Version classiqueVersion mobile

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Histoire de la justice du Moyen-Âge au XVIIe siècle - Justitiegeschiedenis van Middeleeuwen tot 17de eeuw

Spaanse Brabanders en hun regels. Het Antwerpse handelsrecht te Amsterdam in de 17de eeuw1

Dave de Ruysscher

Texte intégral

  • 1 Een meer uitgewerkte en Engelstalige versie van deze bijdrage, met als titel “Antwerp Commercial L (...)
  • 2 Onderzoekseenheid Romeins Recht en Rechtsgeschiedenis, Faculteit Rechtsgeleerdheid Katholieke Univ (...)

1Note portant sur l’auteur2

1. Inleiding

  • 3 Over dit thema, zie algemeen: Ilja Van Damme, “Het vertrek van Mercurius. Historiografische en hyp (...)
  • 4 De belangrijkste monografieën hierover zijn: Oscar Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden en de o (...)

2Antwerpen en Amsterdam hadden in de eerste helft van de zeventiende eeuw een deels gemeenschappelijke geschiedenis. Na de ‘val’ van de Brabantse stad en haar protestantse bestuurders in augustus 1585 en de daaropvolgende reïntegratie in de katholieke Spaanse gewesten verminderde het economische belang van Antwerpen3. Amsterdam daarentegen kende zeker vanaf 1610 een steile opgang en verwierf een vooraanstaande plaats in economische netwerken op het Europese vasteland. Tal van Antwerpenaars ontvluchtten tengevolge van de vijandelijkheden en omwille van de godsdienstpolitiek Brabant en velen zochten een onderkomen in de provincie Holland en vaak in Amsterdam. Het aandeel dat deze nieuwkomers in de opgang van de stad aan de Amstel hebben gehad, wordt niet betwist, al is de precieze bijdrage van de « Spaanse Brabanders » voer voor discussie onder economisch historici4.

  • 5 J.W. Bosch, “Enige rechtshistorische aantekeningen over Zuid-Nederlandse juridische invloeden in h (...)
  • 6 Voor details omtrent de bewaringsgeschiedenis van de Amsterdamse gerechtelijke bronnen uit de beha (...)

3Rechtshistorici hebben zich eveneens over de juridische verhoudingen tussen beide steden gebogen, zij het aanzienlijk minder vaak dan andere onderzoekers. De rechtshistoricus J.W. Bosch heeft in twee bijdragen de belangrijke invloed van het Antwerpse recht op het Hollandse gewest en in Amsterdam benadrukt5. Vele van zijn inzichten vormen een uitgangspunt voor deze bijdrage, die weliswaar de reeds gekende functies van het Antwerpse recht in Amsterdam in een breder, meer contextueel perspectief wil plaatsen. De centrale vraag is die naar de verhouding tussen het Antwerpse recht en de eigen initiatieven van de Amsterdamse wetgever. De resultaten die hieronder worden uiteengezet, werden in hoofdzaak op doctrine en Amsterdamse verordeningen gebaseerd. De gebrekkige bewaring van zeventiende­eeuwse Amsterdamse bronnen uit de juridische praktijk liet niet steeds toe om deze teksten met materiaal uit de eerste hand aan te vullen6. De gekende teksten kunnen echter nauwkeuriger worden geïnterpreteerd. Een juistere visie vloeit ook voort uit een vergelijking met gegevens uit nieuw onderzoek over de economische en culturele geschiedenis van Amsterdam in deze periode.

2. Handelsrecht uit het zuiden: een ‘wetboek’ met handelsregels

  • 7 Over de homologatiebeweging in de Nederlanden, zie : John Gilissen, Frits Gorlé en Michel Magits, (...)
  • 8 Coutumes du pays et duché de Brabant. Quartier d'Anvers, IV, G. De Longé (ed.), Brussel, 1874. De (...)
  • 9 Stadsarchief Antwerpen (hierna: SAA), Vierschaar (hierna: V), nr. 64 (verzoekschrift met beslissin (...)
  • 10 SAA, V, nr. 55. Dit handschrift van het deel van de costuymen van 1608 raeckende den coophandel be (...)

4De Antwerpse magistraat stelde in de tweede helft van de zestiende eeuw, na oproepen in vorstelijke plakkaten tot optekening van geldende costuymen, commissies samen om het stedelijke recht te redigeren7. Vier versies van costuymen kwamen tot stand. De expertise van de stedelijke rechtbank inzake commerciële thema’s leidde tot de opname in deze verzamelingen van hoofdstukken over wisselbrieven, zeeverzekering en faillissement. De laatst afgewerkte compilatie, de zogenaamde (Consuetudines) Compilatae van 1608, bevat de meest uitgebreide hoofdstukken met regels over handelsrechtelijke topics. Bijna een derde van de tekst, met 1124 artikels, had betrekking op commerciële en andere contracten en werd in een afzonderlijk deel, met als hoofding Van contracten, ende verbintenissen, ende des daeraen cleef’, ondergebracht8. Kort na het indienen van deze versie van de costuymen drongen de Antwerpse schepenen aan op een snelle voorlopige erkenning van dit onderdeel raeckende den coophandel. Het antwoord van de Aartshertogen, van 14 februari 1609, was instemmend en de Antwerpse bestuurders verkregen de toelating om deze titels te publiceren9. Op 10 maart 1609 besloot de stadsraad om het vermelde deel als geldende wet af te kondigen10.

  • 11 Bijvoorbeeld SAA, V, nr. 70, f° 160 r. (31 mei 1652). Deze turbe bevestigt een handelsgebruik inza (...)
  • 12 Marcel Gotzen, “De costumiere bronnen voor de studie van het oud-Antwerpsch burgerlijk recht”, Rec (...)
  • 13 Een veel verkondigde opvatting is dat de costuymen van 1582 het overwicht hadden en dat de versie (...)

5De geschiedenis van deze mercantiele costuymen, en van de (Consuetudines) Compilatae in het algemeen, is enigszins vreemd. Niettegenstaande de meer uitputtende benadering van het handelsrecht in deze laatste versie van het stadsrecht, vormden de costuymen van 1608 in Antwerpen doorgaans geen aanknopingspunt voor een antwoord op juridische vraagstukken over handel. De compilatie van 1582, de zogeheten (Consuetudines) Impressae, werd tot het einde van de achttiende eeuw het meest gebruikt. Hoewel de (Consuetudines) Compilatae als een belangrijke tekst voor bepaalde handelsrechtelijke thema’s zoals zeeverzekering werden beschouwd11, waren de costuymen van 1582 het meest verspreid en werd de inhoud ervan doorgaans als hét Antwerpse recht aanzien, ook voor mercantiele onderwerpen12. De costuymen van 1582 bevatten vier hoofdstukken met handelsregels, met name over wisselbrieven, zeeverzekering en faillissement. Omdat deze versie van het stadsrecht werd gepubliceerd en de costuymen van 1608, net zoals de compilaties van 1548 en 1570, enkel in handschrift beschikbaar waren, waren deze laatste teksten minder gekend bij Antwerpse advocaten en procureurs en nog minder bij hun Amsterdamse collega’s13.

3. Drukken voor de vijand: Amsterdamse edities van de Antwerpse costuymen

  • 14 Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden…, p. 89.
  • 15 Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden…, p. 119.

6Al kort na het begin van de Opstand vluchtten Zuid-Nederlandse handelaars naar Amsterdam. In 1590 hadden al 200 kooplieden uit Vlaanderen en Brabant zich in de Hollandse stad gevestigd14. Toen de Amsterdamse economie na het Twaalfjarig Bestand van 1609 een hoge vlucht nam, was dit aantal al meer dan verdubbeld. In 1609 werden in Amsterdam niet minder dan 450 kooplieden uit het Zuiden geteld15. Deze nieuwkomers hadden een aanzienlijk invloed op de handelsorganisatie in de stad aan de Amstel. In cultureel opzicht bleef er een sterke band met de Brabantse stad, aangezien vele van de vluchtelingen intellectuelen, kunstenaars en boekverkopers waren die zich in hun productie ook deels op export naar hun vroegere thuisstad richtten.

  • 16 Leon Voet, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of works printed and published by Christo (...)
  • 17 Leon Voet, The golden compasses. A history and evaluation of the printing and publishing activitie (...)
  • 18 SAA, Privilegiekamer (voortaan: PK), nr. 558, f° 112 v. (30 mei 1586). Cf. Gotzen, “De costumiere (...)
  • 19 Francine De Nave, “Een typografische hoofdstad in opkomst, bloei en verval”, in Jan Van Der STOCK (...)
  • 20 In 1694 verzochten de Antwerpse schepenen de Raad van Brabant om bevestiging van een bepaling van (...)
  • 21 SAA, V, nr. 66bis, verzoekschrift met beslissing van 1 oktober 1674. Cf. Gotzen, “De costumiere br (...)
  • 22 Jean-Baptiste Christyn, Brabandts recht dat is generale costumen van den lande ende hertoghdomme v (...)

