorité judiciaire à l’égard des livres, journaux ou imprimés quelconques qui paraîtraient constitutifs de crimes ou délits, la saisie préventive ne pourra comprendre que le nombre d’exemplaires strictement nécessaire pour la constatation de l’infraction.
23Het wetsvoorstel werd in overweging genomen en naar de afdelingen verwezen.37 Net zoals het bijna een halve eeuw eerder met het voorstel-Orts het geval was geweest, stierf het daar echter een stille dood, zodat er van een wettelijke regeling van de kwestie weer niets in huis kwam.
3. Over de zoektocht naar de schrijver van een stuk
24Bovenstaande kwestie was niet het enige discussiepunt inzake het gerechtelijk onderzoek in perszaken. Mettertijd kwam ook het vraagstuk op de voorgrond of de drukker, tijdens het onderzoek verplicht kon worden om de identiteit van de onbekende schrijver van het stuk prijs te geven. Artikel 283 van het napoleontisch strafwetboek en artikel 14 van het persdecreet bepaalden weliswaar dat alle gedrukte publicaties moesten aangeven wat de echte naam, het beroep en de verblijfplaats van de drukker of de schrijver van de publicatie waren, maar in de praktijk was het zo goed als altijd de eerste die zijn coördinaten opgaf.
25Een eerste incident was er bij de zaak L’Observateur uit 1845, een perszaak die net als die van Le Lynx heel wat beroering wekte38. Toen het midden de jaren 1840 de unionistische samenwerking tussen katholieken en liberalen steeds stroever begon te lopen, verscheen in het doctrinair-liberale L’Observateur een artikel waarin verhaald werd hoe in enkele Brusselse ziekenhuizen de zusters en aalmoezeniers verzwakte patiënten op dwingende wijze overhaald werden zich te bekeren. Na een klacht van de raad van bestuur wegens laster en beledigingen ging het parket onder leiding van procureur-generaal De Bavay op onderzoek uit, maar niemand van de krant wou meer inlichtingen geven. Drukker Coché-Mommens weigerde namen te noemen, maar al gauw werd duidelijk dat de coryfee van de loge en voorman van de doctrinair-liberalen Pierre-Théodore Verhaegen een belangrijke rol gespeeld had bij het plaatsen van het artikel.
26Toen in de zaak van L’Observateur de Brusselse onderzoeksrechter redacteur Emile Van Hoorebeke daaromtrent ondervroeg, gingen de poppen aan het dansen. Van Hoorebeke, een hoogleraar strafrecht die het even later nog tot liberaal parlements-en regeringslid zou schoppen, weigerde toen verdere inlichtingen te verschaffen over de schrijver van het stuk en de manier. Op de vraag of het kwestieuze artikel gebaseerd was op een nota die Pierre-Théodore Verhaegen aan de krant bezorgd had, antwoordde hij kordaat dat zijn deontologie niet toeliet dat hij zijn eigen mensen zou verklikken39. De verklaring van de uitgever dat hij elke verantwoordelijkheid op zich nam maar geen verdere informatie wou verschaffen wekte heel wat beroering bij de politieke pers. De commentaren waren zo goed als unaniem in hun oordeel dat het in de geest van de Grondwet aan het openbaar ministerie niet toegestaan was verder te zoeken naar de schrijver van een publicatie wanneer de uitgever verklaard had alle verantwoordelijkheid voor de publicatie op zich te nemen. Ook het vakblad La Belgique judiciaire had aandacht voor de kwestie en plaatste in haar editie van 8 mei 1845 een beslissing van de Nederlandse Hoge Raad van 18 maart van datzelfde jaar. Het hoogste Nederlandse rechtscollege had toen in een gelijkaardige zaak beslist dat in geval van een persmisdrijf de schrijver veroordeeld moest worden, ook al had de gerant van het blad in elke editie verklaard alle verantwoordelijkheid op zich te nemen40.
27De vraag of het gerecht desgevallend genoegen moest nemen met een uitgever die verklaarde alle verantwoordelijkheid op zich te nemen, wierp ook de vraag op of er zoiets bestond als het recht op anonimiteit. Heel wat berichten waarin de goede naam en eer van deze of gene aangevallen werd, waren immers niet ondertekend. Zoals gezegd hoefde dat ook niet, maar het veroorzaakte wel soms wrevel bij burgers die zich opwonden over het schertsen en schimpen in de petite presse. Daarom stuurden op 17 februari 1851 enkele Brusselse burgers een petitie naar de Kamer, met het verzoek de verplichte ondertekening van krantenartikels wettelijk te regelen.41 Het verzoekschrift bevatte zelfs een voorstel met zeven artikels. De petitie ging uit van enkele literatoren, kunstenaars en industriëlen, die ongetwijfeld inspiratie putten uit de discussies die op dat moment aan de gang waren in Frankrijk. Daar was men volop werk aan het maken van de wet-Tinguy, die een soortgelijke verplichting in het Franse recht zelfs wou uitbreiden.42 Het verzoekschrift werd naar de bevoegde commissie verwezen en op 30 april 1851 verklaarde de Baillet als verslaggever van de commissie verzoekschriften dat zij van oordeel waren dat het verzoekschrift de aandacht van parlement en regering verdiende, en maakte het daarom over aan minister van Justitie43. Door de moeilijke regeringswissel die erop volgde, verdween het vraagstuk van de politieke agenda.
