Desktop versionMobile Version

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Le temps des révolutions - Het tijdperk van de revoluties

« Uitmunten door vlijt »: Gratie in het gevangeniswezen tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830)

Bert Vanhulle

Volltext

  • 1 Aspirant FWO-Vlaanderen -KUL 2005-2009. Post-doc assistant PAI P6/01 "Just-his.be" UCL 2009-2010.

1Note portant sur l’auteur1

  • 2 Sibo Van Ruller, Genade voor recht. Gratieverlening aan ter dood veroordeelden in Nederland, 1806- (...)

2In deze bijdrage zal ik de evolutie in het gebruik van gratie traceren die plaatsvond tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Ik ga hierin enkel in op de toepassing van gratie in het gevangeniswezen. Ik behandel dus niet de smeekschriften die ter dood veroordeelden richtten tot hun vorst. Sibo van Ruller heeft hieromtrent overigens een excellente analyse gepresenteerd in zijn boek Genade voor recht2. In dit werk onderscheidt deze eminente rechtshistoricus een aantal verschillende toenmalige betekenissen van gratie. In deze bijdrage wordt gratie enkel begrepen als remissie van een opgelopen straf. Deze remissie kan deels of volledig zijn. Deze remissie kan onmiddellijk na het vonnis of tijdens de gevangenisstraf worden toegestaan.

1. Kritiek en traditie

  • 3 Fred Stevens,“De schaamte voorbij. Over het einde van de onterende straffen en andere elementen va (...)
  • 4 Jules Lacointa, “Le droit de grâce”, in Bulletin de la Société générale des prisons (1881, 4), p. (...)
  • 5 Jeremy Bentham, Théorie des peines et des récompenses, Traité des preuves judiciaires, Parijs, 182 (...)
  • 6 Stevens,“De schaamte …”, p. 68.

3Het concept gratie is overigens niet zonder verdere betekenis in de eerste helft van de negentiende eeuw. Gratie was fel bekritiseerd door verlichte juristen rond de eeuwwende tussen de achttiende en negentiende eeuw. Tijdens de Franse revolutie hadden juridische commentatoren het concept gratie van de hand gewezen als een overblijfsel van het vorstelijke absolutisme en een aanfluiting van de autonomie van de rechtspraak. De Franse code pénal van 1791 had het gratierecht dan ook niet weerhouden3. Befaamde rechtsgeleerden als Cesare Beccaria en Gaetano Filangieri en filosofen als Jeremy Bentham waren hevige tegenstanders van het concept gratie4 of zoals deze laatste het formuleerde in zijn Théorie des peines et des récompenses : « Si la peine est nécessaire, on ne doit pas la remettre; si elle n’est pas nécessaire, on ne doit pas la prononcer.5 » Argumenten van deze eminenties werden aangehaald nadat Napoleon zichzelf het gratierecht opnieuw toewees in de grondwet van het jaar X (1802)6.

  • 7 Hoofdstuk 2, afdeling 6, art. 67 van de grondwet van 1815 ; zie Stevens, “De schaamte…”, p. 68.
  • 8 Lacointa, “Le droit de grâce…”, p. 758. Zie ook Georges Picot, “Le droit de grâce dans ses rapport (...)

4In het restauratieve Europa van na 1815 bleef het gratierecht behouden voor de gekroonde hoofden. Dat gold ook in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I7. Volgens de voorstanders van het behoud van het gratierecht was het verlenen van gratie « één van de mooiste voorrechten van de kroon » (« le plus beau des pouvoirs de la couronne »). Deze verheven houding tegenover het gratiefenomeen werd belichaamd door Willems latere collega Louis-Philippe, van wie men beweerde dat hij het gratierecht het meest genegen was van alle vorstelijke machten. Zijn zoon Henri d’Orléans cultiveerde en populariseerde de notie dat Louis-Philippe ettelijke avondlijke uren doorbracht gebogen over de hem toegestuurde smeekschriften. Louis-Philippe zou ervan heilig overtuigd geweest zijn om zijn vorstelijk recht enkel te gebruiken voor de meest behoeftigen8. Een door traditie gestuurde blik op de functie van gratierecht is terug te vinden bij deze verdedigers: de vorst als hoofd van de rechtspraak die als een genadige en rechtvaardige vader een ultiem oordeel kan vellen over het lot van zijn onderdanen. De religieuze parallellen zijn niet toevallig zeer treffend, wat op zijn beurt dan ook de heftige kritieken vanuit verlichte hoek verklaart op het fenomeen gratie. Ik verwijs opnieuw naar het werk van Van Ruller om een vollediger beeld te verkrijgen van deze gratiediscussie in zijn verschillende nuances.

2. Gratie in de gevangenis

5Gratie kon niet enkel worden bekomen via een smeekbede aan de vorstelijke majesteit. Ook gevangenen die positief uitblonken tijdens hun gevangenschap werden waardig geacht om te genieten van ’s majesteits goedertierendheid. Het gevangeniswezen tijdens de Nederlandse periode kende een evolutie naar een grotere reglementering, zoals wordt geïllustreerd aan de hand van de gratietoewijzing. In eerste instantie werd gratie aan verdienstelijke gevangenen geregeld via het provisionele regentenbesluit van 1814. In dit regentenbesluit werden lokale administratieve commissies, ook wel colleges van regenten genoemd, opgericht in elke stad of plaats waar een gevangenis was gevestigd. De leden van deze commissies werden belast met het dagelijkse bestuur over de gevangenissen. Zij dienden toezicht te houden op de gevangenen en in samenspraak met de arbeidsdirecteur zo lucratief mogelijk werk te verschaffen aan de veroordeelden. Ook de inwendige orde en tucht werden aan hen toevertrouwd ; hiervoor moesten ze de te nemen maatregelen bespreken met de lokale gevangeniscommandant. De centrale overheid droeg zijn autonomie haast volledig over aan deze lokale regentencolleges.

