Het tijdperk van de revoluties, tussen traditie en vernieuwing
p. 373-375
Texte intégral
1De Verlichting bracht een fundamentele ommekeer teweeg in de wijze waarop Frankrijk voortaan zou omgaan met het recht en met maatschappelijke vernieuwing. Nu werd de wet de belangrijkste bron van het recht en ze moest ook het instrument worden om een nieuwe wereld uit te bouwen.
2Dat alles laat zich aanzien in de bijdragen die in deze sectie voorliggen. Ze hebben betrekking op het huidige België en Nederland, in de eerste decennia van de 19de eeuw. Formeel waren deze twee landen in sterke mate schatplichtig aan de Franse revolutionaire vernieuwing. Ze waren daardoor in het nieuwe tijdperk beland, dat van een modern publiek-en privaatrecht. België liep bovendien in 1831 voorop in de Europese rechtsontwikkeling, met zijn zeer liberale Grondwet. Anderzijds balanceerde het tijdvak ook tussen oud en nieuw. De revolutie van het recht viel nog lang niet samen met de modernisering van de samenleving.
3In de bijdrage van Pierre-Jean Nibes (Archives de l’État à Mons) krijgen we een beeld van de activiteiten van de vrederechter in twee landelijke, Waalse kantons, in 1814-1815. We zien twee vrederechters, gebogen over de kleine geschillen van elke dag. Het bestudeerde kanton Dour heeft als bijzonderheid dat het aan de grens ligt, wat een aantal geschillen in verband met smokkel impliceert. De overige strafdelicten zijn die eigen aan het platteland: schade aan veldgewassen, het illegale sprokkelen van hout, sluikstorten, beledigingen, enzovoort. Voor wat het burgerlijk recht betreft zien we onroerende eigendomsconflicten en landelijk zakenrecht, betwistingen over koopverkoop, huurgeschillen. Het kanton Pâturages geeft eenzelfde beeld. Dit is het platteland, waar de revolutie ver weg is. De mensen leven er al vanouds op het ritme van de seizoenen, verknocht aan gewoonten en tradities, en in beslag genomen door de dagelijkse beslommeringen van een ruraal, soms armoedig leven. Politiek is hier ver weg van de gewone man. Deze rechtspraak is niet verschillend van de ‘lage justitie’ uit het Ancien Régime. De wettelijke grondslag is weliswaar gewijzigd, maar de inhoud is identiek. Het enige verschil is dat nu soms, conform aan het nieuwe rechtsdenken, een verplichte voorafgaande verzoeningsprocedure moet worden gevolgd. Dat gebeurt, maar succesvol kan de vernieuwing niet bepaald worden genoemd.
4Een heel andere analyse brengt Rik Vosters (V.U.B.). Hij gaat na of de vereniging met Noord-Nederland in 1815-1830 een invloed heeft gehad op het gebruik en de evolutie van de Nederlandse taal in Vlaanderen. Dit wordt onderzocht in een aantal assisendossiers. In deze kwestie is de politiek wel degelijk aanwezig, maar dan vooral in de historiografie. Met de taalkwestie zitten we middenin het moeilijke politieke bestaan van België, en het beeld dat daarover wordt geconstrueerd. Een grondig verfranst Vlaanderen in de 18de eeuw, met een verregaande verscheidenheid van Nederlandse spellingen en dialecten, werd ondermeer gecultiveerd door de Gentse historicus Marcel Deneckere, in zijn Histoire de la langue française dans les Flandres (1770-1823), verschenen in 1954. De realiteit was van een heel andere aard. De instellingen bleven in Vlaanderen tot aan de annexatie met Frankrijk overal Nederlands gebruiken, weliswaar niet in de context van een uniform geregelde standaardtaal, maar de rechtstaal was hoe dan ook overal bruikbaar en begrijpelijk voor wie geletterd was. Vanaf 1795 verliep de volledige administratie in Vlaams-België in het Frans -een overgang die vrij probleemloos kon gebeuren omdat in het smalle establishment in Vlaanderen, zoals elders in Europa, een heel aantal mensen het Frans cultiveerde als middel van sociale promotie en maatschappelijke distantiëring. Met wat goede vakwoordenboeken en wetboeken waren ze ook in staat om, als maire, magistraat of wat dan ook, administratieve Franse teksten neer te schrijven.
5De overgang naar het Nederlands onder koning Willem was politiek betwist. Rik Vosters geeft de discussie in dat verband aan. Zo was er het belangrijke politieke argument dat het ‘Hollands’ werd opgedrongen, iets waartegen katholieke taalparticularisten tegen in het verweer kwamen. In die context zijn de vaststellingen van Vosters erg interessant. In tegenstelling tot wat men vermoeden zou in het licht van de politieke contestatie, stond de spelling van de juridische vaktaal in Vlaams-België duidelijk onder invloed van de spelling die in Noord-Nederland werd gehanteerd. Het onderzoek bevestigt ook dat het ‘taalverval’ in Vlaanderen in de 18de eeuw, een mythe is.
