Desktop versionMobile version

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Du droit romain au Moyen-Âge - Van Romeins recht tot Middeleeuwen

De waarde van de wet. De invloed van formele diplomatische kenmerken op de wetgeving van de Bourgondische hertogen voor het graafschap Vlaanderen

Jonas Braekevelt

Full text

1. Inleiding

  • 1 Cf. Andrée Van Nieuwenhuysen en John Bartier, Ordonnances de Philippe le Hardi, de Marguerite de M (...)
  • 2 Cf. André Gouron, “Royal ordonnances in Medieval France”, in Wim Blockmans, Jean-Philippe Genet, L (...)

1Bij de verschillende inleidingen op de al verschenen banden van de zogenaamde « Eerste Reeks » van de Verordeningen der Nederlanden -die de Bourgondisch-Habsburgse dynastie tot 1506 omvat -gaat steeds ruime aandacht uit naar de afbakening van het begrip « verordening »1. Een zelfde aandacht kan men ook terugvinden bij andere studies die een middeleeuwse of vroegmoderne wetgeving behandelen2. Dit komt grotendeels voort uit de problematische toepassing van de moderne concepties rond wetgeving op een premoderne context.

  • 3 Cf. Jean-Marie Cauchies, “La terminologie dans les ordonnances des ducs de Bourgogne”, in Belgisch (...)
  • 4 « Tout practicien du terrain admet que [...] les formes diplomatiques ne fournissent un critère de (...)
  • 5 Cf. Paul Bonenfant, “Rapport sur la publication de la liste chronologique des ordonnances Bourguig (...)

2Er zijn verschillende mogelijkheden om tot een selectie van de wetgeving van een bepaalde vorst te komen uit de massa bewaarde documenten. Een schifting op basis van de contemporaine naamgeving, en dan voornamelijk haar diversiteit (ordonnantie, edict, mandement, enz.), wordt vaak als criterium aangehaald maar even vaak, net vanwege haar uiteenlopende en weinig consistente karakter, uiteindelijk verworpen3. Een zelfde lot ondergaan pogingen om op basis van formele kenmerken een wetgevend corpus uit de ons overgeleverde akten te puren4. Uiteindelijk werd in het kader van de uitgavenreeks van de Commissie voor de Uitgave der Oude Wetten en Verordeningen van België steeds geopteerd voor een inhoudelijke selectie. Hierbij verwees men vaak expliciet naar het arrest van het Hof van Cassatie van 26 juni 1847 dat de wetgevende activiteit van de Ancien regimevorst omschreef als die tussenkomsten die « un objet d'intérêt général, ou un objet d'intérêt particulier dans ses rapports avec l'intérêt général » tot onderwerp hadden5.

3Hoewel deze nadruk op de inhoud van de hertogelijke akten om hun wetgevend karakter te wegen ongetwijfeld gerechtvaardigd is, menen we dat dit de aandacht voor hun formele kenmerken niet mag wegnemen. In wat volgt willen we immers aantonen dat de formele kenmerken van de Bourgondische wetgeving een wezenlijke invloed hadden op de appreciatie, autoriteit of geldigheid van hun strikt inhoudelijke bepalingen.

2. De opdeling van verordeningen naar hun externe vorm en bezegeling

  • 6 Zoals kaligrafische opsmuk of de verhouding van de hoogte van de pliek tot de totale hoogte van de (...)
  • 7 Het belang van de bezegeling blijkt o.m. uit het laten vernieuwen van verordeningen waarvan de zeg (...)
  • 8 Met dat verschil dat de Bourgondische kanselarij akten aan enkele en dubbele staart met rode was b (...)

4Hoewel een aantal andere externe kenmerken zonder twijfel een groter cachet aan een bepaalde akte trachtten te verlenen6, lijken enkel de wijze van bezegeling7 en de keuze voor het gebruik van een bepaald type zegel een reële invloed op de waarde van de documenten uitgeoefend te hebben. Eerst willen we de bezegelingswijze bekijken. De Bourgondische kanselarij gebruikte, net als de Franse koninklijke kanselarij, drie hoofdcategorieën van akten : die bezegeld aan enkele staart, die aan dubbele staart, en die aan draden van rode en groene zijde8.