  • 9 “Besluit -26 februari 1814”, in J.J. De Jongh, Verzameling van wetten, decreten, besluiten, reglem (...)
  • 10 RijksArchief te Beveren (R.A.Beveren), Archief Strafinrichting (S.I.) Gent inventarisnummer 1, PV (...)
  • 11 “Missive van den procureur-generaal bij het hoogst geregtshof -28 februari 1818”, in DE JONGH, Ver (...)

6Ook in de gratiedistributie kregen de commissieleden een niet te onderschatten verantwoordelijkheid toegewezen. De regenten moesten twee maanden voor de verjaardag van de vorst een « met redenen bekleede voordragt » tot strafvermindering voor gevangenen die zich onderscheidden hadden in « naarstigheid » en goed gedrag opsturen.9 Het is onduidelijk of deze instructie ter harte werd genomen door de regentencommissies. De Gentse commissie legde zich wel toe tot het opstellen van lijsten tot afslag en een staat der gevangenen10. In elk geval werd reeds in 1814 gevraagd aan de commissieleden om hun verantwoordelijkheid te nemen in het verlenen van de gratiegunst. Om hun taak te vergemakkelijken werd ook in 1814 beslist om gedragslijsten aan te leggen over de gevangenen. In 1818 werd de termijn verlegd ; in plaats van de begunstigde gevangenen vrij te laten in augustus (naar aanleiding van de verjaardag van Willem) werd er aan de regentencommissies gevraagd om in april hun voordrachtlijsten op te sturen. Hierdoor zouden de gevangenen in een gunstiger seizoen kunnen worden vrijgelaten en bijgevolg meer kans hebben op « bestendig werk »11.

  • 12 “Koninklijk besluit houdende organisatie der gevangenissen, benevens vaststelling en invoering van (...)
  • 13 Ibidem, p. 123.
  • 14 De huizen van correctie ontvingen de correctioneel veroordeelden tot een gevangenisstraf van meer (...)
  • 15 R.A.Beveren, S.I. Gent 3, PV zitting administratieve commissie 10 september 1824. « Deze aangename (...)
  • 16 “Koninklijk besluit houdende bepaling nopens de inrigting der Abdij van Saint Bernard tot eene cor (...)

7Een nadere hervorming van het gevangeniswezen in 1821 bepleitte een grotere armslag van de centrale gevangenisadministratie12. Via deze besluiten werden de minimumbehoeften van de gevangenen vastgelegd ; ook werd de arbeidspolitiek onttrokken aan de lokale administratieve commissies. Vanaf nu werd de arbeid vanuit de centrale administratie verdeeld over de bestaande gevangenissen. Niet alle types arbeid werden echter wenselijk geacht in de gevangenissen ; zo diende ervoor te worden gezorgd dat « aan de nijverheid van partikulieren binnen het Rijk geen billijken grond tot klagten wordt gegeven13 ». Verder werden ook « groote mechanieken » geweerd uit de gevangenissen. De gevangenissen zelf werden ingedeeld in drie klassen, naargelang het gevangenispubliek dat ze geacht werden te ontvangen14. Door deze nieuwe maatregelen verhuisden verschillende gevangenen naar andere instellingen. Voor het eerst werd ook geïnvesteerd in de gevangenisinfrastructuur : de befaamde achthoek van de Gentse gevangenis werd afgebouwd tot grote tevredenheid van de lokale gevangeniscommissie15, terwijl in Antwerpen een voormalige abdij werd heringericht als gevangenis (SintBernardgevangenis)16.

  • 17 “Koninklijk besluit houdende instelling van eenen Raad van administratie over de burgerlijke en mi (...)
  • 18 Nationaal Archief Den Haag, Ministerie van Justitie, 1813-1876, nr. toegang 2.09.01, inventarisnum (...)
  • 19 NL-HaNA, Justitie, 1813-1876, 2.09.01, 5285, 5287 en 5291.
  • 20 Chris Leonards, De ontdekking van het onschuldige criminele kind. Bestraffing en opvoeding van cri (...)

8Om deze ingrijpende hervorming in goede banen te leiden werd in 1821 een Raad van administratie over de burgerlijke en militaire gevangenhuizen in het leven geroepen17. De leden van deze raad inspecteerden de bestaande gevangenissen, onderzochten de bestaande arbeids-en leverancierscontracten op hun redelijkheid en zochten naar leegstaande gebouwen om nieuwe gevangenissen in te planten18. Er werden verder maandelijkse informatieve staten over de gevangenissen verzameld ; ook personeelsaangelegenheden (sollicitaties, pensioenen, loonsverhogingen) werden door de leden van de Raad behandeld.19 Deze raad bleef maar een tweetal jaar actief en werd opgeheven in 1823. Een van hun leden Pieter Jacob De Bye (1766-1836) werd in datzelfde jaar gepromoveerd tot administrateur van het armwezen en de gevangenissen. Zijn dienst nam vanaf dan de taken waar van de Raad van administratie20.