7De Antwerpse costuymen van 1582 werden aanvankelijk slechts eenmaal uitgegeven. In november of december 1582 rolden 400 exemplaren van de pers bij de Antwerpse drukkerij Plantijn16. Christoffel Plantijn († 1589) noch zijn opvolgers hebben het wetboek heruitgegeven, wat in hoofdzaak aan het beleid van de Antwerpse schepenen na 1585 te wijten was17. De (Consuetudines) Impressae werden in 1582 gedrukt door Plantijn op vraag van het stadsbestuur, mede omdat de drukker in die periode al belast was met het drukken van de stedelijke ordonnanties. Op 30 mei 1586 hadden de nieuw katholieke bestuurders het gebruik van deze costuymen echter verboden omdat ze onder het voormalige calvinistische bewind waren tot stand gekomen en daarom ongeschikt werden geacht voor gebruik in een katholieke context18. De nauwe relaties tussen de stadsraad en de Plantijndrukkerij werden door latere bestuurders en door Plantijn’s opvolgers Jan I Moretus († 1610), Balthasar I Moretus († 1641), Balthasar II Moretus († 1674) en Balthasar III Moretus († 1696) gehandhaafd19. Hoewel de Antwerpse schepenen van de tweede helft van de zeventiende eeuw minder terughoudendheid ten aanzien van de costuymen van 1582 aan de dag legden dan hun voorgangers20, vormde een herdruk nog een te grote stap. Dat was des te meer het geval omwille van het complexe juridische statuut van deze costuymen en omwille van de nog gedeeltelijke toepassing van de (Consuetudines) Compilatae. Privé-initiatieven van drukkers op dat vlak werden eveneens ontmoedigd. In 1674 trachtte Antwerps drukker Michiel Knobbaert bijvoorbeeld om van de Raad van Brabant goedkeuring te verkrijgen voor een nieuwe uitgave van de (Consuetudines) Impressae. Nadat dit college de Antwerpse schepenen over het verzoek had ingelicht, gaven ze hem de wind van voren21. Hoewel Knobbaert uiteindelijk de weigering van het stadsbestuur negeerde en de costuymen van 1582 in het Brabandts recht (1682) van Jan-Baptist Christyn († 1707) opnam22, tonen de reacties van de magistraat aan dat publicatie van dit ‘wetboek’ verre van evident was en zelfs nog in de late zeventiende eeuw.

  • 23 J.W. Bosch en Robert Feenstra, Livres anciens de Droit d’origine étrangère imprimés aux Pays-Bas. (...)
  • 24 Paul Valkema Blouw, Typographia Batava 1541-1600, Nieuwkoop, 1998, I, p. 485 (nr. 4274). Cf. Bosch (...)
  • 25 Valkema Blouw, Typographia Batava…, p. 485 (nr. 4275).
  • 26 Valkema Blouw, Typographia Batava…, p. 485 (nr. 4274 en nr. 4275).
  • 27 J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Neder (...)
  • 28 Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers…, p. 238.
  • 29 Voet, The golden compasses…, II, p. 515.
  • 30 Hij drukte De Damhouders Practijcke ende handtboec in criminele saecken (1598), Wielants Practijck (...)

8Drukkers in Amsterdam waren al vroeg geïnteresseerd in de Antwerpse costuymen van 1582, aangezien daar al in 1584 een roofdruk tot stand kwam met de valse plaatsvermelding van Keulen23. In 1597 werd een vergelijkbare versie gepubliceerd, ook met Keulen als opgegeven plaats van druk. Het grootste deel van deze laatste editie werd door Nicolaas Biestkens († 1623) gedrukt. Het voorblad was van de hand van de Amsterdamse drukker Cornelis Claeszoon († 1609)24. Enige tijd later verscheen een nieuwe editie met de datum van 1597, die als een door Claeszoon aangevulde versie van de vermelde Keulse druk werd gepresenteerd. Dit boek lijkt echter door ofwel Herman de Buck ofwel Nicolaas Biestkens te zijn vervaardigd, die beiden in Amsterdam resideerden25. De drie vermelde drukken waren voor gebruik in de praktijk bedoeld omdat ze de handigere octavogrootte hadden en niet het folioformaat van de Plantijnversie van 1582. Claeszoon, die de drukken van 1597 en van enige tijd nadien verkocht26, was afkomstig uit Brabant27 en handelde wellicht in opdracht van Christoffel Plantijn. Hij kende de Antwerps drukker zeer goed, had contacten met hem gehad toen deze laatste tussen 1581 en 1582 in Leiden verbleef28 en had contracten met diens firma tot zijn overlijden in 160929. Claeszoon was gespecialiseerd in handboeken over thema’s zoals geografie, zeevaart en boekhouden, maar hij publiceerde eveneens praktijkgerichte juridische traktaten van auteurs zoals Filips Wielant en Joost De Damhouder30.

  • 31 Handt-vesten ende Privilegie van Amstelredam Mitsgaders sekere Costuymen, Oudeghebruycken ende Wil (...)
  • 32 Rechten ende costumen van Antwerpen, Amsterdam, Hendrik Barendszoon, 1607 en 1613. Cf. Bosch en Fe (...)
  • 33 Bosch en Feenstra, Livres anciens…, p. 41 (nr. 298) ; J.W. Bosch en Robert Feenstra, Livres ancien (...)
  • 34 Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 19-20.
  • 35 Een ontwerptekst werd afgewerkt in juni 1582 en op 7 augustus 1582 keurden de vier belangrijkste a (...)

9De publicaties van Cornelis Claeszoon waren, zo lijkt het, niet in opdracht van de Amsterdamse bestuurders tot stand gekomen en er zijn geen aanwijzingen dat de edities van 1597 en daarna meer dan een privé-initiatief vormden. Hetzelfde geldt voor de druk van 1584. Indien de Amsterdamse bestuurders deze verzamelingen als officieel hadden aanvaard, dan hadden de uitgevers dit zeker zo vermeld. Ook van de Amsterdamse regels verschenen intussen verzamelingen in druk, met als titel Handvesten of Willekeuren. Een eerste editie met die naam, van 1597, bevatte in bijlage de titels van de Antwerpse (Consuetudines) Impressae over wisselbrieven en zeeverzekering, samen met enkele vorstelijke plakkaten over zeeverzekering31. In 1607 en 1613 publiceerde Hendrik Barendszoon, eveneens een Amsterdamse drukker, twee nieuwe versies van de Antwerpse costuymen32. Ze hadden het quartoformaat en vormden één van de weinige juridische boeken die hij drukte. In 1607 was nog een andere piraateditie van de Antwerpse costuymen van 1582 met de Keulse opdruk gepubliceerd, en naar alle waarschijnlijk werd ze door Barendszoon gedrukt33. Barendszoon was duidelijk van plan zijn exemplaren van de Antwerpse costuymen in Antwerpen te verkopen. Dat blijkt uit het drukken van afzonderlijke katernen van het By-voechsel, een preconstitutionele tekst over de samenstelling en werking van Antwerpse instellingen. De Antwerpse stadsvergadering had de redactie van die tekst in november 1581 bevolen34, maar door aanslepende discussies was hij pas aan het einde van 1583 afgewerkt35. Bijgevolg was het By­voechsel niet in de Plantijndruk van 1582 opgenomen en ook de roofdrukken van 1584 en 1597 bevatten het aanhangsel niet. Barendszoon drukte later ook als aanvulling bij de costuymen de zogenaamde Albertine ordonnantie, een vorstelijk plakkaat van 15 januari 1618 dat de Antwerpse instellingen regelde. Deze supplementen tonen duidelijk aan dat de vermelde Amsterdamse edities voor de Antwerpse markt bestemd waren, omdat ze enkel in Antwerpen van nut waren.

  • 36 Voor een overzicht van Antwerpse boekverkopers en onderzoek naar hun activiteiten, zie: Koen De Vl (...)
  • 37 Index librorum qui in typographia Plantiniana prodierunt, Antwerpen, 1615, p. 28-29 ; Index libror (...)
  • 38 Voor een overzicht van de toepasselijke plakkaten, zie : J.H. Kernkamp, De handel op den vijand 15 (...)
  • 39 Over het Keurvorstendom Keulen tijdens de Tachtigjarige Oorlog, zie : Jonathan I. Israel, Conflict (...)
  • 40 Bijvoorbeeld Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des xve et xvie siècl (...)