3. Akten bezegeld met een zegel in groene was en uithangend aan draden van zijde

  • 9 Een vorstelijk voorrecht ; getuige sporadische ratificaties onder de vorm van een privilege van (t (...)
  • 10 Zo verlangden de schepenen van Rijsel in 1462 dat ze een stapel op linnen zouden verkrijgen « par (...)

5De traditionele associatie gemaakt bij de akten bezegeld met groene was is dat ze « eeuwigdurende privileges » zouden verlenen9. Ze werd overigens ook al door de tijdgenoot gemaakt10. Hun vormelijke kenmerken werden bovendien meestal expliciet vermeld, als zijnde akten « seellees en laz de soye et cire vert », terwijl andere oorkonden veelal onbepaald als « lettres (patentes) » werden omschreven. Vooral de beneficiarissen lieten bijna nooit na het ‘geprivilegieerde’ karakter van bepaalde van hun vrijheden te laten vallen. De loutere bezegeling aan draden van zijde was, zoals zal blijken, echter geen garantie op een zelfs maar juridische aanspraak op eeuwigheidswaarde.

  • 11 Naast de aanvang van privileges typeert ook hun einde hen typisch als dusdanig : de datatio is vaa (...)

6Los van de bezegelingswijze - die weliswaar het directe uiterlijke kenmerk van een privilege vormde -zijn het immers een aantal vaste, intern vormelijke, formules waaruit het veronderstelde eeuwigdurende karakter van privileges blijkt. Vooreerst ontbreekt elk conventioneel adres of elke salutatio11. Het weglaten van deze formules trekt meteen alle aandacht naar de juridische actio, die onmiddellijk na de intitulatio een aanvang neemt met de formule « Savoir faisons a tous presens et a venir ». De actio onderscheidt zich verder door de expliciete vermelding dat de rechtshandeling gebeurt « pour nous, noz hoirs, successeurs et aians cause » - hoewel deze expressie ook in akten bezegeld aan dubbele en enkele staart kan voorkomen.

  • 12 Dit verschilt enigzins van Cauchies' opvatting, dat de formule de uitzonderlijke gunst die de bene (...)
  • 13 Wielant, Practijke..., p. 26.
  • 14 Van 820 voorlopig geattesteerde verordeningen van Filips de Goede voor het graafschap Vlaanderen k (...)
  • 15 De bevindingen van Morel lijken er op te wijzen dat het niet zozeer om een vrijblijvende formule g (...)

7Quasi altijd vindt de actio ook plaats « de grace especial ». Deze formule wijst op de uitzonderlijkheid van de beslissing ten opzichte van -en eventueel ingaand tegen -het geheel van reeds bestaande verordeningen, gebruiken en rechten12. Dit blijkt uit de verwoording dat de hertog privileges « par ces presentes de notre grace especial et comme prince » verleent ; dus vanuit zijn vorstelijke prerogatieven waartoe het aanpassen van wetten en gebruiken behoort. Dit zou bovendien aansluiten bij Philips Wielants bemerking dat privileges die voorrechten zijn « die de Prince geeft contrarie den gemeenen rechten13 ». Nochtans komt de formule niet exclusief voor bij verordeningen bezegeld met een zegel in groene was14. Hoewel schijnbaar een voorwaarde om te kunnen spreken van een eeuwigdurend privilege hoedde de kanselarij er zich duidelijk voor om alle dergelijke voorrechten « contrarie den gemeenen rechten » zo een -theoretisch -onaantastbaar statuut te verlenen15. Op het ontstaan van dit soort tussenvorm, die uiterlijke en interne vorm van verschillende types akten combineert, zullen we verder nog ingaan.

  • 16 Ze mag niettemin verondersteld worden, zo zijn quasi alle privileges stammend uit de regering van (...)
  • 17 Zo zien we op de vermelde 820 verordeningen de formule 108 keer de revue passeren, i.t.t. « de ple (...)
  • 18 Wielant, Practijke..., p. 27.
  • 19 Ze komt onder Jan zonder Vrees voor wat Vlaanderen betreft slechts tweemaal voor (cf. Cauchies, Or (...)
  • 20 En als ze al voorkomt richt ze zich doorgaans op interne administratieve verordeningen die aliënat (...)
  • 21 Als tekenende uitzondering op de regel kunnen we het privilege van december 1461 aanhalen, dat de (...)