28Op 20 maart 1854 bracht de Luikse liberaal Frère-Orban de kwestie opnieuw onder de aandacht. Hij diende een wetsvoorstel in om anonieme publicaties tegen te gaan door de verplichte ondertekening van elk artikel voor te schrijven. Volgens het voorstel-Orban moest elk politiek of opiniërend artikel in een periodieke publicatie door de schrijver ondertekend worden. Wie dat niet deed, riskeerde een boete van 200 tot 500 fr., of in het geval van recidive binnen het jaar, een boete van 500 tot 1 000 fr. Wie een valse naam gebruikte, riskeerde boetes van 500 fr. tot 1 000 fr. en een gevangenisstraf van 3 tot 6 maand, een straf die ook tegen de uitgever of de drukker uitgesproken kon worden wanneer de schrijver in kwestie niet gevonden werd. De straf zou bovenop eventuele andere straffen komen, of afzonderlijk door de correctionele rechtbanken toegekend worden44. Volgens Orban moest dit de journalisten aanzetten tot meer politieke verantwoordelijkheidsgevoel. Het zou de vele lastercampagnes in de pers naar het verleden verwijzen en de vaderlandslievendheid bevorderen :
En restituant à l’écrivain le mérite de son oeuvre vous l’encouragez à lui donner une moralité, une perfection qui lui assurent les suffrages et l’approbation unique. En consacrant le principe de la responsabilité des écrits par leur signature, vous rendez impossibles les abus dont gémissent les vrais amis de la liberté de la presse.45
29Orbans gloedvolle betoog ten spijt, stond het parlement weigerachtig tegen zijn voorstel. De Naamse liberaal Lelièvre wees erop dat de Franse wetgeving die een dergelijke ondertekening oplegde, er slechts gekomen was na politieke troebelen die ertoe geleid hadden dat de vrijheden in Frankrijk danig ingeperkt werden. Ook Orts en Roussel betoogden dat het voorstel niet te rijmen viel met de geest van de grondwet, en vreesden voor een stepping stone-effect : een eerste maatregel die de persvrijheid inperkte, zou wel eens de deur kunnen openzetten voor meer beperkingen. Orbans stelling dat zijn voorstel het gevaar van de private censuur nog deed afnemen, mocht niet baten. Devaux, één van de anciens van de Belgische omwenteling en één van de belangrijkste architecten van het consitutionele persmodel, reageerde zelfs furieus en beklemtoonde dat hij een dergelijk voorstel zelfs niet de eer wou gunnen in overweging genomen te worden. Anderen, zoals de Mérode, de Theux en minister van Justitie Faider, waren de wet wel toegenegen. De verklaring van deze laatste dat de regering werk zou maken van de petitie van 1851, deed Orban besluiten zijn voorstel in te trekken en te wachten op het initiatief van de regering46. Dat kwam er echter nooit.
30Aangezien de wetgever verzuimde duidelijkheid te creëren, was het wachten op jurisprudentiële duidelijkheid naar Belgisch recht. Die zou er een jaar later komen. In september 1855 plaatste de Antwerpse krant L’Avenir een bericht waarin op dreigende toon verhaald werd hoe op dat moment in Brussel de hongerende paupers zich voorbereidden op onlusten47. Het bericht werd door verschillende kranten overgenomen. Het gerecht was echter danig op zijn qui-vive en wou meteen weten wie het stuk geschreven had, niet omdat het artikel een persmisdrijf zou uitmaken, maar om zo de Brusselse onrust beter in kaart te kunnen brengen48. Het stuk was echter niet ondertekend en procureur-generaal De Bavay wou de uitgever als getuige kunnen verhoren, want als deze hem de naam van de schrijver kon geven, kon men aan deze laatste vragen wie de agitatoren in de Brusselse volkswijken waren, zodat men hen wegens het aanzetten tot opstand zou kunnen vervolgen49. De Bavay wist dat uitgevers ten overstaan van de onderzoeksrechter vaak de lippen stijf op elkaar hielden wanneer hen naar de identiteit van de schrijvers gevraagd werd, en verzocht dat hem op het hard gedrukt zou worden dat ten aanzien van de krant geen enkele vervolging ingesteld zou worden. Wanneer de uitgever toch zou zwijgen, moest men hem desgevallend te veroordelen op grond van art. 80 Sv., als getuige die weigerde een verklaring af te leggen50. Dit was geen nieuwigheid: Franciscus Outendirck was het jaar ervoor al eens veroordeeld voor gelijkaardige feiten51.
31Ook deze keer gaf Outendirck de naam van de schrijver niet vrij. Maar de Antwerpse onderzoeksrechter Timmermans weigerde deze keer de uitgever te beboeten, op grond van de overweging dat art. 71 Sv. vereiste dat personen enkel gedagvaard konden worden om verklaringen af te leggen over een misdrijf of de omstandigheden waarin het zich voorgedaan had. Vermits het artikel niet het voorwerp van een persmisdrijf uitmaakte, maar slechts melding maakte van wat er in Brussel op til was, kon hij Outendirck voor diens weigerachtigheid niet beboeten52. Het was het startsein voor een ingewikkelde procedureslag.53
32De Antwerpse procureur Tarte tekende immers verzet aan tegen de beslissing van de onderzoeksrechter, en kreeg gelijk van de kamer van inbeschuldigingstelling. Het verklaarde de beschikking van de onderzoeksrechter nietig op grond van een gezamenlijke lezing van de artikels 8, 9 en 10 Sv. In navolging van de conclusies van de Antwerpse procureur oordeelde hij dat het wel toegelaten was een getuige te verhoren met het oog op het ontdekken van een misdaad of wanbedrijf54. De zaak werd vervolgens naar de Mechelse onderzoeksrechter verwezen, waar Outendirck opnieuw de identiteit van de schrijver weigerde vrij te geven. Onderzoeksrechter Vermylen achtte artikel 80 Sv. wel van toepassing en veroordeelde Outendirck tot vijftig frank boete55.