  • 21 “Koninklijk besluit houdende organisatie - 4 november 1821”, in De Jongh, Verzameling…, p. 124-125
  • 22 “Missive van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen houdende meer uit (...)
  • 23 “Zakelijke inhoud der circulaire van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevange (...)

9Ook de gratiekwestie werd minimaal aangepast in de hervormingsbesluiten van 1821. Twee afzonderlijke gedragslijsten over de gevangenen dienden vanaf dan worden bijgehouden. De eerste lijst viel onder de verantwoordelijkheid van de commandant of eerste cipier in de kleinere gevangenissen, de tweede lijst werd bijgehouden door de arbeidsdirecteur of opzichter over het werk. Uit deze lijsten moesten de leden van de administratieve commissie voordrachten doen van gevangenen die waardig waren om de gunst van majesteits goedertierendheid te ontvangen21. Daar bleef het echter niet bij. In 1824 werden de gratieprincipes verder uiteengezet in een missive van administrateur van het gevangeniswezen De Bye. Hij stelde vast dat verschillende gevangenisbesturen weigerden om veroordeelden tot eeuwige dwangarbeid voor te dragen voor afslag of strafvermindering. Hij voerde aan dat een dergelijke gunst het gemoed van dergelijke gevangenen zou kalmeren en hun gedrag zou verbeteren aangezien zij de moeilijkst hanteerbare gedetineerden waren. Hij verwees hier expliciet naar de ervaring van de gevangenis van Gent. Gratie werd dus onder meer aangewend als gedragsregulerend (en dus kalmerend) element. De Bye stelde verder dat er niet te vroeg afslag mocht worden verleend, aangezien de gevangene dan onmogelijk een ambacht of vaardigheid voldoende onder de knie zou hebben. Aangezien ambachtskennis een herhaling van de criminele activiteiten zou kunnen voorkomen werd dit extra onder de aandacht van de regenten gebracht22. De lijsten zelf werden in hetzelfde jaar door De Bye geüniformiseerd volgens een model dat als voorbeeld naar de administratieve commissies werd opgestuurd23.

  • 24 “Circulaire van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen bevattende opm (...)
  • 25 “Missive van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen, houdende opmerki (...)
  • 26 "Extract van het koninklijk besluit houdende bepaling van het maximum der gevangenen welke door de (...)

10De Bye herhaalde deze boodschap in iets krassere bewoordingen in een nieuwe circulaire aan de administratieve commissies van januari 1826. Hij stelde dat niet het « goed en stil gedrag » van de gevangenen moest worden beloond met een strafvermindering zoals vroeger het geval was, maar dat de expliciete bedoeling van het nieuwe gevangenisstelsel de creatie was van arbeidslustige personen, die « met veel mindere bekommering aan de maatschappij worden weergegeven ». Daarom moest er op worden toegezien dat de gevangene een vak of ambacht leerde en dat hij over een afdoende uitgaanskas beschikte. Want « het uitmunten door vlijt in den arbeid sluit reeds het denkbeeld van een goed gedrag in. » Verder kapittelde De Bye verschillende gevangenisbestuurders die zich niet aan deze grondprincipes conformeerden en waardoor gratie door de gevangenen niet meer als een gunst maar als een recht werd aanzien. Sommige gevangenen berekenden klaarblijkelijk zelf al hun afslagtijd24. In 1826 werd nogmaals het tijdstip van inzenden van de voordrachtslijsten veranderd (naar december) om de ontslagen gevangenen in een gunstig economisch seizoen te kunnen vrijlaten. Ook het model voor de gedragsstaten werd wederom veranderd25. Een laatste nieuwigheid werd in hetzelfde jaar ingevoerd. Er werd een quotum bepaald op het aantal begenadigde gevangenen per strafinrichting. De regel werd aangenomen dat per 100 gedetineerden een twintigtal kon worden begunstigd met gratie26.

  • 27 NL-HaNA, Justitie, 1813-1876, 2.09.01, 5290. Brief van adminstratieve commissie gevangenis ’s Grav (...)
  • 28 Nationaal Archief, Den Haag, Binnenlandse zaken, gevangenissen, 1823-1842, nummer toegang 2.04.19. (...)

11Deze uitgebreide regelgeving en de herhaalde commentaren van De Bye doen echter vermoeden dat de aansporingen vanwege de centrale overheid weinig effect ressorteerden. Er blijkt uit het brievenarchief van het ministerie van justitie inderdaad een alternatief gratiecircuit te zijn geweest. Het alternatieve circuit had weinig tot niets van doen met de vooropgestelde principiële verdienste, de aangetoonde arbeidslust of de verworven vakkennis van de gevangene. Een enkele keer stelde een gevangenisbestuur een gevangene te begenadigen omdat « hij voor den arbeid onbekwaam was en zeer waarschijnlijk een kostbaar voorwerp voor den ziekenzaal zal worden ». Gratie werd dus even goed aangewend als een kostendrukkend middel27. Een ander voorbeeld van dergelijke cynische gratie was het toedekken van een schietincident in de gevangenis van Sint-Bernard. Een cipier had per ongeluk een vrouwelijke gedetineerde verwond in de arm, waarna deze moest worden afgezet. De administratieve commissie vroeg haar te begenadigen en een jaarlijks traktement van vijftig gulden te regelen28. Om deze min of meer problematische gratiedossiers rond te krijgen gebruikten de lokale gevangenisbesturen het petitierecht van de gevangenen. De gevangenen legden dan zelf hun betreurenswaardige toestand voor aan de vorst en smeekten hem om strafvermindering of -kwijtschelding. In deze cynische gratiegevallen werd een dergelijk rekest of verzoekschrift vergezeld van een nota van het lokale gevangenisbestuur met de aansporing om zeker in te gaan op deze vraag.