8Naast de verlening « de grace especial » wordt de actio, in de ideële verschijningsvorm van privileges, verder aangevuld met de formules « de notre certaine science, auctorité et pleine puissance ». Slechts een aantal van de meest statige privileges dragen echter deze volledige opsomming16 ; enkel de vermelding « de certaine science » komt echt regelmatig voor17. Dit steekt ietwat af tegen Wielants stelling dat « als de Prince by privilegien contrarieren wilt den gemeenen rechten, hy moet dat doen by "non obstantiën" [...] ofte anderssins ten zoude niet doogen, ten ware dattet geexpedieert ware "proprio motu & ex certa sciencia & cum plenitude potestatis" »18. De « motu proprio » formule is echter bijzonder zeldzaam19, terwijl de « non obstantibus » clausule bij privileges veelal ontbreekt20. Doogden al de verordeningen bezegeld met groene was die geen volledige opsomming van deze formules bezaten dan niet ? Toch wel, maar onder voorbehoud. Indien de hertogen hun privileges uitvaardigden voor hen en hun « hoirs et successeurs », en de corroboratio er aan toevoegde dat de bezegeling plaatsvond « a fin que ce soit chose ferme et estable a tousjoursmais », dan ontbrak niettemin nooit de toevoeging dat dit gebeurde « sauve notre droit et l'autruy ». Deze formule bood immers steeds de mogelijkheid om de geldigheid van een privilegie aan te vechten bij de schending van andere rechten. De kanselarij verkoos dus in de praktijk doorgaans ietwat gemakzuchtig een algemene reservatie op een specifieke opsomming van niettegenstaande rechten21.

4. Akten bezegeld met een zegel aan dubbele of enkele staart

  • 22 Cf. noot 4. Men mag de categorie van de akten bezegeld aan enkele staart ook niet verengen tot « m (...)
  • 23 Een persoonlijk adres dat weliswaar bijzonder sterk kan variëren in uitgebreidheid, van één enkele (...)
  • 24 Maar ook de algemeenheid van het adres van akten aan dubbele staart moet in de context van het gra (...)

9Deze twee types akten werden door de kanselarij het meest frequent aangewend. Wat de totale productie van akten betreft, zijn die bezegeld aan enkele staart wellicht het talrijkst, maar wat de verordeningen betreft, kan men een kleine meerderheid aan akten bezegeld aan dubbele staart waarnemen. Hoewel er aan de verordeningen bezegeld aan een enkele staart soms een mindere waarde wordt gehecht dan aan die bezegeld met dubbele staart, is er op het vlak van geldigheid geen werkelijk verschil te attesteren22. Wel is het zo dat de kanselarij voor eenmalige bevelen of het Brussel, 1973, p. 279). De monetaire verordeningen bijvoorbeeld, die helemaal uitvoeren van die of deze geïsoleerde taak inderdaad teruggrijpt naar akten bezegeld aan enkele staart, maar dat komt enkel voort uit het persoonlijke adres van dit type akten23. Een bevel kan echter moeilijk van het algemene adres - » À tous... »-van akten aan dubbele staart behulp maken als één specifieke hertogelijke ambtenaar competent wordt geacht om het uit te voeren. Enig onderscheid dat dus gemaakt zou kunnen worden lijkt te zijn dat de verordeningen bezegeld aan enkele staart beperkter -binnen bepaalde ambtsgebieden en territoria -zouden gelden dan die bezegeld aan dubbele staart24.

  • 25 Cf. de in 1421 aan de Portugese natie verleende akte aan dubbele staart : « pour ce que voulons qu (...)
  • 26 Cf. bij voorbeeld het octrooi verleend aan Jan van der Clyte in 1419, waarin de rechtshandeling « (...)