10Het is erg waarschijnlijk dat ook de oudere Amsterdamse drukken van de Antwerpse costuymen aan de oevers van de Schelde werden afgeleverd. Gegevens zijn schaars, aangezien over boekverkoop in Antwerpen nog maar weinig onderzoek werd verricht36. In bewaarde catalogi van de Officina Plantiniana, de drukkerij van Plantijn, die ook boeken van andere drukkers vermelden, wordt geen melding gemaakt van (drukken van) de costuymen van 158237. Zelfs indien meer gegevens voorhanden waren, zou het verbazend zijn na 1586 een referentie naar de verkoop van het vermelde wetboek te vinden. Amsterdamse exemplaren van de (Consuetudines) Impressae werden allicht via informele en discrete contacten verkocht. Dit was het gevolg van de vermelde visie van de Antwerpse schepenen, maar was ook aan de handelspolitiek van de Spaanse regering te wijten. Handel over zee met de opstandige provincies werd verboden tussen 1598 en 1603, en tussen 1625 en 1629, terwijl handel over land enkel tussen 1610 en 1622 en na 1632 was toegestaan38. Hoewel deze strenge maatregelen werden versoepeld, leidde dit niet tot de afschaffing van het licenten-systeem. Dit fiscale regime vormde daarom de voornaamste oorzaak van de vermelde vormen van smokkel. Invoertaksen konden immers worden omzeild indien productie in het Noorden vermomd werd. De keuze voor Keulen als plaats van druk lag voor de hand omdat het Keurvorstendom Keulen een katholiek bolwerk was in de Duitse gewesten en een bondgenoot van de Spaanse vorsten39. Een andere strategie om belastingen te vermijden was het gebruik door Hollandse drukkers van valse firma-adressen, voornamelijk in Antwerpen40.

  • 41 Handtvesten, ofte privilegien, handelingen, costumen ende willekeuren der Stadt Aemstelredam..., A (...)
  • 42 Rechten ende costumen van Antwerpen, Amsterdam (Jacob Pieterszoon Wachter), 1639.
  • 43 Rechten ende costumen van Antwerpen, Keulen [= Amsterdam] (s.n.), 1644 en 1660. Cf. Bosch en Feens (...)

11Nieuwe Amsterdamse edities van het Antwerpse stadsrecht kwamen er in de jaren 1630 en 1640. Drukker Jacob Pieterszoon Wachter († 1649) voegde aan zijn publicatie van de Amsterdamse Willekeuren van 1639 de volledige tekst van de Antwerpse costuymen toe41, die hij ook als een afzonderlijk boek uitgaf in datzelfde jaar42. De gecombineerde uitgave was allicht Wachters initiatief, zonder dat hij een opdracht van de Amsterdamse stadsraad in die zin had ontvangen. Dit werd immers niet in de inleidende opmerkingen van de drukker vermeld. Deze druk bevatte eveneens het vermelde By-voechsel en de Albertine ordonnantie, wat ook op een bestemde verkoop op de Antwerpse markt duidt. Nog in de latere zeventiende eeuw werden Amsterdamse versies van de costuymen van 1582 in de Zuidelijke Nederlanden verkocht. Twee edities van de (Consuetudines) Impressae van 1644 en 1660 hadden het valse ‘Keulse’ voorblad43. De fiscale politiek van de Zuid-Nederlandse regering vormde nog in die periode een belangrijke reden om de vermelde smokkeltechnieken toe te passen.

  • 44 Johannes Phoonsen, Wissel-styl tot Amsterdam, Amsterdam, 1711, II, p. 25-28.
  • 45 ‘t Boeck der Zee-Rechten, Inhoudende : Dat hoochste ende oudste Gotlandtsche Water­recht dat de gh (...)
  • 46 In het beroemde Le négoce d’Amsterdam (1723) van Jean Pierre Ricard, en in volgende edities, komen (...)
  • 47 Zie voor beschrijvingen van Amsterdams handelsrecht, zonder verwijzingen naar Antwerps recht: Joha (...)

12Ondanks de geciteerde Amsterdamse uitgaven van de Antwerpse costuymen en verwijzingen ernaar in edities van Amsterdamse Willekeuren, lijkt het er niet op dat het Antwerpse ‘wetboek’ een grote invloed in Amsterdam heeft uitgeoefend. Joannes Phoonsen’s († 1702) Wissel-styl tot Amsterdam (1676) bevat wel het Antwerpse hoofdstuk over wisselbrieven in bijlage, overigens de enige buitenlandse wetgeving in het ganse boek44. Ook wordt in de titel van twee Amsterdamse edities van de Zee-rechten, een handboek voor zeevaart dat door de reeds vermelde Hendrik Barendszoon werd gedrukt, naar het Antwerpse recht gerefereerd. Nochtans bevatten die werken geen delen van de (Consuetudines) Impressae of andere Antwerpse juridische teksten45. Het ontbreekt in wijdverspreide zeventiende-eeuwse Amsterdamse handboeken voor de handelspraktijk bovendien aan referenties naar Antwerps recht46. In geschiedenissen van Amsterdam uit die periode, die vaak uitgebreide beschrijvingen van het stedelijke recht bevatten, kan geen vermelding van het recht van de Brabantse stad worden gevonden47. Een verdere analyse van de eigenlijke betekenis van de Antwerpse costuymen van 1582 in de stad aan de Amstel zal toelaten om deze gegevens nader te plaatsen.

4. Gelding over de frontlijn heen? Mercantiel Antwerps recht als een gemeen handelsrecht van Amsterdam

  • 48 Handvesten 1639, inleiding. « Hier komen oock by de Costuymen van Antwerpen, hier by ghedaen om de (...)
  • 49 Nicolaas Duysentdaelders, Liber primus ad Leges Statuta Consuetudinesque Amstelaedaemenses, Amster (...)
  • 50 Duysentdaelders, Liber primus…, p. 98, p. 283 en p. 324.

13Voor een beoordeling van de rol van het Antwerpse recht in het zeventiende­eeuwse Amsterdam zijn enkele opmerkingen van Jacob Pieterszoon Wachter en van Nicolaes Duysentdaelders interessant. In zijn inleiding tot de vermelde dubbelpublicatie van de Antwerpse costuymen en van de Amsterdamse Willekeuren stelde Wachter dat het Antwerpse recht in Amsterdam nagenoeg hetzelfde gezag genoot als het ‘landrecht’ en als de Amsterdamse regels zelf. Beide teksten vormden volgens hem een Corpus Iuris van Amsterdams recht48. In de eerste bladzijden van zijn commentaar op het Amsterdamse recht, van 1662, merkte Amsterdams advocaat Nicolaes Duysentdaelders op dat hij in het corpus zou aantonen welke Amsterdamse bepalingen van het Romeinse en het Antwerpse recht afweken en welke ermee overeenstemden49. In het grootste deel van zijn bespreking verwees Duysentdaelders inderdaad naar analoge artikels van de (Consuetudines) Impressae50. De beschouwingen van Wachter en Duysentdaelders waren beide een overdrijving, maar ze zijn wel belangrijk voor een goed begrip van de precieze gelding in Amsterdam van de costuymen van 1582, en van het Antwerpse recht in het algemeen. Dat vormde, tot op een bepaalde hoogte, een aanvullend recht voor aangelegenheden die niet in de Amsterdamse juridische teksten werden behandeld.

14De vermelde opinies verwijzen niet naar een eigenlijke toepassing van Antwerps recht in de Amsterdamse juridische praktijk. Duysentdaelders noemde de Antwerpse costuymen seer loffelijck’. Ook Wachter onderstreepte het gezag van de compilatie, die volgens hem gebaseerd was op haar kwaliteit en de billijkheid van de daarin verwoorde oplossingen. Beide auteurs vermeldden niet dat het Antwerpse recht gelding had, maar ze benadrukten enkel de aantrekkelijkheid ervan. Andere gegevens wijzen erop dat de Antwerpse costuymen een volwaardig aanvullend recht vormden, aangezien de meeste referenties naar Antwerpse regels commerciële thema’s betroffen (weliswaar in een brede betekenis). Zelfs voor mercantiele aangelegenheden vormden de Antwerpse costuymen van 1582 echter niet onverkort een gemeen recht, maar enkel voor topics die betrekkelijk nieuw waren en waarvoor geen equivalent in de Amsterdamse juridische bronnen kon worden gevonden. Deze functie van het Antwerpse recht nam dan ook af naargelang in de loop van de zeventiende eeuw meer Amsterdamse wetgeving commerciële problemen regelde.

  • 51 Hand-vesten, Privilegien, Handelingen, Costuymen ende Willekeuren der Stadt Aemstelredam …., s.l., (...)
  • 52 Johannes Gerard Van Dillen, Het oudste aandeelhoudersregister van de Kamer Amsterdam der Oost-Indi (...)
  • 53 Lesger, Handel in Amsterdam…, p. 153.

15Een Amsterdamse turbe van 11 juli 1601 betrof het probleem van het accept van wisselbrieven voor rekening van een derde. Deze techniek werd niet vermeld in de Antwerpse (Consuetudines) Impressae (en evenmin in de Amsterdamse Willekeuren van 1597) en daarom diende de vraag met verwijzingen naar handelsgebruiken te worden opgelost. Tien handelaars werden als getuige over de mercantiele gewoonten op dat punt gehoord. Elk van deze kooplieden was afkomstig uit het Zuiden en maar liefst negen van hen waren voormalige Antwerpenaars51. Dezelfde affiniteit van ‘Spaanse Brabanders’ met wisselbrieven blijkt uit een verzoekschrift uit 1608 aan het Amsterdamse bestuur, waarin handelaars vroegen om de opheffing van verordeningen die het beroep van « kassier » hadden verboden. Deze handelsagenten zorgden voor de verhandeling van overdraagbare schuldbrieven (obligaties) en wisselbrieven. Van de kooplieden die het rekest ondertekenden, was maar liefst twee derde een ingeweken zuiderling52. In de periode van 1609 tot 1615 bevatten 35 tot 40 % van de registers van de Amsterdamse Wisselbank namen van voormalige Zuid-Nederlanders. Nog in 1627 behoorde 27,2 % van de rekeninghouders tot die groep.53

  • 54 Jan Wagenaar, Amsterdam, in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen, voorregten, koophandel, gebouwe (...)
  • 55 Handvesten 1624, p. 305 (15 juli 1608).
  • 56 Wagenaar, Amsterdam…, IX, p. 442.
  • 57 Stadsarchief Amsterdam (hierna : SAAm), Archief van Burgemeesters, Privilegeboeken en keurboeken, (...)
  • 58 Ordonnantien ende willekeuren van Wissel en Wissel-Banck, p. 23-28 (17 maart 1663).