12Er bestond dus een verschil in conceptie tussen de lokale en de centrale gevangenisadministratie over het nut en het gebruik van gratie. Het lijkt dat de lokale gevangeniscommissies vooral onopvallende gevangenen voordroegen zonder zich te bekommeren om de meritocratische principes die werden gehuldigd in de centrale gevangenisadministratie. Ook de cynische gratiegevallen gingen lijnrecht in tegen deze basisconcepties. De gevangenen leken relatief zeker van hun stuk te zijn dat als ze niet werden voorgedragen op de gedragslijsten ze toch zeker wel geluk zouden hebben met verzoekschriften. Hierboven werd geschetst hoe de centrale administratie poogde de voorwaarden tot opnamen op de gedragslijsten, nauwer te omschrijven en te reglementeren. Gebeurde hetzelfde met de verzoekschriftgratie?

3. Verzoekschriften aan de vorstelijke administratie: return to the past

  • 29 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Bijlagen bij brief van Gouverneur Zuid-Brabant aan (...)

13Want ook zonder ruggesteun van de plaatselijke gevangenisbesturen was het de gevangenen toegelaten verzoeken tot strafvermindering aan de vorst te richten. Willem had een eigen kanselarij die deze geschriften onderzocht en met hem besprak. Deze vorm van begenadiging stond in duidelijke oppositie tot de meritocratische principes die spreken uit de voortdurende reguleringsverfijning van de bestaande voordrachtslijsten. Een aantal van deze smeekbedes zijn bewaard gebleven. Het stramien van deze brieven is relatief vast: na een aantal aanroepingen van de vorst waarin vooral het genadige karakter wordt benadrukt, gaat de suppliant over tot evoceren van zijn armoedige (« donner du pain aux enfants » ; « soigner ma femme malade ») of hopeloze situatie (« wenende ogen van kinderen »). Na een aantal bijbelse beeldspraken (« als een verloren zoon te mogen ontvangen worden ») werd de smeekbede tot strafvermindering nogmaals herhaald. Soms beoogde de suppliant een ander effect: dan schreeuwde de veroordeelde zijn onschuld uit door te verwijzen naar zijn eervolle dienstplicht of onberispelijke levenswandel29.

  • 30 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van Minister van Justitie aan zijn collega va (...)
  • 31 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van gouverneur van Zuid-Brabant aan staatsraa (...)
  • 32 “Zakelijke inhoud der circulaire van den administrateur voor het armwezen, voorlopig belast met de (...)

14Deze praktijken stonden mijlenver af van de vooropgestelde reglementering met louter initiatiefrecht vanuit de administratieve commissies. Uit de reactie van de staatsraad administrateur De Bye blijkt dat het bestaan van deze brieven op zich niet werd veroordeeld. Er werd echter wel aanstoot genomen aan het feit dat de goedkeuring van de commandant (het visa) ontbrak op deze documenten. De staatsraad administrateur reageerde door aan te dringen op meer waakzaamheid ten overstaan van deze brievensmokkel. Deze frauduleuze praktijken kwamen vooral voor bij de gevangenen uit het huidige België (de zuidelijke provinciën)30. De gouverneur van Zuid-Brabant werkte een verzoeningsvoorstel uit toen bleek dat het probleem bleef bestaan : gevangenen met een goed gedrag zouden eenmaal per jaar een verzoekschrift, met een gewettigde reden, aan de vorst mogen richten. Gedetineerden met slecht gedrag zouden niet in aanmerking komen voor deze gunst. Dit zou aldus de gouverneur het getal der rekesten opmerkelijk doen dalen31. Er kwam echter alleen een missive die de commandanten van de gevangenissen opriep niet lichtzinnig om te gaan met hun visa op brieven van gevangenen en dat vanaf heden de commissie van gratie, die de persoonlijke gratie-aanvragen onderzocht, de ongeviseerde verzoekschriften niet langer in overweging zou nemen32.

15Het bestaan van dit alternatieve verzoekschriften circuit toont aan dat gratie dus niet alleen werd bestuurd vanuit de administratieve commissies of de staatsraad administrateur, maar dat de gevangenen ook zelf de goedertierendheid van zijne majesteit mochten afsmeken. De regelgeving van de officiële strafverminderingslijsten bleek niet van toepassing te zijn op deze individuele brieven : noch arbeid, noch staat van masgeld werd in de bewaarde brieven naar voor geschoven als argument ter afsmeking van de vorstelijke gunst. Een paternalistische logica ondersteunde deze brieven met hun onderdanigheid en hun zin voor pathetiek en retoriek. Dat deze manier van genade solliciteren relatief succesvol was, bleek uit de blootlegging van een smeekbeden-industrie door de commandant van de gevangenis van Vilvoorde. Hij werd op het matje geroepen door de staatsraad administrateur aangezien er nogmaals ongeviseerde verzoekschriften vanuit zijn gevangenis waren opgezonden naar de vorst.

  • 33 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van commandant Vilvoorde aan staatsraad admin (...)
  • 34 Zie bijvoorbeeld de overzichtsbundel Jacqueline Hoareau-Dodinau, Xavier Rousseaux en Pascal Texier(...)