33Outendirck stapte daarop naar het Hof van Cassatie. Meester Van den Kerckhove voerde in zijn eerste middel aan dat de niemand gevraagd kon worden te getuigen over een feit wanneer het noch een misdaad of wanbedrijf, noch de omstandigheden van een misdaad of wanbedrijf betrof, zoals het in art. 71 Sv. omschreven was. Zoniet zou dit een schending van het door art. 9 GW beschermde legaliteitsbeginsel zijn. Hij stelde dat de geest van de wet en het rechtsgevoel van de bevolking een verklikkerscultuur in de weg stonden en dat de geest van het strafrecht enkel een repressieve aanpak duldde :
[…] la loi n’a pas entendu faire des membres d’une même société comme une chaîne de révelateurs successifs, s’épiant et se denonçant les uns les autres, souvent sur des indices trompeurs [...] Nos Codes criminels ne traitent-ils pas, d’ailleurs, de la repression et non de la simple prévention ?
34Volgens Outendircks tweede, ondergeschikte middel lieten de grondwettelijke beginselen inzake de persvrijheid deze praktijk evenmin toe, want ze impliceerden het recht voor de schrijver om anoniem te blijven. De grondwet zei immers dat hij slechts aansprakelijk was wanneer hij gekend was en in België zijn domicilie had56, zodat a contrario gesteld kon worden dat de schrijver desgevallend niet gezocht moest worden. De grondwet getuigde zelfs van «une pensée éminemment pratique en reléguant l’auteur à un rang secondaire», aangezien het belangrijkste bij een persmisdrijf het publiceren en verspreiden van de tekst was57.
35Het Hof volgde deze stelling niet en verwierp de voorziening. Het Hof volgde advocaat-generaal Charles Faider, die in zijn conclusies de gedachte uitgewerkt had dat de eiser zijn hele voorziening verkeerdelijk steunde op de idee dat het hier om een persmisdrijf zou gaan. De visie van de eiser zou volgens Faider tot vreemde gevolgen leiden : wanneer een krant de overheden attent maakte op een misdrijf maar daarna zou weigeren verdere details te geven, ontvluchtte ze haar verantwoordelijkheid ten aanzien van samenleving en overheid. Het recht van onderzoek vereiste weliswaar de redelijke vooronderstelling van het delict, maar ook een zekere handelingsvrijheid om de samenleving desgevallend effectief te kunnen beschermen. Dit vereiste dat men soms moest ingaan op geruchten en berichten over bepaalde misdrijven. Ook de stelling dat het strijdig zou zijn met de grondwettelijke bescherming van de persvrijheid kon niet aanvaard worden, aangezien in dergelijke kwesties helemaal niet over een persmisdrijf ging, en de ingeroepen bepalingen bijgevolg helemaal niet van toepassing waren. En passant wees hij er nog op dat de opvatting als zou de schrijver bij persmisdrijven slechts een secundaire rol spelen, manifest strijdig was met de idee die indertijd tot de grondwettelijke verankering van de getrapte aansprakelijkheid geleid had, namelijk het tegengaan van de private drukkerscensuur. Faider balde op het einde van zijn conclusie zijn stelling nog eens krachtig samen :
La liberté de la presse n’est la liberté de tout dire que sauf la liberté légale des délits, la responsabilité morale des allégations. Elle signale un crime et la justice ne pourra pa s’enquérir des sources de ses informations ! Ouvrir cette enquête, c’est lui donner atteinte ! L’anonyme enveloppera, par un privilege exorbitant, et que toutes nos lois condamnent, l’auteur de ces revelations ? Cela n’est pas acceptable pour la police judiciaire que son devoir de recherché lie étroitement et à laquelle vous donnerez aujourd’hui une consecration souveraine, sans devoir craindre qu’il en abuse arbitrairement.
36Niet iedereen onthaalde het arrest op gejuich. Voor Eugène Verhaegen was het de aanleiding om in het toonaangevende juridische vakblad La Belgique judiciaire een bijdrage te schrijven over het vraagstuk58. Hoewel hij nergens de affaire van L’Observateur ter sprake bracht, is het niet onwaarschijnlijk dat hij als zoon van Pierre-Théodore Verhaegen alsnog het gelijk van zijn vader wou onderstrepen. Zijn stelling was duidelijk: wanneer de schrijver van een publicatie niet bekend was en de uitgever, drukker of verspreider ermee instemde elke aansprakelijkheid op zich te nemen, dan ontsnapte de schrijver aan elke vervolging. Het was dan ook uitgesloten dat men een uitgever, drukker of verspreider kon vragen de identiteit van een journalist bekend te maken, opdat men die op deze op zijn beurt zou kunnen laten getuigen over gemeenrechtelijke misdrijven.
37Verhaegens stelling was gebaseerd op de idee dat bij persmisdrijven de eigenlijke strafbare gedraging niet het schrijven van het stuk zelf was, maar het in omloop brengen ervan : « il faut que l’écrit ait été publié ; de sorte qu’on peut dire qu’il n’y a, en matière d’imprimés ou d’écrits, que des délits de publication »59. Aangezien de grondwetgever slechts gewild had dat er in perszaken slechts één partij vervolgd zou kunnen worden, moest de uitgever aangepakt worden. Verhaegen beklemtoonde dat volgens het tweede lid van de grondwet de schrijver enkel vervolgd kon worden wanneer hij bekend is en in België verblijft. Hij leidde daaruit af dat wanneer de vervolging ingezet werd, de identiteit van de schrijver al bekend moest zijn. Om zijn stelling kracht bij te zetten, citeerde hij uitvoerig uit de debatten van de Volksraad.