16Niettegenstaande de vestiging van de Wisselbank in 1609 en de uitvaardiging van nieuwe reglementen in de eerste helft van de zeventiende eeuw, bevatten maar weinig Amsterdamse ordonnanties uit die tijd regels over wisselverhoudingen54. De meeste wetten behandelden de organisatie en werking van de nieuwe instelling en het gedrag van kassiers55. Pas vanaf 1651 bevatten nieuwe verordeningen bepalingen over materieel wisselrecht en werden voordien ongeschreven normen in turben opgetekend56. De Antwerpse costuymen waren tot die tijd een uitgelezen referentiewerk voor wisselvraagstukken. Amsterdams stadssecretaris Daniel Mostart († 1646) vermeldde in 1633 in zijn compilatie van Amsterdams recht dat in zaken over wisselbrieven gewoonlijk de Antwerpse costuymen werden gebruikt57. Een turbe uit 1663 bevat verklaringen van Amsterdamse advocaten over de termijn die voor wisselprotest gold, waarvoor volgens hen de Antwerpse regel werd toegepast58.

  • 59 Handvesten 1597, p. 171-182.
  • 60 Deze verwijzingen werden bijvoorbeeld in een zeeverzekeringspolis van 1592 opgenomen. Cf. J.P. Van(...)
  • 61 Handvesten 1624, p. 198 [= p. 98]. De Antwerpse inwijkelingen-handelaars waren Isaak Le Maire, Pie (...)

17De toevoeging van het hoofdstuk van de Antwerpse costuymen van 1582 over zeeverzekering aan de Amsterdamse Willekeuren van 1597 was eveneens het gevolg van deze aanvullende rol van Antwerps handelsrecht. De Brabantse compilatie was nochtans niet de enige gebruikte tekst over zeeverzekering in Amsterdam in die periode. Ook het oudere plakkaat over zeeverzekering van 20 januari 1571 (n.s.) werd in de vermelde editie van 1597 bij de Antwerpse tekst gevoegd59. Er was wel een zekere traditie om Antwerps recht in zeeverzekeringskwesties te gebruiken. Amsterdamse polissen van zeeverzekering verwezen bijvoorbeeld naar het aanvullend toepasselijke recht van Lombard Street in Londen en van de Antwerpse Beurs60. Op 23 oktober 1599 werd in Amsterdam een turbe georganiseerd over de vraag of een verzekeraar van een zeeverzekering zich na de ondertekening van de polis onder voorwaarden mocht terugtrekken. In de Amsterdamse compilaties, noch in de Antwerpse costuymen van 1582 kon een antwoord op die vraag gevonden worden. Daarom werd aan veertien kooplieden hun mening over de handelsgewoonten gevraagd. Van deze veertien waren er vijf Antwerpse immigranten61. Uit deze rol van oud-Antwerpenaars bij turben blijkt wel duidelijk dat het Amsterdamse bestuur op de Brabantse nieuwkomers vertrouwde voor juridische kwesties van handel waarvoor het eigen recht geen soelaas bood.

  • 62 Coutumes du pays et duché de Brabant, Quartier d'Anvers, II, G. De Longé (ed.), Brussel, 1871 (hie (...)
  • 63 SAAm, Archief van Burgemeesters, Privilegeboeken en keurboeken, nr. 34, f° 157 v. « Twelck alhier (...)
  • 64 Handvesten 1639, p. 100.
  • 65 Dave De Ruysscher, “Designing the limits of creditworthiness. Insolvency in Antwerp bankruptcy leg (...)
  • 66 Handvesten 1639, p. 118 (27 juli 1635). Deze bepaling liet de debiteur van een schuldbrief (obliga (...)

18Een ander voorbeeld van een aanvullend gebruik van de Antwerpse costuymen is dat van het bekende artikel 5 van hoofdstuk 58 van de (Consuetudines) Impressae. Dat stelt dat de principaal, die zijn agent handelswaar voor verkoop ter beschikking had gesteld, geen revindicatie mag instellen tegen de koper van die partij indien achteraf blijkt dat de handelsagent tegen een lagere dan de vooropgestelde verkoopprijs contracteerde62. Volgens Mostart was deze bepaling van toepassing in Amsterdam, en hij verwees naar de Antwerpse costuymen om ze uit te leggen63. Het Hof van Holland volgde in een zaak een bepaling uit de Amsterdamse Willekeuren en de Antwerpse costuymen die stelt dat de activa van een als insolvent bekend staande schuldenaar onder zijn schuldeisers dienen te worden verdeeld. De Antwerpse costuymen en de Amsterdamse Willekeuren werden beide aangehaald door de eiser-schuldeiser hoewel de rechtszaak geen geografische aanknopingspunten met deze steden had. Volgens de rechters bevatten de vermelde compilaties een erkende mercantiele gewoonte die collectieve uitwinning wegens faillissement bij bekende insolventie rechtvaardigde. Voor andere regels is er een opvallende gelijkenis tussen de Amsterdamse oplossing en de Antwerpse costuymen. Een Amsterdamse ordonnantie van circa 1617 formuleerde het Romeinsrechtelijke paritas-beginsel dat gelijkheid tussen niet-geprivilegieerde schuldeisers vooropstelt. Dezelfde regel was in de (Consuetudines) Impressae opgenomen64 en ging terug op een Antwerpse verordening van 151665. Een belangrijke Antwerpse bepaling uit diezelfde costuymen, over de beperkte mogelijkheid voor de debiteur van een obligatie om verweer te voeren tegen de houder van dat papier, werd ingevoerd in een Amsterdamse ordonnantie van 27 juli 163566.

  • 67 Handvesten 1624, p. 196 [= p. 96] (15 april 1617).
  • 68 Costuymen Antwerpen 1582, p. 446 (art. 7).
  • 69 Ordonnantien en willekeuren van Wissel en Wissel-Banck, p. 142-143 (31 januari 1658) en p. 146-149 (...)

19Andere Amsterdamse normen konden niet met de Antwerpse verzoend worden. In 1617 verklaarden Amsterdamse advocaten en procureurs in een turbe dat een verkoper de verkochte en geleverde goederen niet van een failliete koper mocht opvorderen indien hij krediet had verleend en na de levering een datum voor betaling had gesteld67. Volgens de Antwerpse costuymen van 1582 echter kon de verkoper in dat geval wel, als bijzonder bevoorrechte, zijn goederen uit de boedel halen68. Een ander verschil betrof de revindicatie van overgedragen goederen door een onbetaalde verkoper die niet uitdrukkelijk krediet had verleend. In de tweede helft van de zeventiende eeuw verordenden de Amsterdamse schepenen herhaaldelijk dat de verkoper geacht werd om de prijs binnen de zes weken na verkoop op te eisen. Indien de koper niet betaalde of deze termijn verstreek, moest de verkoper een procedure voor de stedelijke rechtbank instellen69. In Antwerpen was het recht op terugname niet aan dergelijke beperkingen onderhevig.

  • 70 Handvesten 1624, p. 131-133 (31 januari 1598).
  • 71 Vergelijk met : Costuymen Antwerpen 1582, p. 400-408 (titel 54). Over zeeverzekering van waardevol (...)
  • 72 Deze verordening werd gepubliceerd in Gérard Rooseboom, Recueil van verscheyde keuren, en costumen (...)
  • 73 Goswin Moll, De Desolate Boedelskamer te Amsterdam. Bijdrage tot de kennis van Oud-Hollandsch fail (...)
  • 74 De Ruysscher, “Designing the limits…”, p. 324-325.
  • 75 Vergelijk met : Costuymen Antwerp 1582, p. 528-556 (titels 65 en 66).
  • 76 Cf. voetnoten 41 en 51. De editie van 1613 is : Hantvesten, Privilegien Willekeuren ende Ordonnant (...)