16In zijn verweerschrift stelde de commandant dat na ondervraging van enkele gevangenen was gebleken dat kameraden en familieleden van dezen de gewraakte verzoekschriften hadden laten opmaken bij scribenten. Hij overtrad dus geen enkele regel, het waren de gevangenen die van hun initiatiefrecht misbruik maakten33. De staatsraad administrateur noch de persoonlijke vorstelijke administratie nam verder maatregelen om deze situatie te reglementeren. Enkel het halfslachtige verbod op visa-loze smeekbeden werd behouden. De vorst was klaarblijkelijk weigerachtig tegenover een verdere inperking van zijn persoonlijke macht op het verlenen van gratie door een strengere regelgeving. Deze houding was ook op te maken uit het negeren van het voorstel van de gouverneur van Zuid-Brabant. Deze persoonlijke gratie, los van de gevangeniscontext, lijkt een doorwerking van oudere vormen van pardon. Het pardon werd door historici geduid als de persoonlijke binding van het volk aan de vorst. De vorst fungeerde immers, in de Ancien Régime-context, als opperste rechterlijke macht, het was dan ook logisch dat hij letterlijk kon beslissen over leven en dood34. Zoals blijkt uit de weigering van Willem om het initiatiefrecht van zijn gevangenen aan banden te leggen was het begenadigen van gevangenen één van de voorrechten waar de moderne gekroonde hoofden zo veel mogelijk verantwoordelijkheid en armslag in wilden behouden.

17Het relaas van de gevoerde gratiepolitiek toont aan dat het concept verbetering aanwezig was in het Nederlandse gevangeniswezen. Deze verbetering was in feite geen echt oogmerk van de straf, wat bleek uit de weigerachtige houding van de vorst en zijn administratie toen een verdere stroomlijning en de facto inperking van het vorstelijk gratierecht ter sprake kwam. Verbetering werd door de overheid in termen van arbeidslust gezien. De rijksadministratie had in eigen land overigens niet het monopolie op de verbetergedachte. In verschillende intellectuele middens werd de verbeterbaarheid van de crimineel of gevangene bediscussieerd. Het bleef in het noorden van het land niet bij gesprekken of publicaties. Het Nederlandsche genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen spoorde zijn leden aan om het ideaal van een volledige morele en religieuze reformatie van de gevangenen te bewerkstelligen door actieve participatie in het gevangeniswezen. Via hun zorgen zou de gedetineerde een arbeidslustige modelgevangene worden, die na zijn vrijlating alle troeven in handen had om zijn toekomst gevangenisvrij te houden.

4. Gratie en het Nederlandsche Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen

  • 35 Jacob Maarten Van Bemmelen, Van zedelijke verbetering tot reclasseering. Geschiedenis van het Nede (...)
  • 36 Citaat uit “Ontwerp tot oprigting van een Nederlandsch Genootschap tot zedelijke verbetering der g (...)
  • 37 Chris Leonards, “ ’t Is misdaad maar geen straf waardoor men wordt onteerd. Inleiding bij Proeve o (...)

18Net zoals in de naburige landen werd in het Verenigd Koninkrijk een op verbetering gericht gevangeniswezen vooral besproken in filantropische genootschapskringen. Geïnspireerd door verschillende buitenlandse voorbeelden werd in 1823 het Nederlandsch genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen opgericht. De drie stichters, Willem Hendrik Suringar, Johannes Nierstrasz jr. en Willem Warnsinck hadden allen een achtergrond in de Maatschappij tot nut van ’t algemeen. Ze kozen de vlucht vooruit met de oprichting van een eigen genootschap, terwijl de Maatschappij tot nut enkel de oprichting van een commissie overwoog.35 Volgens hen behoefde deze materie geen verdere reflectie, maar was actie dringend geboden : « in stede van, bij derzelver loslating, beter te zijn, en het kwade te hebben afgeleerd, verlaten zij (de gevangenen B.V.) niet zelden het gevangenhuis slechter dan zij hetzelve betraden36. » In het « Ontwerp tot oprigting » en het « Voorlopig reglement » riepen ze op tot massale medewerking van « menschlievende Nederlanders ». Bedoeling was dat in elke Nederlandse stad waar een gevangenis was gevestigd er een afdeling van het genootschap zou komen. De leden van elke afdeling zouden zich bekommeren met het bezoeken van gevangen, het houden van stichtelijke gesprekken met en toespraken voor de gedetineerden en het organiseren van godsdienstonderwijs in de lokale gevangenisinstelling. De aandacht voor gevangenen tijdens de detentie werd overigens door het triumviraat stichters niet als primordiaal beschouwd. Ze zagen de zorg voor gevangenen tijdens de detentie als een exclusief domein voor de overheid. Het Genootschap zou enkel tussenkomen in overeenstemming met de lokale en centrale overheid37.

19Het tweede en meest belangrijke activiteitenterrein besloeg de nazorg voor verdienstelijke ontslagen gevangenen. Enkel degenen die zich positief hadden onderscheiden tijdens hun gevangenschap, door vlijtige arbeid of door oprechte verandering, werden waardig geacht voor de hulp van de leden van het genootschap. Deze hulp kon van geldelijke aard zijn, maar kon evengoed bestaan uit het aankopen van gereedschap waarmee de oud-gevangene voortaan eerlijk zijn brood zou kunnen verdienen. Een andere mogelijkheid was het plaatsen van deze personen in bepaalde betrekkingen, bijvoorbeeld als knecht of dienstbode. Het genootschap zou de geholpen ex-gedetineerden gedurende twee jaar in de gaten blijven houden en waken over hun welbevinden. Dit zou het wijdverspreide wantrouwen temperen dat bestond tegen het in dienst nemen van gevangenen.