38De these van Verhaegen werd op besliste toon tegengesproken door Henri Schuermans. Hij beklemtoonde dat in perszaken hoe dan ook de aansprakelijkheid in de eerste plaats op de schrijver van het stuk woog. Schuermans, die doorheen zijn ganse Code de la presse op rigoureuze wijze een zo grondwettelijk mogelijke benadering van het persrecht bepleitte, gaf duidelijk aan dat Verhaegens interpretatie van wat in de grondwet stond en wat in de debatten tot uiting was gebracht, verkeerd en zelfs een beetje tendentieus was. De idee dat bij persmisdrijven de schrijver slechts op het tweede plan stond, sprak Schuermans met klem tegen. De ratio legis van de getrapte verantwoordelijkheid was immers het weren van de private drukkerscensuur, zodat de grondwetgever een successief en exclusief regime had ingesteld dat bij de schrijver van het stuk begon60. Hij steunde zo de visie van het Hof van Cassatie. Nadien was het algemeen aanvaard dat de uitgever niet kon weigeren de identiteit van zijn een journalist prijs te geven, wanneer deze laatste slechts als getuige van een misdrijf gezocht werd.
39Voortbouwend op de idee dat het parket zoveel mogelijk informatie moest kunnen inwinnen, heeft het Hof van Cassatie deze denkpiste ook bewandeld in het geval dat de journalist die over een strafbaar feit berichtte, wel zijn artikel ondertekend had en bijgevolg bij het gerecht gekend was. Daarom heeft het Hof ook de vraag of het Belgisch recht het eigenlijke journalistieke bronnengeheim erkende, negatief beantwoord. Het hoogste rechtscollege van het land affirmeerde dit standpunt in 1870. Gustave Lemaire, een journalist bij de Brusselse krant L’Étoile belge en de eerste sterreporter van de Belgische journalistiek, had in één van zijn stukken bericht over een diefstal en een geval van brutale doodslag op een klein meisje. De interesse van het parket was gewekt en Lemaire werd hieromtrent door de onderzoeksrechters verhoord. De journalist verklaarde echter dat hij aan zijn bron beloofd had diens naam niet prijs te geven, en werd net als Outendirck indertijd veroordeeld op basis van art. 80 Sv. Lemaire stapte uiteindelijk ook naar het Hof van Cassatie, dat zijn standpunt duidelijk stelde dat een journalist niet op een beroepsgeheim kon beroepen en dus aan het gerecht desgevallend de nodige inlichtingen moest geven :
Considérant que de la combinaison des art. 8, 71 et 80 du code d’instruction criminelle, il résulte que lorsque, comme dans l’espèce, une procédure a pour objet des faits qui, s’ils étaient établis, présenteraient les caractères d’un crime ou d’un délit, nul ne peut, à moins d’une exception donnée par la loi, refuser, pour un motif quelconque, de donner à la justice les renseignements qu’elle réclame et de répondre aux questions qui lui sont adressées par le magistrat compétent.61
40Op die manier bevestigde het Hof dat de bescherming van het journalistieke bronnengeheim naar Belgisch recht niet erkend werd en beklemtoonde zo nog maar eens dat een journalist niet kon weigeren te getuigen in strafzaken.
4. Besluit
41Samengevat kan gesteld worden dat het Belgisch gerecht vaak eerder terughoudend was om de grondwettelijke beginselen die de persvrijheid moesten beschermen door te trekken tot op het niveau van het gerechtelijk onderzoek. Dat is niet zo verwonderlijk. Zowel de kwestie over de huiszoekingen en inbeslagnames als de vraag of het gerecht een drukker mocht dwingen de identiteit van een schrijver of informant prijs te geven kunnen, niet los gezien worden van de informatiehonger die destijds leefde in politionele en gerechtelijke kringen. Zoals in de inleiding al aangegeven werd, probeerden tijdens de eerste jaren van de Belgische onafhankelijkheid orangisten en radicalen het bestaansrecht van de jonge natiestaat te ondergraven, onder meer door in hun pers met veel misbaar de groeipijnen en kinderziektes op de korrel te nemen. Een goede kennis van deze milieus was voor de Belgische overheid erg belangrijk, maar de veiligheids-en inlichtingdiensten waren onderbemand en slecht georganiseerd. De geheime politie en de politieke politie stonden immers niet zo sterk in die beginjaren. De staatsveiligheid beschikte in de periode 1830-1840 over erg weinig middelen en de ondersteuning van de lokale politiekorpsen was erg wisselvallig. Het zou nog tot 1870 duren vooraleer de inlichtingendiensten een echt performante organisatie zouden worden62.
42De vraag naar betrouwbare en accurate informatie over deze moeilijk in kaart te brengen geachte groeperingen die het wezen van de onafhnakelijke liberale Belgische natiestaat bedreigden,was erg groot. De drang naar meer informatie was dan ook voor een groot stuk een kwestie van know your enemy. Figuren als procureur-generaal Charles-Victor de Bavay en het hoofd van de veiligheidsdiensten Alexis Hody zagen gerechtelijke onderzoeken naar strafbare feiten die zich in deze middens voorgedaan hadden, dan ook als een uitstekende gelegenheid om meer inlichtingen over deze middens te vergaren. De parketten hielden de subversieve middens van orangisten en radicalen in de gaten door onder meer hun kranten en bladen te lezen. Zo is het bekend dat op gezag van de minister van Justitie de procureurs geabonneerd waren op de orangistische pers. Wanneer zij dus in actie schoten om deze of gene publicatie te vervolgen, betekende dat ook voor hen ook een prima gelegenheid om meer info over deze ‘staatsvijandige’ groeperingen te garen. Middels de mogelijkheden die het gerechtelijk onderzoek bood -huiszoekingen, verhoren en inbeslagnames -kon men zo heel wat informatie over hen inwinnen.