20Dit is een voorbeeld van de trage maar zekere monopolisering van thema’s van handelsrecht door wetgeving van de Amsterdamse schepenen, die minder en minder plaats voor een aanvullend gebruik van de Antwerpse costuymen toeliet. De vroege Antwerpse invloed in zeeverzekeringen eindigde nadat in januari 1598 het Amsterdamse stadsbestuur een uitgebreide ordonnantie over dat onderwerp uitvaardigde. In deze verordening werden zowel oude als nieuwe regels naast elkaar geplaatst70. Zo bevatte de tekst ook Antwerpse normen, bijvoorbeeld over de verzekering van waardetransporten en op « goede en kwade tijding »71. Na 1598 kunnen dan ook nauwelijks vermeldingen van een suppletief gebruik van Antwerps recht voor zeeverzekeringen gevonden worden. Een ander voorbeeld betreft faillissementswetgeving. De Amsterdamse stadsvergadering kondigde op 6 november 1643 een verordening af die een Insolvente Boedelskamer instelde72. Deze ordonnantie regelde in detail een vereffeningsprocedure die tot alle types van insolventie werd uitgebreid en die verder ging dan de Antwerpse oplossingen. Zo zouden rechtszaken over de vereffening voortaan de openbare verkoop opschorten en dienden deze processen voor de Insolvente Boedelskamer te worden gebracht, die ook instond voor de beoordeling en uitbetaling van aangegeven schuldvorderingen73. Dat was niet het geval in Antwerpen, waar de boedel gewoonlijk door een stedelijk functionaris werd beheerd en waar de openbare verkoop niet door gerechtelijke acties van partijen werd verhinderd74. Deze vernieuwingen beletten niet dat de Amsterdamse ordonnantie van 1643 ook Antwerpse regels overnam, zoals voor de hiërarchie van bevoorrechte schuldvorderingen75. Na 1643 waren referenties naar de Antwerpse costuymen voor vragen over faillissement en vereffening niet langer aan de orde. De nood aan een aanvullend gebruik van de (Consuetudines) Impressae verdween en bijgevolg bevatten de Amsterdamse Willekeuren van 1613, 1624 en 1639 niet langer de uittreksels uit de Antwerpse costuymen over wissels en zeeverzekering die eerder in de editie van 1597 waren opgenomen76. Het beperkte gebruik van Antwerps recht kan eveneens verklaren waarom maar weinig vermeldingen van Antwerps recht in handleidingen voor de handel en in geschiedenissen van Amsterdam worden aangetroffen.

5. …niettemin, een aantrekkelijk voorbeeld

  • 77 J.A.F. Wallert, Ontwikkelingslijnen in praktijk en theorie van de wisselbrief 1300-2000, Tilburg, (...)
  • 78 H.F.W.D. Fischer, “Het oud-vaderlandse handelsrecht en Hugo de Groot”, in Rechtsgeleerd Magazijn T (...)
  • 79 Andere uitgaven van de Willekeuren dan de vermelde edities van 1597, 1613, 1624 en 1639 waren : Ha (...)
  • 80 J. Loenius, Decisien en observatien…, Rotterdam, 1735, p. 792 (zaak 137) : « Soo vermeenen wy nogt (...)
  • 81 Cornelis Van Bynkershoek, Quaestionum juris privati libri quatuor …, Leiden, 1744 [anastatische he (...)

21De intellectuele aura van de Antwerpse costuymen van 1582 heeft ertoe geleid dat de structuur van deze compilatie als uitgangspunt heeft gediend voor het verzamelwerk van Amsterdams recht van de hand van stadssecretaris Gerard Rooseboom (1644) 77. De inhoud van het hoofdstuk in de (Consuetudines) Impressae over wisselbrieven heeft Hugo De Groot († 1645) tot voorbeeld gestrekt voor zijn uiteenzetting over wissels in de Inleidinge tot de Hollandse Rechtsgeleertheyt (1621)78. Edities van de Amsterdamse Willekeuren waren, tot aan het einde van de achttiende eeuw, beduidend minder gestructureerd en minder toegankelijk dan de Antwerpse costuymen van 158279. De vermelde invloed van dit ‘wetboek’ ging aanvankelijk hand in hand met het geschetste aanvullende gebruik in commerciële aangelegenheden. Later was echter de aantrekkelijke vorm van de Brabantse compilatie haar enige troef, omdat voor de meeste mercantiele thema’s Amsterdamse wetgeving was tot stand gekomen. In de achttiende eeuw verwezen vele Amsterdamse advocaten nog naar de Antwerpse costuymen, maar ze beschouwden de Antwerpse regels daarin niet langer als aanvullend gemeen recht. Vaak gaven de vermelde juristen het 'vroegere' gezag van de (Consuetudines) Impressae in Amsterdam toe. Dat belette niet dat ze de compilatie nog gebruikten omwille van haar intrinsieke kwaliteit. Herhaaldelijk werd de aantrekkingskracht van deze costuymen gestoeld op het gebruik ervan door Hugo De Groot. In 1712 merkte Amsterdams advocaat Tobis Boel bijvoorbeeld op dat de (Consuetudines) Impressae zelfs voor wederkerige testamenten toepasselijke regels bevatten, die met de opvattingen van De Groot op dat punt overeenstemden80. In een juridisch advies over revindicatie van voor 1744 stelde Cornelis Bynkershoek dat De Groot vaak naar de Antwerpse costuymen had verwezen en dat ze vroeger een goede reputatie hadden in Holland. Nochtans schoof hij de regels uit de Antwerpse compilatie zonder pardon terzijde om Amsterdams recht en ius commune toe te passen81.

  • 82 Le Moine De L’espine, De coophandel van Amsterdam…, I, inleiding : « Aldus is Amsterdam van tydt t (...)
  • 83 J.M. Barels, Advysen over den koophandel en zeevaart, Amsterdam, 1781, II, p. 231-237 (7 april 170 (...)
  • 84 Barels, Advysen…, II, p. 392-393 (8 mei 1778) : « […] in de Coustumen van Antwerpen, (welker aucto (...)
  • 85 Zie voetnoot 83.

22Vergelijkbare opvattingen werden vermengd met historisch getinte verwijzingen naar de groei van Amsterdam na 1600, wat al een gemeenplaats was in achttiende­eeuwse geschiedkundige literatuur over die stad82. In 1704 stelden enkele Amsterdamse advocaten in een juridisch advies dat een regel over vennootschap in de Antwerpse costuymen in het zog van de handel naar de stad aan de Amstel was gekomen83. De aanwezigheid van (delen van) de Antwerpse costuymen in de edities van Amsterdamse Handvesten van 1597 en 1639 deed de Amsterdamse achttiende­eeuwse juristen geloven in een vroeger gebruik van die compilatie voor meer onderwerpen dan ooit daadwerkelijk het geval was geweest. Aan het einde van de achttiende eeuw vermeldden Amsterdamse advocaten bijvoorbeeld een artikel van de (Consuetudines) Impressae over de handelingsbekwaamheid van minderjarigen bij handelscontracten en ze onderstreepten dat het gezag van het Antwerpse recht in mercantiele zaken altijd (‘altoos’) groot was geweest in Holland en Amsterdam. De nadruk op dat punt was het gevolg van het feit dat de Antwerpse compilatie nooit eerder voor dit vraagstuk was aangehaald84. Hetzelfde kan gezegd worden van het vermelde advies uit 1704. Bij gebrek aan andere bewijzen van gelding dienden referenties naar het historisch gebruik van Antwerpse regels de toepassing ervan aanvaardbaar te maken85.

6. Besluit

23De vermelde gegevens tonen aan dat de Antwerpse costuymen van 1582 in Amsterdam als een gemeen en aanvullend recht werden aanzien, zij het over het algemeen slechts in de eerste helft van de zeventiende eeuw en alleen voor bepaalde commerciële thema’s. Deze Brabantse invloed was het resultaat van beperkte en vaak weinig gestructureerde Amsterdamse wetgeving over mercantiele aangelegenheden. Bovendien speelden de Antwerpse nieuwkomers hun expertise uit en werden handelsgebruiken waarmee ze vertrouwd waren in turben als geldende regels erkend. Inzake wisselbrieven, en aanvankelijk ook inzake zeeverzekering, lag een gebruik van de (Consuetudines) Impressae voor de hand. Nochtans verkregen de Antwerpse costuymen zelfs voor die topics nooit het statuut van een Amsterdams ‘wetboek van koophandel’. Noch het Amsterdamse stadsbestuur, noch de Amsterdamse juristen zagen de compilatie op die manier. Bovendien verminderde de invloed van de costuymen voor die onderwerpen na verloop van tijd omdat meer en meer mercantiele regels door de Amsterdamse wetgever in verordeningen werden gegoten, hoewel deze ordonnanties ook grotendeels op Antwerpse oplossingen waren gebaseerd. Net zoals de Antwerpse immigranten aanvankelijk gevraagd werd naar de door hen gekende technieken, vormden de Antwerpse costuymen een uitgangspunt bij de redactie van nieuwe Amsterdamse wetten. Dat van de Antwerpse costuymen alleen de versie van 1582 in druk was verschenen, en dan nog vaak in Amsterdam zelf, maakte dat die compilatie werd gebruikt en niet de andere in handschrift bewaarde compilaties van het Antwerpse stadsrecht. In de achttiende eeuw was de vermelde suppletieve functie van de (Consuetudines) Impressae nagenoeg verdwenen. Wel bleven advocaten naar het ‘wetboek’ verwijzen, maar waren die referenties veeleer gestoeld op oudere bronnen van de invloed van de compilatie, op haar intrinsieke kwaliteit en op het gebruik ervan door Hugo De Groot. De juridische relaties tussen beide handelscentra bieden een merkwaardig voorbeeld van de rol die culturele en economische factoren op het gezag en gebruik van juridische teksten kunnen hebben. De mercantiele wetgeving van Amsterdam bouwde op het Antwerpse voorbeeld, maar ze was er niet -en in de loop van de tijd steeds minder -toe beperkt.