  • 38 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 2. Brief van Warnsinck aan staatsraad administrateur 20 (...)

20Binnen het Genootschap werd ook een eigen visie ontwikkeld op gratie, die in feite in het verlengde lag van de standpunten van de centrale gevangenisadministratie. Dit is ook niet verwonderlijk aangezien De Bye, de staatsraad administrateur van het gevangeniswezen, na de oprichting van het Genootschap was gerekruteerd als buitengewoon bestuurder van het Genootschap. De Bye kon zo de belangen vertegenwoordigen van het Genootschap in de hoogste administratieve gevangeniskringen. Het hoofdbestuur van het Genootschap formuleerde in 1826 een voorstel om risicovolle gevangenen, zoals recidivisten, eerst onder te brengen in een landbouwkolonie zodat dezen onder nader toezicht konden staan van de genootschapsleden. Ze stelden voor dat de koning zijn gratierecht aanwendde om bepaalde gevangenen in een dergelijk etablissement onder te brengen zodat « het gemakkelijker zal vallen denzelven, nu langer en meer op de proef gesteld zijnde, als een bruikbaar lid aan de samenleving terug te geven».38

21Dit voorstel laat de fundamenteel andere opvatting zien die in dit genootschap werd ontwikkeld ten overstaan van het gevangeniswezen. In de gevangenis moesten de gestraften niet enkel hun straftijd uitzitten. Tijdens hun gevangenenschap dienden de gedetineerden te worden onderworpen aan een reformatorisch programma.

  • 39 Voor de basisfilosofie van het Genootschap zie Willem Warnsinck, “Proeve over d geschiktste middel (...)
  • 40 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 2. Brief van Warnsinck aan staatsraad administrateur 20 (...)
  • 41 Jean-Etienne Mollet, Notice historique sur l’établissement et le progrès de la société établie dan (...)

22Arbeid gekoppeld aan moreel en religieus onderricht zou de verwachte ommezwaai bewerkstelligen. Om arbeid en onderwijs optimaal te laten functioneren binnen de gevangenisinstelling, was het nodig de gevangenen in diverse klassen onder te verdelen. Leeftijd, staat van recidive, soort misdaad of graad van zedelijke bedorvenheid waren volgens de aanwijzingen van het Genootschap geprefereerde klasseringsprincipes39. Met dit gratievoorstel borduurden de Genootschapsleden voort op deze principes. Gevangenen op wie de gevangenisbehandeling weinig of niet genoeg vat leek te hebben konden via een premature gratie uit de gevangenis worden gehaald. Ondergebracht in een landbouwkolonie zou de morele regeneratie op een andere manier worden bereikt. Landarbeid en een nog intensiever contact met filantropische bestuurders zou de zedelijke verbetering faciliteren. Of zoals het werd verwoord in een brief van hoofdbestuurder Warnsinck aan de vorst : « de vergunning, om in de vrije natuur te mogen arbeiden, op het physieke en moreele der gevangenen voordeelig invloeyen40 ». Gratie is in dit opzicht geen beloning of begenadiging van de gevangene, maar eerder een middel tot differentiatie van het gevangenisregime met het oog op de verbetering van de gevangene. De overheid ging echter niet in op dit voorstel, deels uit financiële overwegingen, maar ook omdat ze een dergelijke aanpassing van de gratiewetgeving en het traditionele gratiegebruik niet zag zitten41.

5. Besluit

23De verschillende groepen die ik in deze lezing heb besproken, hadden elk een andere visie op en een verschillende invulling van het begrip gratie. Voor de gevangenen was het verkorten van straf een afgedwongen recht. Het berekenen van de afslagtijd door de gedetineerden zelf wijst er op dat ze zeker waren van het verkrijgen van gratie. Ook werd het schrijven van gratieverzoeken voor bepaalde scribenten klaarblijkelijk een lucratieve bron van inkomsten. Deze houding van de gevangenen tegenover het fenomeen gratie werd min of meer getolereerd door de vorstelijke gratie-administratie. Alhoewel ze het al dan niet verlenen van gratie beschouwden als een voorrecht van de vorst (en niet als een recht van de gevangenen), gingen ze niet in op verzoeken tot strengere reglementering van de bestaande gratiepraktijken. De vorst wenste een zo ruim mogelijke armslag te behouden in de gratiebeslissingen.

24De lokale gevangenisbesturen hadden een pragmatischer kijk op het fenomeen gratie. Ze zagen vooral de mogelijkheden die gratie bood om de orde en rust in de gevangenis te verzekeren. Incidenten konden in der minne worden geregeld via een slim gebruik van het gratiemechanisme, terwijl oproerkraaiers of armlastige gevangenen ook op deze manier uit de gevangenis konden worden gehouden. Deze pragmatische houding ging regelrecht in tegen de concepties van de centrale gevangenisadministratie. Uit de herhaaldelijke missiven van de staatsraad administrateur De Bye is op te maken dat gratie diende te worden aangewend als gedragsstimulerend en -regulerend element. Enkel gevangenen die reële verdiensten hadden, mochten worden begenadigd. Dergelijke verdiensten werden gezien in termen van arbeidslust en goed gedrag. Verbetering op deze vlakken moest worden gehonoreerd met een vermindering van de straftijd. Deze meritocratische (en economische) principes waren in feite een voorafspiegeling van de heroriëntering van het gevangeniswezen in de jaren 1830. Gevangenissen werden niet langer beschouwd als louter oorden van bewaring, maar eerder als plaatsen waar een morele en religieuze verbetering van de gedetineerden werd bewerkstelligd.