43De discussies over de mogelijkheiden inzake het gerechtelijk onderzoek in perszaken tijdens de negentiende eeuw mogen een mooie illustratie genoemd worden van het spanningsveld waarin het Belgische persrecht gedurende deze periode bevond. In de eerste plaats wou men boven alles trouw blijven aan de idealen van de grondwetgever. Gedurende de hele negentiende eeuw bleef men van overheidswege werken aan de ideologische constructie van de Belgische natiestaat, een legitimatieproject dat zich uitstrekte over alle domeinen van het maatschappelijk leven. De verheerlijking van de traditie van burgerlijke vrijheden die tot de zeden en gewoonten van de Belgen behoorden, speelde een sleutelrol in dit discours, en de grondwettelijke verankering van de persvrijheid mag daarvan zonder meer de speerpunt genoemd worden. Vanuit dit opzicht was het dan ook uitgesloten dat men formeel zou raken aan één van de drie constitutionele pijlers (verbod van preventieve maatregelen, getrapte verantwoordelijkheid en juryrechtspraak) die de persvrijheid ondersteunden.
44Anderzijds bleken de idealen van de grondwetgever evenwel niet altijd even werkbaar te zijn, of tegelijk een bedreiging voor het bestaansrecht van België te zijn. Het liberale regime gold evenzeer voor zij die een onafhankelijke Belgische natiestaat niet hoog in te vaandel droegen, of die er zelfs op één of andere manier een bedreiging voor vormden. Het spanningsveld tussen het liberale discours en de discussies over de mogelijkheden van het gerechtelijk onderzoek in perszaken reveleert eens te meer de paradox die het negentiende-eeuwse persrecht typeert. Om de Belgische natiestaat en haar burgerlijke vrijheden te vrijwaren, heeft het Belgische gerecht toegestaan dat zij op bepaalde punten pragmatisch uitgehold.63 Dat was overigens niet enkel het geval bij het gerechtelijk onderzoek, ook andere evoluties, zoals de erkenning van de aquiliaanse aansprakelijkheidsvordering bij de burgerlijke rechter te erkennen, mogen dit spanningsveld illustreren.
45Overigens bleven ook in de twintigste eeuw bleven hier behandelde kwesties zorgen baren. De erkenning van de bescherming van het journalistieke bronnengeheim naar Belgisch recht bleef lange tijd in een juridische schermerzone hangen, waarbij een gedurende een lange periode de onderzoeksrechters op pretoriaanse wijze de « juridische vrede » tussen henzelf en de journalisten probeerden te handhaven. De onderzoeksrechter verhoorde hen wel, maar wanneer zij weigerden hun bronnen bekend te maken werden zij daarvoor niet langer gesanctioneerd, en werd toegestaan dat er diplomatisch geantwoord werd dat zij het zich niet meer konden herinneren64. Een wettelijke regeling is er pas recent gekomen. Zoals het vandaag de dag wel vaker het geval is, kwam die er pas na een Europees initiatief. De wet van 7 april 2005 tot bescherming van journalistieke bronnen kwam er na een aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa65. De wet verbiedt alle opsporings-en onderzoeksmaatregelen, huiszoekingen en inbeslagnames incluis, in verband met journalistieke bronnen66. Journalisten mogen op basis van deze wet ook weigeren hun medewerking te verlenen aan een politioneel of gerechtelijk onderzoek. Enkel in uitzonderlijke omstandigheden kunnen zij op vordering van de rechter verplicht worden hun informatie prijs te geven, namelijk wanneer enkel met behulp van deze informatie enkele zeer ernstige misdrijven, waarbij de fysieke integriteit van personen bedreigd is67. Zo kreeg de Belgische pers, 175 jaar nadat de Volksraad de bijzondere bescherming van haar vrijheid pers in de grondwet ingeschreven had, ook de nodige beschermingsmaatregelen op het vlak van het gerechtelijk onderzoek.
Notes de bas de page
1 Over de terminologische verantwoording van het begrippen Volksraad en Hoofdbewind, in tegenstelling tot de in de vakliteratuur algemener gebruikte termen Nationaal Congres en Centraal Comité : Michel Magits, De Volksraad en de opstelling van de Belgische Grondwet van 7 februari 1831. Een bijdrage tot de wordingsgeschiedenis van de Belgische KonstitutieV.U.Brussel (onuitgegeven doctoraatsverhandeling), 1977, p. XIII-XV.
2 Voor de pers ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden: Charles-Victor De Bavay “Du régime de la presse sous l’ancien gouvernement des Pays-Bas”, La Belgique judiciaire, XXVII (1869), kol. 1393-1405 ; Arthur Vermeersch, “Willem I en de pers in de Zuidelijke Nederlanden, 1814-1830”, in Coenraad A. Tamse en Els Witte (ed.) Staats-en Natievorming in Willem I’s Koninkrijk (1815-1830), Brussel, 1992, p. 310-321.
3 Deze insteek is in de bestaande literatuur over de constitutionele grondslagen en de genese van de persvrijheid tot nog toe onderbelicht gebleven. Voor meer info, zie: Bram Delbecke, “Les lois françaises, qui doivent servir de modèle. La liberté de presse d’après le Congrès national belge (1830-31)”, in voorbereiding.