6Bert Vanhulle (K.U.Leuven) brengt ons ook op een terrein waarin politiek aan de orde is: het gratierecht in 1815-1830. Dit recht bevond zich helemaal tussen traditie en vernieuwing. Enerzijds speelt de Verlichting door, met zijn opvatting over de verbeterbaarheid en de heropvoeding van de delinquent via een goed uitgebalanceerde bestraffing, vooral door middel van een gevangenisstraf. Interessant ook zijn de private initiatieven tot ‘nazorg’ en begeleiding van vrijgelaten gevangenen, met het oog op hun heropvoeding. Vandaag de dag heet dat ‘sociale reclassering’. Anderzijds blijven de oude principes doorwerken. De idee van inzet als goedkope arbeidskracht omwille van economische motieven is nog steeds aanwezig. Vervroegde vrijlating kan ook bijdragen tot orde en rust in de gevangenis. En dan was er ook koning Willem in persoon. Dat hij niet enkel erfgenaam was van de Aufklärung maar ook van het vorstelijke absolutisme, blijkt uit het belang dat hijzelf hechtte aan het vorstelijke gratierecht. Van alle aloude vorstelijke prerogatieven was dit misschien wel het meest persoonlijke. Koning Willem was overigens ook niet gehinderd door het beginsel van de ministeriële verantwoordelijkheid: ministers waren slechts zijn suppoosten. Het ging hier dus om een Ancien Regime-gekleurde invulling van de vorstelijke macht. Tel est le plaisir du Roi.
7Het balanceren tussen oud en nieuw is ten slotte ook erg present in de tekst van Jérôme Debrouwer (U.C.L.). België was trots op zijn liberale, progressieve revolutie die door de Grote Mogendheden was erkend. Eindelijk kregen we een moderne vorst, gebonden aan ministers en samen met hen afhangend van een vrij verkozen parlement dat de soevereine Natie vertegenwoordigde. Leopold I is dan ook nauwelijks aanwezig in het abolitionistische debat over de niet-uitvoering van de doodstraf in België in de jaren 1830-1834. Er gold een moratorium op de uitvoering, in afwachting van een duidelijke stellingname van het parlement. Tussen droom en daad staan echter praktische bezwaren. Het ontbreken van degelijk cijfermateriaal en wetenschappelijk onderbouwde statistieken baande de weg voor impressionistische parlementaire interventies. Het eindresultaat was dat de nieuwe minister van justitie die in 1834 aantrad het moratorium ophief waarna in 1835 de doodstraf voor het eerst in het onafhankelijke België werd doorgevoerd. Exit de idee van verbeterbaarheid? Lang niet. Er zouden nog vaak moratoria volgen en onder impuls van onder meer minister van Justitie Jules Lejeune zou steeds worden verder gewerkt aan een modernisering en actualisering van het Belgische strafrecht.
8De vier teksten, met hun soms beperkte invalshoek, bieden ons dus een kijk op een wereld in beweging, die balanceerde tussen continuïteit en vernieuwing.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Violences juvéniles sous expertise(s) / Expertise and Juvenile Violence
XIXe-XXIe siècles / 19th-21st Century
Aurore François, Veerle Massin et David Niget (dir.)
2011
Violence, conciliation et répression
Recherches sur l’histoire du crime, de l’Antiquité au XXIe siècle
Aude Musin, Xavier Rousseaux et Frédéric Vesentini (dir.)
2008
Du sordide au mythe
L’affaire de la traite des blanches (Bruxelles, 1880)
Jean-Michel Chaumont et Christine Machiels (dir.)
2009
L’avortement et la justice, une répression illusoire ?
Discours normatifs et pratiques judiciaires en Belgique (1918-1940)
Stéphanie Villers
2009
Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
Une nouvelle génération de recherches / Een nieuwe onderzoeksgeneratie
Dirk Heirbaut, Xavier Rousseaux et Alain Wijffels (dir.)
2010
Des polices si tranquilles
Une histoire de l’appareil policier belge au XIXe siècle
Luc Keunings
2009
Amender, sanctionner et punir
Histoire de la peine du Moyen Âge au XXe siècle
Marie-Amélie Bourguignon, Bernard Dauven et Xavier Rousseaux (dir.)
2012
La justice militaire en Belgique de 1830 à 1850
L'auditeur militaire, « valet » ou « cheville ouvrière » des conseils de guerre ?
Éric Bastin
2012
Un commissaire de police à Namur sous Napoléon
Le registre de Mathieu de Nantes (10 vendémiaire an XII - 28 août 1807)
Antoine Renglet et Axel Tixhon (dir.)
2013
La Bande noire (1855-1862)
Le banditisme dans l'Entre-Sambre-et-Meuse et ses liens avec l'affaire Coucke et Goethals
Laure Didier
2013
« Pour nous servir en l'armée »
Le gouvernement et le pardon des gens de guerre sous Charles le Téméraire, duc de Bourgogne (1467-1477)
Quentin Verreycken
2014