Notes

1 Een meer uitgewerkte en Engelstalige versie van deze bijdrage, met als titel “Antwerp Commercial Legislation in Amsterdam in the 17th Century : Legal Transplant or Jumping Board ?”, zal verschijnen in het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis. Voor meer uitgebreide referenties verwijs ik naar die publicatie.

2 Onderzoekseenheid Romeins Recht en Rechtsgeschiedenis, Faculteit Rechtsgeleerdheid Katholieke Universiteit Leuven, Tiensestraat 41, B-3000 Leuven, België. E-mail: mailto:dave.deruysscher@law.kuleuven.be.

3 Over dit thema, zie algemeen: Ilja Van Damme, “Het vertrek van Mercurius. Historiografische en hypothetische verkenningen van het economisch wedervaren van Antwerpen in de tweede helft van de zeventiende eeuw”, NEHA-jaarboek voor economische, bedrijfs-en techniekgeschiedenis, 64 (2003), p. 26-36 ; Herman Van Der Wee en Jan Materné, “ Antwerpen als internationaler Markt im 16. und 17. Jahrhundert ”, in W. Feldenkirchen en AL. (ed.), Wirtschaft, Gesellschaft, Unternehmen. Festschrift für Hans Pohl zum 60. Geburtstag, Stuttgart, 1995, I, p. 486-488.

4 De belangrijkste monografieën hierover zijn: Oscar Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de Amsterdamse stapelmarkt (1578-1630), Hilversum 2000 ; C. Lesger, Handel in Amsterdam ten tijde van de Opstand. Kooplieden, commerciële expansie en verandering in de ruimtelijke economie van de Nederlanden, ca. 1550-1630, Hilversum, 2001. Van dit laatste boek werd onlangs een Engelse vertaling gepubliceerd : Clé Lesger, The rise of the Amsterdam market and information exchange. Merchants, commercial expansion and change in the spatial economy of the Low Countries, c. 1550-1630, Aldershot, 2006. Volgens Gelderblom was de invloed van Zuid-Nederlanders in Amsterdam relatief beperkt aangezien de meeste van de nieuwkomers jong waren en niet tot de hoogste commerciële klassen behoorden. Lesger meent daarentegen dat de inwijkelingen een belangrijker rol speelden. Zie ook het meer klassieke: Gustaaf Asaert, 1585. De val van Antwerpen en de uittocht van Vlamingen en Brabanders, Tielt, 2004.

5 J.W. Bosch, “Enige rechtshistorische aantekeningen over Zuid-Nederlandse juridische invloeden in het Noorden”, Rechtskundig Weekblad, 11 (1947-48), k. 1013-1015 ; J.W. Bosch, “Remarques sur quelques influences exercées en matière de droit, par les provinces septentrionales des Pays-Bas jusqu’en 1795”, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 19 (1951), p. 143-147.

6 Voor details omtrent de bewaringsgeschiedenis van de Amsterdamse gerechtelijke bronnen uit de behandelde periode, verwijs ik naar het vermelde artikel in het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis.

7 Over de homologatiebeweging in de Nederlanden, zie : John Gilissen, Frits Gorlé en Michel Magits, Historische inleiding tot het recht, Antwerpen 1991, I, p. 50 ; J. Gilissen, “La rédaction des coutumes en Belgique aux xvie et xviie siècles”, in John Gilissen (ed.), La rédaction des coutumes dans le passé et le présent, Brussel, 1962, p. 98-102 ; John Gilissen, “Loi et coutume. Esquisse de l’évolution des sources du droit en Belgique du xiie au xxe siècle”, Revue de droit international et de droit comparé, 39 (1962), p. 20 ; Georges Martyn, Het Eeuwig Edict van 12 juli 1611. Zijn genese en zijn rol in de verschriftelijking van het privaatrecht, Brussel, 2000, p. 152-155.

8 Coutumes du pays et duché de Brabant. Quartier d'Anvers, IV, G. De Longé (ed.), Brussel, 1874. De Antwerpse costuymen van 1608 omvatten 81 hoofdstukken, verdeeld over 7 delen, met 3643 artikels in totaal.

9 Stadsarchief Antwerpen (hierna: SAA), Vierschaar (hierna: V), nr. 64 (verzoekschrift met beslissing van 14 februari 1609).

10 SAA, V, nr. 55. Dit handschrift van het deel van de costuymen van 1608 raeckende den coophandel bevat vooraan een afschrift van de resolutie van 10 maart 1609. Cf. C. Wauters, Le droit commercial belge mis en rapport avec la jurisprudence..., Brussel, 1867, I, p. 9.

11 Bijvoorbeeld SAA, V, nr. 70, f° 160 r. (31 mei 1652). Deze turbe bevestigt een handelsgebruik inzake zeeverzekeringen met een verwijzing naar een bepaling van de costuymen van 1608.

12 Marcel Gotzen, “De costumiere bronnen voor de studie van het oud-Antwerpsch burgerlijk recht”, Rechtskundig Tijdschrift voor België, 39 (1949), p. 197-198 ; Charles Laenens en Leo Leemans, De geschiedenis van het Antwerps gerecht, Antwerpen, 1953, p. 24 ; Fred Stevens, Revolutie en notariaat. Antwerpen 1794-1814, Assen, 1994, p. 28.

13 Een veel verkondigde opvatting is dat de costuymen van 1582 het overwicht hadden en dat de versie van 1608 vergeten werd. Dit zou dan te wijten zijn aan de publicatie van de eerste en het in handschriftelijke vorm blijven van de tweede. Zie bijvoorbeeld : Gotzen, “De costumiere bronnen…”, p. 198. Er werden nochtans tal van kopieën van de costuymen van 1608 gemaakt. Er zijn ook andere aanwijzingen dat de tekst in de zeventiende eeuw voor bepaalde thema’s werd gebruikt. Zie hieromtrent: Dave De Ruysscher, “Naer het Romeinsch recht alsmede den stiel mercantiel”, in Handel en recht in de Antwerpse rechtbank (16de-17de eeuw), Kortrijk, 2009, p. 292-303.

14 Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden…, p. 89.

15 Gelderblom, Zuid-Nederlandse kooplieden…, p. 119.

16 Leon Voet, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, Amsterdam, 1980, I, p. 156. Een latere Antwerpse editie verscheen nog in 1793 bij J.B. Carstiaenssens.

17 Leon Voet, The golden compasses. A history and evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana of Antwerp, Amsterdam, 1969, I, p. 96.

18 SAA, Privilegiekamer (voortaan: PK), nr. 558, f° 112 v. (30 mei 1586). Cf. Gotzen, “De costumiere bronnen…”, p. 114 ; Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 21 ; Stevens, Revolutie en notariaat…, p. 24 ; Wauters, Le droit commercial…, I, p. 8-9.

19 Francine De Nave, “Een typografische hoofdstad in opkomst, bloei en verval”, in Jan Van Der STOCK (ed.), Antwerpen, verhaal van een metropool, 16de-17de eeuw, Antwerpen, 1993, p. 93.

20 In 1694 verzochten de Antwerpse schepenen de Raad van Brabant om bevestiging van een bepaling van de costuymen van 1582. Cf. SAA, PK, nr. 2819, ad annum. Cf. Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 25 ; Stevens, Revolutie en notariaat…, p. 25 ; Bram Van Hofstraeten, Juridisch Humanisme en Costumiere Acculturatie. Inhouds-en Vormbepalende factoren van de Antwerpse Consuetudines compilatae (1608) en het Gelderse Land-en Stadsrecht (1620), Maastricht, 2008, p. 203-204.

21 SAA, V, nr. 66bis, verzoekschrift met beslissing van 1 oktober 1674. Cf. Gotzen, “De costumiere bronnen…”, p. 193 ; Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 25 ; Stevens, Revolutie en notariaat…, p. 27.

22 Jean-Baptiste Christyn, Brabandts recht dat is generale costumen van den lande ende hertoghdomme van Brabandt …, Brussel, 1682, I, p. 375-497.

23 J.W. Bosch en Robert Feenstra, Livres anciens de Droit d’origine étrangère imprimés aux Pays-Bas. Essai de bibliographie et catalogue …, Amsterdam, 1953, p. vi en p. 40 (nr. 295) ; Voet, The Plantin Press…, I, p. 156.

24 Paul Valkema Blouw, Typographia Batava 1541-1600, Nieuwkoop, 1998, I, p. 485 (nr. 4274). Cf. Bosch en Feenstra, Livres anciens…, p. 40 (nr. 296).