4 Artikel 14 GW (= huidig artikel 19) garandeerde zowel de algemene vrijheid van meningsuiting als de vrijheid van eredienst en was zo de perfecte illustratie van de opmerkelijke unionistische gelegenheidsalliantie. Reeds op 16 oktober 1830, nog geen twee weken na de Belgische onafhankelijkheid, vaardigde het Hoofdbewind een algemeen besluit uit dat de vrijheid van drukpers, van het woord en van de erediensten instelde. Besluit van het Hoofdbewind, 16 oktober 1830, Bulletin des arrêtés et actes du Gouvernement provisoire de la Belgique, 1830-1831, nr. 12 (25/10/1830), p. 11.
5 Jan Velaers, De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting, Antwerpen, 1990, I, p. 81-91.
6 Net zoals zovele andere ideeën over de persvrijheid was de idee van een getrapte aansprakelijkheid ontleend aan de toonaangevende Franse liberaal Benjamin Constant. Tijdens de Restauratie zou hij als politicus herhaaldelijk voor dit systeem ijveren, maar hij boekte maar beperkt succes. Artikel 24 van de wet van 17 mei 1819 bepaalde dat de drukkers enkel vrijuit konden gaan wanneer zij niet opzettelijk (sciemment) gehandeld, en week zo eigenlijk weinig af van artikel 60 van de code pénal, dat gemeenrechtelijke principes inzake mededaderschap en medeplichtigheid beschreef.
7 Artikel 18 vermeldde enkel de censuur en de borg. Toch bleef de gedachte van een algemeen verbod inherent aan de grondwet. De opsomming moest als exemplatief, en niet als exhaustief beschouwd worden. De enige reden waarom de constitutie niet ronduit stipuleerde dat alle preventieve maatregelen verboden waren, betrof de zegelbelasting op periodieke publicaties. De conservatief-pragmatische idealen waren immers erg meritocratisch gekleurd, en zoals het stemrecht enkel aan de toplaag van de samenleving toebehoorde, zo werd de politieke pers enkel voor de vermogende klasse geschikt geacht.
8 Vilain XIIII, geciteerd in : Emile Huyttens (ed.), Discussions du Congrès national de Belgique, Brussel, 1844-45, I, p. 642-643.
9 John Milton had ze al in zijn befaamde Areopagitica (1644) naar voor geschoven. Na hem was ze nog door hele wat Verlichte denkers vertolkt en verschillende constitutionele teksten hadden ze opgenomen.
10 Decreet 19/07/1831 (jurydecreet), Bulletin officiel des décrets du Congrès national de la Belgique et des arrêtés du pouvoir exécutif, 1831, nr. LXXV, p. 852-861 ; Decreet 20/07/1831 (persdecreet), Bulletin officiel des décrets du Congrès national de la Belgique et des arrêtés du pouvoir exécutif, 1831, nr. LXXIV, p. 840-845.
11 Els Witte,“De constructie van België, 1828-1847”, in Nieuwe geschiedenis van België. Tielt, 2005, I, p. 133-151. Voor een analyse van de manier waarop het Belgisch gerecht de pers van deze subversieve stemmen aangepakt heeft, kan verwezen worden naar Debaeres studie over de persmisdrijven voor het Brabantse assisenhof tijdens de eerste decennia na de Belgische onafhankelijkheid : Marc Debaere, De pers voor de jury. Persmisdrijven voor het Hof van Assisen van Brabant, 1831-1847, KU Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1986.
12 Art. 8 jurydecreet.
13 Nanouche Heeren, “De zaak ‘Le Lynx’: een inperking van de persvrijheid in België in 1837-1838”, in Beatrix C.M. Jacobs (red.), De rechtspraktijk in beeld, van Justinianus tot de Duitse bezetting. Handelingen van het XIVde Belgisch-Nederlands Rechtshistorisch Congres, Tilburg, 1997, p. 143-158.
14 Rita Passemiers, L’homme de tous les ministères et de tout les pouvoirs. Charles
Victor de Bavay, RU Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), p. 12-41.
15 Rijksarchief Brussels Hoofdstedelijk gewest (= RABHG), Parket-Generaal (=PG) Brussel, 200, st. 2-17.
16 Moniteur belge, april 1838.
17 De artikels 7 tot 11 van de wet van 26 mei 1819 vereisten dat de beslagmaatregel aan de beslagene betekend moest worden en daarna binnen een korte tijd door het gerecht bekrachtigd moest worden.
18 Brussel 24 januari 1838, RABHG, PG Brussel, 200, niet genummerd stuk.
19 Gita Deneckere, Sire het volk mort. Sociaal protest in België, 1831-1918, Antwerpen, 1997, p. 114-118.
20 La Belgique judiciaire, IV (1846) kol. 1579.
21 Bram Delbecke, “Verlekkerd op geitenmelk en een kalkoenhoedster. Over de ontstaansgeschiedenis van de wet van 6 april 1847”, in Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden, VII (2005), p. 115-131 ; Gita Deneckere en Greet Donckers, “Een publiek geheim voor de rechtbank. Paradoxen in de censuur op "majesteitsschennis" in een liberale constitutionele monarchie. België, 1846-1847”, in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, LXXXV (2007), p. 339-361.
22 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1846-47, p. 1324.