10Wat is nu het statuut van deze twee types akten vergeleken met de theoretische eeuwigheidswaarde van de bepalingen besloten in privileges ? De overgrote meerderheid van de verordeningen aan enkele of dubbele staart maken geen enkele allusie op enige specifieke in hun vormelijke kenmerken vervatte geldigheid of waarde. De uitzonderingen die wel dergelijke allusies maken kunnen ons echter helpen het statuut van de overige verordeningen te bepalen. Vooreerst zijn er die verordeningen bezegeld met rode was die een aantal elementen uit de interne vorm van privileges overnemen of in aangepaste vorm weergeven. Zo wordt de actio soms eveneens « pour noz hoirs et successeurs » voltrokken en dient ze « en perpetuité » te worden opgevolgd. Dit wordt dan al dan niet gecombineerd met een corroboratio die zich aan de « ferme et estable » formule van de privileges spiegelt25. Soms komt zelfs een reservatieclausule voor26.

  • 27 De keuze lijkt bewust bij bepaalde categorieën akten gemaakt te worden, zo ontbreekt ze bijvoorbee (...)
  • 28 Een uitzondering vormen weliswaar de administratieve verordeningen m.b.t. het personeel van de rek (...)
  • 29 Cf. de grafiek hieronder ; de grotere productie van privileges in de jaren 1384-1386, 1415 en 1419 (...)
  • 30 Wielant, Practijke..., p. 25.
  • 31 Bij privileges viel dan nog vaak voor dat de verordening die het oorspronkelijke privilege verving (...)

11Enerzijds bevestigen deze tussenvormen het statuut van privileges, aangezien de kanselarij soms wel in woorden van een « eeuwigdurende geldigheid » gewag wilde maken maar er toch voor terugdeinsde dit ook in een externe -en direct herkenbare ­vorm te « bezegelen ». Anderzijds lijken ze aan te duiden dat de overige akten bezegeld met rode was steeds herroepbaar waren en bleven, of op zijn minst herroepbaar werden bij het overlijden van de vorst die ze uitgevaardigd had. Deze laatste conclusie wordt echter deels tenietgedaan door een andere categorie van verordeningen bezegeld met rode was. Een minderheid vermeldt immers expliciet dat hun bepalingen slechts « jusques a notre plaisir » geldig bleven of « a rappel » waren uitgevaardigd27. Bovendien komen confirmaties van verordeningen bezegeld met rode was bij de erfopvolging relatief zelden voor28, terwijl dit bij privileges vaker voorviel29. Wat maakt dat dan het (algemene) statuut van de verordeningen met rode was bezegeld ? Het zijn, als we Wielant volgen, die verordeningen « sonder tijd » uitgevaardigd30. Als de omstandigheden later echter een aanpassing van de bepalingen ervan verlangen, kan -en moet -de vorst dit ook doen. Vaak komt dit op een afschaffing van de oude wet neer -meestal op vraag van de beneficiarissen van die vroegere verordening -die echter meteen wordt vervangen door een nieuwe akte. De « abolition » wordt dus als een « mutation » voorgesteld31. Anders is het gesteld bij die akten verleend « a rappel » : daar behoudt de vorst zich de mogelijkheid voor om te allen tijde de verordening te herroepen, zonder tot enige compensatie van de beneficiaris verplicht te zijn.

  • 32 Bij voorbeeld het verbod op de uitvoer van graan buiten de kasselrij van Rijsel in september 1438 (...)
  • 33 Bij voorbeeld de vrijstelling in 1449 van de inwoners van Sluis van het « droit de lagan » voor de (...)
  • 34 Met name octrooien voor het innen van indirecte belastingen (Godding, La législation..., p. 73-78) (...)
  • 35 Cf. Louis Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges. Section 1 : treizi (...)

12Tenslotte is er ook nog die groep verordeningen bezegeld met rode was die niet « sonder tijd » verleend worden maar voor een welomschreven tijdsspanne. Deze chronologische beperkingen kunnen zowel de duur van een seizoen belopen, zoals exportverboden op graan en levenswaren32, als het hele leven van de vorst33 of een vast aantal jaren34. De tijdelijkheid van bepaalde verordeningen wordt soms ook gebruikt om aan een akte bezegeld met rode was alsnog, tenminste voor de vastgelegde duur, de allure van een privilege mee te geven. Zo bijvoorbeeld de ordonnantie rond de wetsvernieuwing in het graafschap Vlaanderen van 1432, die twintig jaar onveranderd diende te worden geobserveerd35.