25 Valkema Blouw, Typographia Batava…, p. 485 (nr. 4275).

26 Valkema Blouw, Typographia Batava…, p. 485 (nr. 4274 en nr. 4275).

27 J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630. Een bijdrage tot de kennis van de geschiedenis van het boek, Nieuwkoop, 1974, p. 238 ; ElsWilhelm Moes en P.C. Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw, Amsterdam, 1907, II, p. 27.

28 Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers…, p. 238.

29 Voet, The golden compasses…, II, p. 515.

30 Hij drukte De Damhouders Practijcke ende handtboec in criminele saecken (1598), Wielants Practijcke civile (1598 en1606) en Dat nieuwe landtrecht van de Ommelanden, tusschen die Eems ende Lauwers (1602). De titels werden gevonden in de Short-Title Catalogue Netherlands (STCN) : http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.11/LNG=NE/.

31 Handt-vesten ende Privilegie van Amstelredam Mitsgaders sekere Costuymen, Oudeghebruycken ende Willekeuren der zelver Stede..., s.l., 1597 (hierna : Handvesten 1597), p. 165-169. Cf. W.H.F. Oldewelt, “De pogingen tot 'codificatie' van het Amsterdamse recht”, OVR-Mededelingen, 13 (1967), p. 71 ; Stevens, Revolutie en notariaat…, p. 28, voetnoot 168.

32 Rechten ende costumen van Antwerpen, Amsterdam, Hendrik Barendszoon, 1607 en 1613. Cf. Bosch en Feenstra, Livres anciens…, p. 41 (nr. 298 en nr. 299).

33 Bosch en Feenstra, Livres anciens…, p. 41 (nr. 298) ; J.W. Bosch en Robert Feenstra, Livres anciens de Droit d’origine étrangère imprimés aux Pays-Bas. Supplément à l’essai de bibliographie de 1953 …, Amsterdam, 1962, p. 20 (nr. 594).

34 Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 19-20.

35 Een ontwerptekst werd afgewerkt in juni 1582 en op 7 augustus 1582 keurden de vier belangrijkste ambachten deze versie goed. Tengevolge van oppositie van deze groepen werd Filips van Mallery aangesteld om een compromis uit te werken, waar hij in december 1583 in slaagde. Cf. Laenens en Leemans, Geschiedenis van het Antwerps gerecht…, p. 19-20.

36 Voor een overzicht van Antwerpse boekverkopers en onderzoek naar hun activiteiten, zie: Koen De Vlieger De Wilde, Directory of seventeenth-century printers, publishers and booksellers in Flanders, Antwerpen, 2004, p. 1-163.

37 Index librorum qui in typographia Plantiniana prodierunt, Antwerpen, 1615, p. 28-29 ; Index librorum qui in typographia Plantiniana excusi venales nunc exstant, Antwerpen, 1642, p. 32.

38 Voor een overzicht van de toepasselijke plakkaten, zie : J.H. Kernkamp, De handel op den vijand 1572-1609, Utrecht, 1931, II, p. 228, p. 284 en p. 331 ; G. Kindt, De Antwerpse licenthandel met het Noorden van 1615 tot 1630, in het licht van de Spaans-Nederlandse handelspolitiek gedurende de Tachtigjarige Oorlog, Katholieke Universiteit Leuven (niet­gepubliceerde licentiaatsverhandeling), 1963, p. 30-50.

39 Over het Keurvorstendom Keulen tijdens de Tachtigjarige Oorlog, zie : Jonathan I. Israel, Conflicts of Empires. Spain, the Low Countries and the Struggle for World Supremacy, 1585-1713, Londen, 1997, p. 23-44.

40 Bijvoorbeeld Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des xve et xvie siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle, Nieuwkoop, 1975, p. 72.

41 Handtvesten, ofte privilegien, handelingen, costumen ende willekeuren der Stadt Aemstelredam..., Amsterdam, 1639 (hierna : Handvesten 1639).

42 Rechten ende costumen van Antwerpen, Amsterdam (Jacob Pieterszoon Wachter), 1639.

43 Rechten ende costumen van Antwerpen, Keulen [= Amsterdam] (s.n.), 1644 en 1660. Cf. Bosch en Feenstra, Livres anciens…, 1953, p. 41 (nr. 300 en nr. 301).

44 Johannes Phoonsen, Wissel-styl tot Amsterdam, Amsterdam, 1711, II, p. 25-28.

45 ‘t Boeck der Zee-Rechten, Inhoudende : Dat hoochste ende oudste Gotlandtsche Water­recht dat de ghemeene Cooplieden ende Schippers geordineert ende gemaeckt hebben tot Wisbuy… Noch sijn hier by gevoecht de Willekeuren en(de) Costuymen van de Binnen-lants-vaerders van Amsterdam Antwerpen Middelburch Rotterdam Dordrecht Haerlem Utrecht ende Leyden…, Amsterdam, 1626 en 1635. Cf. Jochen Hoock en Pierre Jeannin (ed.), Ars Mercatoria. Handbücher und Traktate für den Gebrauch des Kaufmans. Eine analytische bibliographie, Paderborn, 1991, I, p. 343.

46 In het beroemde Le négoce d’Amsterdam (1723) van Jean Pierre Ricard, en in volgende edities, komen geen verwijzingen naar Antwerps recht voor. Cf. Jacques Le Moine De L’espine, De coophandel van Amsterdam …, Rotterdam, 1753, II vol.

47 Zie voor beschrijvingen van Amsterdams handelsrecht, zonder verwijzingen naar Antwerps recht: Johannes Isacius Pontanus, Historische Beschrijvinghe der seer wijt beroemde Coopstadt Amsterdam, Amsterdam, 1614, p. 299-300 ; Olfert Dapper, Historische Beschryving der Stadt Amsterdam …, Amsterdam, 1663, p. 486-508.

48 Handvesten 1639, inleiding. « Hier komen oock by de Costuymen van Antwerpen, hier by ghedaen om der selver ghebruyck in saken van Coopmanschap, als hebbende, vermits haer billickheyt en wel gefondeertheyt, geen oft seer weynigh minder authoriteyt by ons, als ons eyghen Landt-recht ende deser Stede Costumen. Sulcx dat ghy dit Boeck koopende, ende daer in vindende neffens uw recht, des selfs rechtmatigh gebruyck, reeckenen mooght u te versien van een geheel Corpus Iuris van deser Stede Wetten, ende door dat middel in kortertijdt, vermits die kennisse ende wetenschap, verhopen mooght, of van veel moeyelickheden van processen te sullen ontslaghen wesen, ofte in velen u selfs te konnen redden, ende voor voor-spraeck dienen [Cf. Oldewelt, “De pogingen…”, p. 72 ; Stevens, Revolutie en notariaat…, p. 28, voetnoot 168.

49 Nicolaas Duysentdaelders, Liber primus ad Leges Statuta Consuetudinesque Amstelaedaemenses, Amsterdam, 1662, p. 4-5. « […] In dese onse beschrijvinghe dan, hebben wy voorghenomen te houden de ordre Institution. Justiniani, ende oversulks ons werk in drie deelen verdeelt : het eerste sprekende de iure personarum, tweede, de rerum divisione, & quomodo rerum dominia acquirantur, en ‘t derde de contractibus & obligationibus, en alles soo te voegen, dat in yder deel mochte blijken, waer in wy met’et Roomsche Recht en de Coustumen van Antwerpen, die seer loffelijck sijn, overeenkomen, ende waer in wy met de selve verscheelen […] ».

50 Duysentdaelders, Liber primus…, p. 98, p. 283 en p. 324.

51 Hand-vesten, Privilegien, Handelingen, Costuymen ende Willekeuren der Stadt Aemstelredam …., s.l., 1624 (hierna : Handvesten 1624), p. 195-196 [= p. 95-96] ; Ordonnantien ende willekeuren van Wissel en Wissel-Banck, Amsterdam, 1775, p. 3-7. Volgens een notitie in de marge van de Handvesten was deze turbe in de zogenaamde Compostboeken opgenomen, de ‘turbeboeken’ van de stad Amsterdam die niet bewaard zijn gebleven. De Antwerpse handelaars waren Pieter Van de Moere, Isaak Le Maire, Hans Honger, Casper Copmans, Gillis Santijn, Jan van Baerle, Abraham van Lemmens, Herman Huysman en Pieter van Geer. Hun namen werden gevonden in de database van Zuid-Nederlandse immigranten van de hand van Oskar Gelderblom. Cf. http://192.87.107.12:8080/kooplieden. Cf. Lesger, Handel in Amsterdam…, p. 160-161.

52 Johannes Gerard Van Dillen, Het oudste aandeelhoudersregister van de Kamer Amsterdam der Oost-Indische Compagnie, Den Haag, 1958, p. 94. Cf. Lesger, Handel in Amsterdam…, p. 161, noot 86.