23 Koen Breugelmans, “Les lois belges dites ‘Faider’ (1852) et ‘Tesch’ (1858) : la liberté de la presse et les offenses envers les chefs d’états étrangers”, in Herman Van Goethem, Laurent Waelkens en Koen Breugelmans (ed.), Libertés, pluralisme et droit. Une approche historique. Actes du colloque d’Anvers (27-30 mai 1993), Brussel, 1995, p. 213-225 ; Maurice. Dullaert, “Un procès politique en 1852. Le Bulletin Français”, in Revue générale, LXVIII (1935), p. 129-158 ; Theo Luykx, “Negentiende-eeuwse pers-processen en hun invloed op de Belgische perswetgeving”, in Actuele problemen rond krant, radio en T.V. (Publikaties van het seminarie voor pers-en communicatie-wetenschap, 1), Gent, 1967, p. 1-42.
24 Art. 2, lid 2 van de wet van 1816.
25 Art. 12 GW (= huidig art. 17 GW).
26 La Belgique judiciaire, X (1852) kol. 694.
27 Cf. art. 35-37 Sv., art. 59 Sv. en art. 87-90 Sv.
28 Cf. art. 218 Sv. Rb. Brussel, 10 februari 1852, La Belgique judiciaire, X (1852), kol. 698. De verdediging werd veroordeeld tot het betalen van de kosten, maar tegenvordering van substituut Ambroes van een boete van minstens 300 fr. wegens tergend en roekeloos geding (art. 513 Sv.) werd evenwel verworpen.
29 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1859, buitengewone zitting, p. 14-16.
30 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1859, buitengewone zitting, p. 20.
31 Henri Schuermans, Code de la presse, Brussel, 1861, p. 455-459 ; Schuermans, Code de la presse, 1881, I, p. 244.
32 Over Kistemaeckers : Colette Baudet, Grandeur et misères d’un éditeur belge : Henry Kistemaeckers (1851-1934), Brussel, 1986.
33 Rb. Brussel (Kg.) 25 november 1891, Pas., 1892, III, p. 34-35.
34 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1892-93, p. 737.
35 Het Hof van Cassatie besliste op 18 januari 1892 en op 8 juni 1892 dat het toegestaan was dat gemeentelijke reglementen voorzagen in een voorafgaande toestemming van de burgemeester voor de verkoop of verspreiding van drukwerk op de openbare weg, op voorwaarde dat deze reglementen uitgevaardigd waren met het oog op een goed beleid en met de bedoeling de burgemeester toe te staan dat, door het toenemend aantal van dergelijk drukwerk op de openbare weg, de materiële orde niet verstoord zou worden. Minister van Justitie Jules Le Jeune liet in een mededeling wel weten dat de regering dit niet in overeenstemming met de grondwet achtte.
36 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1892-93, p. 839-840.
37 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1892-93, p. 840.
38 Debaere, De pers voor de jury…, p. 52-68.
39 Verhoor van Hoorebeke, in La Belgique judiciaire, III (1845) kol 1221.
40 Hoge Raad (Nl.) 18 maart 1845, in La Belgique judiciaire, III (1845) kol. 729-733.
41 Parlementaire Handelingen (Kamer) 1850-51, p. 699.
42 In Frankrijk had de monarchistische afgevaardigde een amendement in gediend om de wet van 1819 te wijzigen. Deze wet vereiste dat alle krantenartikels die een politiek, filosofisch of religieus onderwerp behandelden, en Tinguy stelde voor dat uit te breiden naar alle andere artikels. Hij dacht dat het de pers tot hogere morele standaarden zou aanzetten. Het amendement werd op 9 juli 1850 aangenomen. Claude Bellanger et al. (red.), Histoire générale de la presse Française, Parijs, 1969, II, p. 230.
43 Parlementaire handelingen (Kamer) 1850-51, p. 1229-1230.
44 Parlementaire handelingen (Kamer) 1853-54, p. 1091.
45 Parlementaire handelingen (Kamer) 1853-54, p. 1116.
46 Parlementaire handelingen (Kamer) 1853-54, p. 1116-1120.
47 Over L’Avenir en hoofdredacteur Franciscus Outendirck: Lode Wils, De liberale Antwerpse dagbladen, 1857-1864 (Bijdragen van het Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, 26), Leuven, 1962, p. 26-29.
48 Brief De Bavay aan Tarte (14 september 1855), in La Belgique judiciaire, XIII (1855), kol. 1538.
49 Artikel 217 Sw. stelde: « Sera puni comme coupable de la rébellion quiconque y aura provoqué, soit par des discours tenus dans des lieux ou réunions publics, soit par placards affichés, soit par écrits imprimés. Dans le cas où la rébellion n'aurait pas eu lieu, le provocateur sera puni d'un emprisonnement de six jours au moins et d'un an au plus. »
Toen deze bepaling niet overgenomen werd in het nieuwe strafwetboek van 1867 omdat men de perswetgeving buiten deze codificatie had willen houden, heeft men naar aanleiding van het stakingsgeweld van 1886 een soortgelijke bepaling opgesteld in de wet van 23 augustus 1887, die hernieuwd werd door de wet van 25 augustus 1891.
50 Art. 80 Sv. bepaalt dat de onderzoeksrechter de getuige die weigert te verschijnen of weigert verklaringen af te leggen op conclusie van de procureur des koning een boete tot 100 fr. kan opleggen. De procedure gebeurt zonder verdere vormen en zonder hoger beroep.
51 Outendirck was in 1854 al eens door de Antwerpse onderzoeksrechter gedagvaard naar aanleiding van een bericht over onlusten in Mechelen, maar had toen ook geweigerd en was daarvoor tot 25 fr. boete veroordeeld. La Belgique judiciaire, XIII (1855) kol. 1539, noot 1.