25Deze blik op gevangenissen als oorden van verbetering werd eerst gehuldigd in filantropische genootschappen. Hun interpretatie van het concept verbetering was ook een stuk ruimer dan de gangbare visie van de centrale administratie. Hun ideeëngoed tegenover de mogelijkheden van de gevangenis werd een decennium later zo goed als gemeengoed in diverse reformatorische kringen. Moderne, ordelijke en hygiënische gevangenissen waar een specifiek hervormingsprogramma ter morele, religieuze en professionele opvoeding werd gevoerd voor de gevangenen zouden de oude afgeleefde barakken vervangen waar de gevangenen momenteel als dieren werden vastgezet. De Nederlandse filantropische groepering het Genootschap ter zedelijke verbetering der gevangenen formuleerde een origineel voorstel tot uitbreiding van het gratierecht. De vorst zou niet alleen verdienstelijke of afsmekende gevangenen begenadigen, maar ook moeilijk te bereiken gevangenen. Gratie zou in feite worden ingeschakeld als middel ter differentiëring van de gevangenisstraf.

26De vele soms tegenstrijdige, soms complementaire visies op het fenomeen gratie in deze korte slechts 15 jaar durende periode zijn op zich al verder onderzoek waard. Voor de rechtsgeschiedenis is het echter vooral van belang om op te maken dat de verschillende stakeholders in het uitoefenen van de gratiemacht elk een andere visie hadden op hetzelfde fenomeen. Dit is een dimensie die enkel is op te maken uit een studie van de wettelijke voorschriften (discursief en normatief kader) gecombineerd met een blik op de gevangenispraktijk (pragmatisch kader). Opmerkelijk voor de geschiedenis van het gevangeniswezen is de aanwezigheid van de verbetergedachte in deze periode bij een overheidsadministratie, hoewel deze niet algemeen werd gedragen.

Anmerkungen

1 Aspirant FWO-Vlaanderen -KUL 2005-2009. Post-doc assistant PAI P6/01 "Just-his.be" UCL 2009-2010.

2 Sibo Van Ruller, Genade voor recht. Gratieverlening aan ter dood veroordeelden in Nederland, 1806-1870, Amsterdam, 1987.

3 Fred Stevens,“De schaamte voorbij. Over het einde van de onterende straffen en andere elementen van het strafrecht die in België verdwenen in de negentiende eeuw”, in De negentiende eeuw (2005, 29) p. 68.

4 Jules Lacointa, “Le droit de grâce”, in Bulletin de la Société générale des prisons (1881, 4), p. 726.

5 Jeremy Bentham, Théorie des peines et des récompenses, Traité des preuves judiciaires, Parijs, 1827.

6 Stevens,“De schaamte …”, p. 68.

7 Hoofdstuk 2, afdeling 6, art. 67 van de grondwet van 1815 ; zie Stevens, “De schaamte…”, p. 68.

8 Lacointa, “Le droit de grâce…”, p. 758. Zie ook Georges Picot, “Le droit de grâce dans ses rapports avec la science pénitentiaire” in Revue pénitentiaire : bulletin de la Société générale des prisons (1899, 7) p. 921. Deze stukken bevestigen de mythe van Louis-Philippe als bezorgde vorst ; zie hiervoor ook Henri d’orléans (duc d’Aumale), Le roi Louis-Philippe et le droit de grâce 1830-1848, Parijs, 1897.

9 “Besluit -26 februari 1814”, in J.J. De Jongh, Verzameling van wetten, decreten, besluiten, reglementen, instructiën en bepalingen betrekkelijk het gevangeniswezen in de Nederlanden, sedert de invoering van de Fransche wetgeving tot en met den jare 1844, Leeuwarden, 1846, p. 52.

10 RijksArchief te Beveren (R.A.Beveren), Archief Strafinrichting (S.I.) Gent inventarisnummer 1, PV zitting administratieve commissie 2 juli 1819.

11 “Missive van den procureur-generaal bij het hoogst geregtshof -28 februari 1818”, in DE JONGH, Verzameling …, p. 96.

12 “Koninklijk besluit houdende organisatie der gevangenissen, benevens vaststelling en invoering van eenen staat, betrekkelijk de voeding, kleeding-en liggingstukken der gevangenen -4 november 1821”, in De Jongh, Verzameling …, p. 120-128.

13 Ibidem, p. 123.

14 De huizen van correctie ontvingen de correctioneel veroordeelden tot een gevangenisstraf van meer dan vier maanden ; de huizen van reclusie en tuchtiging ontvingen de crimineel veroordeelden tot reclusie en dwangarbeid terwijl de huizen van militaire detentie gevonniste militairen onderdak verschaften ; zie ibidem, p. 121.

15 R.A.Beveren, S.I. Gent 3, PV zitting administratieve commissie 10 september 1824. « Deze aangename tijding wordt met veel genoegen door de vergadering vernomen. »

16 “Koninklijk besluit houdende bepaling nopens de inrigting der Abdij van Saint Bernard tot eene correctionele gevangenis en opheffing der bagne te Antwerpen -17 juli 1821”, in De Jongh, Verzameling…, p. 117-118.

17 “Koninklijk besluit houdende instelling van eenen Raad van administratie over de burgerlijke en militaire gevangenhuizen, aan het departement van Justitie toegevoegd, en bevattende bepalingen omtrent de algemeene organisatie der gevangenissen in het Rijk -26 oktober 1821”, in De Jongh, Verzameling …, p. 118-120.