53 Lesger, Handel in Amsterdam…, p. 153.

54 Jan Wagenaar, Amsterdam, in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen, voorregten, koophandel, gebouwen, kerkenstaat, schoolen, schutterye, gilden en regeeringe, Amsterdam 1766, IX, p. 429. « … Ondertusschen, verliepen ‘er, in’t eerst, veele jaren, zonder dat, hier ter Stede, eenige Keuren of Ordonnantien op den handel in Wisselbrieven of Wisselhandel gemaakt werden. Men hield zig, doorgaands, aan de Coustumen of Gewoonten der Stad Antwerpen, de eenigsten, die uitgegeven werden, in den eersten Druk der Handvesten van Amsterdam van den jaar 1597… De Coustumen van Antwerpen behelsden nog eenige andere byzonderheden, die, ten deele, stand hielden, ten deele, door den tyd, in ongebruik geraakt zyn [….] » en Ibidem, XIII, p. 42 : « De geschillen, over ‘t stuck van Assurantie vallende, werden, in en voor dien tyd, hier ter Stede, gebragt voor Schepenen, die regt spraken naar de Plakaaten van de jaaren 1563 en 1570, en naar de Coustumen of Gewoonten van andere Koopsteden, met naame van Antwerpen […] ».

55 Handvesten 1624, p. 305 (15 juli 1608).

56 Wagenaar, Amsterdam…, IX, p. 442.

57 Stadsarchief Amsterdam (hierna : SAAm), Archief van Burgemeesters, Privilegeboeken en keurboeken, nr. 34, f° 167 v. « Int stuck van wissel worden binnen deser stede meest ghevolght de Costumen van Antwerpen ».

58 Ordonnantien ende willekeuren van Wissel en Wissel-Banck, p. 23-28 (17 maart 1663).

59 Handvesten 1597, p. 171-182.

60 Deze verwijzingen werden bijvoorbeeld in een zeeverzekeringspolis van 1592 opgenomen. Cf. J.P. Van Niekerk, The Development of the Principles of Insurance Law in the Netherlands from 1500 to 1800, Kenwyn, 1998, II, p. 1418-1420.

61 Handvesten 1624, p. 198 [= p. 98]. De Antwerpse inwijkelingen-handelaars waren Isaak Le Maire, Pieter Van de Moere, Reynier de Loquere, Hans de Schot en Dirck Van Os. Een andere immigrant was Pieter Wilbraet, die uit het graafschap Vlaanderen afkomstig was. Zie, naast de vermelde database van Gelderblom, ook : Lesger, Handel in Amsterdam…, p. 160.

62 Coutumes du pays et duché de Brabant, Quartier d'Anvers, II, G. De Longé (ed.), Brussel, 1871 (hierna : Costuymen Antwerpen 1582), p. 444 (art. 5). Deze bepaling was tegengesteld aan het ius commune dat de agent (mandatarius) verantwoordelijk achtte voor de overschrijding van zijn opdracht. Over het vermelde artikel, zie : De Ruysscher, Handel en recht…, p. 204-205.

63 SAAm, Archief van Burgemeesters, Privilegeboeken en keurboeken, nr. 34, f° 157 v. « Twelck alhier ter stede altydts zoo gepractiseert, ende oock in judicio contradictorio in dier voeghen verstaen ende geweten is, ende nimmermeer anders, zie d’Antwerpse handvesten de rei vendicatione ».

64 Handvesten 1639, p. 100.

65 Dave De Ruysscher, “Designing the limits of creditworthiness. Insolvency in Antwerp bankruptcy legislation and practice (16th-17th centuries)”, Tijdschrift voor Rechts­geschiedenis, 76 (2008), p. 309-313.

66 Handvesten 1639, p. 118 (27 juli 1635). Deze bepaling liet de debiteur van een schuldbrief (obligatie) niet toe om zich op een vroegere betaling of schuldvergelijking met een oudere vordering te beroepen. Cf. Costuymen Antwerpen 1582, p. 526 (art. 11).

67 Handvesten 1624, p. 196 [= p. 96] (15 april 1617).

68 Costuymen Antwerpen 1582, p. 446 (art. 7).

69 Ordonnantien en willekeuren van Wissel en Wissel-Banck, p. 142-143 (31 januari 1658) en p. 146-149 (10 februari 1682).

70 Handvesten 1624, p. 131-133 (31 januari 1598).

71 Vergelijk met : Costuymen Antwerpen 1582, p. 400-408 (titel 54). Over zeeverzekering van waardevolle transporten en ‘op goede en kwade tijding’, zie respectievelijk : Van Niekerk, The Development…, I, p. 291-296 en II, p. 850-886.

72 Deze verordening werd gepubliceerd in Gérard Rooseboom, Recueil van verscheyde keuren, en costumen : midtsgaders maniere van procederen binnen de stadt Amsterdam, Amsterdam, 1656, p. 304-309.

73 Goswin Moll, De Desolate Boedelskamer te Amsterdam. Bijdrage tot de kennis van Oud-Hollandsch failliten-recht, Amsterdam, 1879, p. 77-86.

74 De Ruysscher, “Designing the limits…”, p. 324-325.

75 Vergelijk met : Costuymen Antwerp 1582, p. 528-556 (titels 65 en 66).

76 Cf. voetnoten 41 en 51. De editie van 1613 is : Hantvesten, Privilegien Willekeuren ende Ordonnantien der stadt Aemstelredam …, Amsterdam (s.n.), 1613.

77 J.A.F. Wallert, Ontwikkelingslijnen in praktijk en theorie van de wisselbrief 1300-2000, Tilburg, 1996, p. 100-109.

78 H.F.W.D. Fischer, “Het oud-vaderlandse handelsrecht en Hugo de Groot”, in Rechtsgeleerd Magazijn Themis, 1952, p. 598-610 ; Wallert, Ontwikkelingslijnen…, p. 113-121. Zie ook over De Groot’s beïnvloeding vanuit de praktijk : Laurent Waelkens, “Ius Quaesitum Tertio. Dutch Influences on Grotius”, in Eltjo J.H. Schrage (ed.), Ius quaesitum tertio, Berlijn, 2008, p. 175-189.

79 Andere uitgaven van de Willekeuren dan de vermelde edities van 1597, 1613, 1624 en 1639 waren : Hand-vesten, privilegien, octroyen, costumen ende willekeuren der Stad Amstelredam …, Amsterdam (Otto Smient en Judocus Smient), 1663 ; Handvesten ; ofte Privilegien ende octroyen : mitsgaders willekeuren, costuimen, ordonnantien en handelingen der stad Amstelredam …, Hermanus Noordkerk (ed.), Amsterdam, 1748.

80 J. Loenius, Decisien en observatien…, Rotterdam, 1735, p. 792 (zaak 137) : « Soo vermeenen wy nogtans, dat alle die bepaalingen, gelyk ook de Leere van den Heer de Groot, niet anders, of verders en konnen versstaan werden te proceeeren, of plaats te hebben, dan, in conformitè, en na inhoude van het gedisponeerde by de Coustumen van Antwerpen … Vermids, onses bedunkens, het selve in alles over een komt met de Leere der DD. De meenigvuldige Gewysdens, en ook met het Regt, de Reeden en billykheyt, welke alle in het gedisponeerde van de selven Coustumen van Antwerpen te vinden zyn [] ».

81 Cornelis Van Bynkershoek, Quaestionum juris privati libri quatuor …, Leiden, 1744 [anastatische herdruk Amsterdam, 1969], p. 495-505 (lib. 3, cap. 15) : « [...] Sed id admittendum non est, & nescio, an aliam autoritatem habeat, quam in illa, quam supra memoravi, Consuetudine Antwerpiensi. Magna, fateor, Juris Antwerpiensis auctoritas etiam olim hic fuit, saepe & a Grotio in partes vocata, at quis eam sibi obtrudi patietur contra rationem, Jus Commune & ipsam Legem Amsterdammensem in causa Amsterdammensi. »

82 Le Moine De L’espine, De coophandel van Amsterdam…, I, inleiding : « Aldus is Amsterdam van tydt tot tydt aanmerkelyk vermenigvuldigt, door den aanwas van de Negotie, en die wederom door de geduurige toevloeyingen van Vreemdelingen, uyt alle gewesten des Werelds ; en daar door eindelyk geworden gelyk als het Pakhuis, niet alleen van geheel Europa, maar van de geheele Wereldt. »

83 J.M. Barels, Advysen over den koophandel en zeevaart, Amsterdam, 1781, II, p. 231-237 (7 april 1704). « […] zynde kennelyk dat verscheiden dingen tot de Commercie en Negotie behoorende van Antwerpen, door verloop van Commercie van die Stad en ‘t aenwaschen van de Commercie hier te Lande, tot ons in gebruik zyn overgebragt, even als ook byzonderlyk alhier tot Amsterdam in de Practycque zekerlyk en buiten alle twyffelinge is gerecipieerd, volgens de daeglyksche menigvuldige Gewysdens, ut socii teneantur in solidum. »

84 Barels, Advysen…, II, p. 392-393 (8 mei 1778) : « […] in de Coustumen van Antwerpen, (welker auctoriteit hier te Lande en ook particulierlyk binnen deeze Stad altoos in materie van Commercie zeer groot is geweest)…».

85 Zie voetnoot 83.

Auteur

Katholieke Universiteit Leuven

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search