52 Beschikking onderzoeksrechter Timmermans (17/09/1855), in La Belgique judiciaire, XIII (1855), kol. 1538-39.
53 La Belgique judiciaire, het belangrijkste juridische vakblad van die tijd, besteedde er een heel nummer aan. La Belgique judiciaire, XIII (1855) kol. 1537-1552.
54 Antwerpen 22 september 1855, in La Belgique judiciaire, XIII (1855), kol. 1539-40.
55 Beschikking onderzoeksrechter Vermylen 17 september 1855, in La Belgique judiciaire, XIII (1855), kol. 1538-39.
56 Ook artikel 11 van het persdecreet, dat bepaalde dat bepaalde dat in persprocessen de jury, vooraleer over de schuldvraag te beslissen, eerst moest oordelen of de betichte de schrijver van de tekst was, ondersteunde volgens Outendirck deze visie.
57 Cassatie 7 november 1855, in La Belgique judiciaire, XIIII (1855) kol. 1551-1552, zie ook Pasicrisie, 1855, I, p. 424-438.
58 Eugène. Verhaegen, “Liberté de la presse. De la recherche de l’auteur par le ministère public”, in La Belgique judiciaire, XIV (1856) kol. 577-587. De bijdrage werd ook nog eens opgenomen in een verzameling van zijn juridische opstellen: Eugène Verhaegen, Etudes de droit public, Brussel, 1859, p. 211-242.
59 Verhaegen, Etudes de droit public, p. 214.
60 Schuermans, Code de la presse…, II, p. 413-422.
61 Cassatie 25 april 1870, in La Belgique judiciaire, XXIII (1870) kol. 587-588.
62 Luc Keunings, “Geheime politie en politieke politie in België, 1830 tot 1914”, in Panopticon. Tijdschrift voor strafrecht, criminologie en forensisch welzijnswerk, IX (1988), p. 130-143.
63 Zie bijvoorbeeld ook Bram Delbecke, “Gerechtelijke nationale cultuur en haar blinde vlek. De mercuriales en gelegenheidsredes van Charles Faider als procureur-generaal bij het Hof van Cassatie (1871-1885)”, in Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, LXXV (2007) p. 383-394.
64 Velaers, De beperkingen van de vrijheid…, p. 164-165.
65 Wet van 7 april 2005 tot bescherming van de journalistieke bronnen, B.S. 27 april 2007. Eric Brewaeys, “Informatiebronnen van journalisten”, in Nieuw juridisch weekblad (2005), p. 542-551 ; Jan Ceuleers, “De journalistieke bronnen wettelijk beschermd”, in Rechtskundig weekblad (2005-2006), p. 48-52 ; Koen Lemmens, “La protection des sources journalistiques. Un commentaire de la loi du 7 avril 2005”, in Journal des Tribunaux (2005), p. 669-676.
De Raad van State adviseerde weliswaar in 1987 dat op grond van art. 81 en 158 Sv. de strafrechter redenen van verschoning kon inroepen, maar pas na Europees initiatief kwam de regeling er. Door de zaak-Goodwin, waarbij het EHRM in 1996 het journalistieke bronnengeheim erkende als deel van het in art. 10 EVRM beschermde recht op vrije meningsuiting, kwam er wel meer bescherming. De wet van 2005 kwam er na een aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa. Het Arbitragehof heeft in haar arresten van 7 juni 2006.
66 Art. 5 wet 7 april 2005, zoals gewijzigd door de wet van 9 mei 2006.
67 Art. 3 en 4 wet 7 april 2005.
Auteur
(Katholieke Universiteit Leuven-Kortrijk)
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Violences juvéniles sous expertise(s) / Expertise and Juvenile Violence
XIXe-XXIe siècles / 19th-21st Century
Aurore François, Veerle Massin et David Niget (dir.)
2011
Violence, conciliation et répression
Recherches sur l’histoire du crime, de l’Antiquité au XXIe siècle
Aude Musin, Xavier Rousseaux et Frédéric Vesentini (dir.)
2008
Du sordide au mythe
L’affaire de la traite des blanches (Bruxelles, 1880)
Jean-Michel Chaumont et Christine Machiels (dir.)
2009
L’avortement et la justice, une répression illusoire ?
Discours normatifs et pratiques judiciaires en Belgique (1918-1940)
Stéphanie Villers
2009
Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
Une nouvelle génération de recherches / Een nieuwe onderzoeksgeneratie
Dirk Heirbaut, Xavier Rousseaux et Alain Wijffels (dir.)
2010
Des polices si tranquilles
Une histoire de l’appareil policier belge au XIXe siècle
Luc Keunings
2009
Amender, sanctionner et punir
Histoire de la peine du Moyen Âge au XXe siècle
Marie-Amélie Bourguignon, Bernard Dauven et Xavier Rousseaux (dir.)
2012
La justice militaire en Belgique de 1830 à 1850
L'auditeur militaire, « valet » ou « cheville ouvrière » des conseils de guerre ?
Éric Bastin
2012
Un commissaire de police à Namur sous Napoléon
Le registre de Mathieu de Nantes (10 vendémiaire an XII - 28 août 1807)
Antoine Renglet et Axel Tixhon (dir.)
2013
La Bande noire (1855-1862)
Le banditisme dans l'Entre-Sambre-et-Meuse et ses liens avec l'affaire Coucke et Goethals
Laure Didier
2013
« Pour nous servir en l'armée »
Le gouvernement et le pardon des gens de guerre sous Charles le Téméraire, duc de Bourgogne (1467-1477)
Quentin Verreycken
2014