18 Nationaal Archief Den Haag, Ministerie van Justitie, 1813-1876, nr. toegang 2.09.01, inventarisnummer 5275, PV zitting 5 november 1821 ; PV zitting 10 december 1821.

19 NL-HaNA, Justitie, 1813-1876, 2.09.01, 5285, 5287 en 5291.

20 Chris Leonards, De ontdekking van het onschuldige criminele kind. Bestraffing en opvoeding van criminele kinderen in jeugdgevangenis en opvoedingsgesticht, 1833-1886, Hilversum, 1995, p. 89.

21 “Koninklijk besluit houdende organisatie - 4 november 1821”, in De Jongh, Verzameling…, p. 124-125.

22 “Missive van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen houdende meer uiteengezette voorschriften, nopens de opmaking en inzending der lijsten van gedrag, tot voordragten voor af-en ontslag van gevangenisstraf -13 november 1824”, in Verzameling …, p. 240-242.

23 “Zakelijke inhoud der circulaire van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen, houdende wijzigingen in de lijsten van opmaking en de tijdsbepaling tot inzending der voordragten voor af-en ontslag van gevangenisstraf -16 februari 1824”, in De Jongh, Verzameling …, p. 215.

24 “Circulaire van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen bevattende opmerkingen en voorschriften, betrekkelijk het opmaken der voordragten tot af en ontslag van gevangenisstraf -20 januari 1826”, in De Jongh, Verzameling …, p. 328-329.

25 “Missive van den staatsraad administrateur voor het armwezen en de gevangenissen, houdende opmerkingen omtrent de voordragten tot af-en ontslag van gevangenisstraf -28 juli 1826”, in De Jongh, Verzameling …, p. 380-381 en “Zakelijke inhoud der missive van den staatsraad administrateur voor het armwezen, voorlopig belast met de administratie der gevangenissen, houdende wijziging in het model der lijsten en voordragten tot af-en ontslag van gevangenisstraf -18 oktober 1826”, in ibidem, p. 385-386.

26 "Extract van het koninklijk besluit houdende bepaling van het maximum der gevangenen welke door de commissien van administratie jaarlijks tot bekoming van af-en ontslag mag worden voorgedragen -13 december 1826”, in De Jongh, Verzameling …, p. 393-394.

27 NL-HaNA, Justitie, 1813-1876, 2.09.01, 5290. Brief van adminstratieve commissie gevangenis ’s Gravenhage naar de Raad van administratie 30 juni 1823.

28 Nationaal Archief, Den Haag, Binnenlandse zaken, gevangenissen, 1823-1842, nummer toegang 2.04.19.01, inventarisnummer 56. Brief van gouverneur Antwerpen aan staatsraad administrateur 31 mei 1825.

29 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Bijlagen bij brief van Gouverneur Zuid-Brabant aan staatsraad administrateur 15 december 1826.

30 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van Minister van Justitie aan zijn collega van Binnenlandse Zaken 3 maart 1827.

31 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van gouverneur van Zuid-Brabant aan staatsraad administrateur 28 oktober 1826.

32 “Zakelijke inhoud der circulaire van den administrateur voor het armwezen, voorlopig belast met de administratie der gevangenissen, houdende nadere bepaling omtrent het te stellen visa op de verzoekschriften door gevangenen ingediend wordende -13 december 1826”, in De Jongh, Verzameling …, p. 393.

33 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 57. Brief van commandant Vilvoorde aan staatsraad administrateur 13 november 1827.

34 Zie bijvoorbeeld de overzichtsbundel Jacqueline Hoareau-Dodinau, Xavier Rousseaux en Pascal Texier (red.), Le pardon, Limoges, PULIM, 1999.

35 Jacob Maarten Van Bemmelen, Van zedelijke verbetering tot reclasseering. Geschiedenis van het Nederlandsch genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen, 1823-1923, ’s Gravenhage, 1923, p. 8.

36 Citaat uit “Ontwerp tot oprigting van een Nederlandsch Genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen”, in De Jongh, Verzameling …, p. 188.

37 Chris Leonards, “ ’t Is misdaad maar geen straf waardoor men wordt onteerd. Inleiding bij Proeve over de geschiktste middelen ter zedelijke verbetering der gevangene”, Comenius (1987, 28) p. 421-422.

38 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 2. Brief van Warnsinck aan staatsraad administrateur 20 maart 1826.

39 Voor de basisfilosofie van het Genootschap zie Willem Warnsinck, “Proeve over d geschiktste middelen ter zedelijke verbetering der gevangenen”, Comenius (1987, 28), p. 431-452. Uitgave van een manuscript uit 1824.

40 NL-HaNA, BiZa / gevangenissen, 2.04.19.01, 2. Brief van Warnsinck aan staatsraad administrateur 20 maart 1826.

41 Jean-Etienne Mollet, Notice historique sur l’établissement et le progrès de la société établie dans les Pays-Bas pour l’amélioration morale des prisonniers ; suivi du règlement de la dite société, Amsterdam, 1838, p. 57-58.

Autor

Katholieke Universiteit Leuven – Université catholique de Louvain

Der Text und andere Elemente (Illustrationen, importierte Anhänge) stehen unter OpenEdition Books License, sofern nicht anders angegeben.

Suche in OpenEdition Search

Sie werden weitergeleitet zur OpenEdition Search