5. Het gebruik van het « groot hertogelijk zegel » en van het « geheim zegel »

  • 36 Cf. Pierre Cockshaw, La chancellerie de Flandre-Bourgogne sous les ducs de Bourgogne de la maison (...)
  • 37 Deze bezegeling diende enkel plaats te vinden « lui (de kanselier) estant en pays si lontaine que (...)

13De Bourgondische hertogen maken gebruik van zowel een groot hertogelijk zegel van het equestrale type als van een, kleiner, heraldisch « geheim » zegel36. Het groot hertogelijk zegel wordt in principe bewaard door de kanselier, het geheim zegel door de eerste kamerheer. Het bestaan van de twee zegels moet wel toelaten dat de hertog akten kon uitvaardigen als de kanselier (te) ver van hem verwijderd was om nog van het groot zegel gebruik te kunnen maken37. Het liet de kanselier en de raad eveneens toe om los van de hertog verordeningen te kunnen uitvaardigen -een niet overbodige luxe in het geografisch uitgestrekte en gescheiden Bourgondische landencomplex.

  • 38 Zie Morel, La grande chancellerie..., p. 244-251.
  • 39 Zo is de versie van het Ieperse lakenprivilegie van 1428 (cf. Henri De Sagher en AL., Recueil des (...)
  • 40 Cf. de belofte van de hertog aan de Kortrijkse schepenen om hun privilegie van 1423 i.v.m. de uitb (...)

14Hoewel deze twee zegels in principe aan elkaar equivalent waren38, valt zowel een sterke voorliefde van de beneficiarissen voor het groot hertogelijk zegel op als een wantrouwen vanwege de hertogelijke administratie tegenover verordeningen bezegeld met het geheim zegel. De voorkeur van de beneficiarissen om hun voorrechten bezegeld te zien met het groot zegel komt ondermeer tot uiting in de reëxpedities onder het groot hertogelijk zegel van verordeningen die voordien met het geheim zegel bezegeld waren39. Soms werd deze reëxpeditie al bij de eerste verlening -wanneer het groot zegel niet voorhanden was -aan de beneficiarissen beloofd. De kanselarij lijkt soms zelf aangegeven te hebben dat zo'n herbezegeling een grotere kans op een blijvende possessie garandeerde40.

  • 41 Bij het gebruik van het groot zegel diende de kanselier immers in principe een zekere controle op (...)
  • 42 Cf. Pierre Cockshaw, Le personnel de la chancellerie de Bourgogne-Flandre sous les ducs de Bourgog (...)

15De weerstand van de administratie om gevolg te geven aan verordeningen bezegeld met het geheim zegel komt voor uit de minder officiële procedure die bij deze bezegeling gevolgd werd41. Zelfs indien de eerste kamerheer aanwezig zou zijn geweest bij de bezegeling, zijn functie -in tegenstelling tot die van kanselier -lijkt hem niet echt in staat gesteld te hebben vraagtekens te plaatsen bij de inhoudelijke bepalingen van de verordeningen42.

  • 43 Cockshaw, Le personnel... De administratieve verordening van 1426 (cf. noot 36) bepaalde daarom da (...)
  • 44 Zo vermeldt het privilege van 1430 aan Isabella van Gistel verleend dat de akte « Aliquo signata "(...)
  • 45 Cf. bij voorbeeld de verordening uit 1420 rond het verpachten van de hertogelijke domeinen, waarbi (...)

16Dit leidde er zowel toe dat de rekenkamers soms weigerden bepaalde verordeningen voorzien van het geheim zegel te registreren43 als dat ze noodgedwongen herbezegeld dienden te worden44. Soms werden ze zelfs nietig verklaard, hoewel dit laatste nooit plaats vond zuiver vanwege de bezegeling met het geheim zegel. Het is echter wel duidelijk dat de bezegeling, wanneer de inhoud van een bepaalde verordening de hertog niet (meer) beviel, als een goedkoop argument dienst kon doen om die herroeping formeel te motiveren45.

  • 46 Cf. Cockshaw, Le personnel... Enkel tijdens de kanselierloze periode onder Filips de Goede (januar (...)

17Hoewel het gebruik van de twee verschillende prinselijke zegels door de uitgebreidheid van de Bourgondische territoria en de ontwikkeling van de verschillende overheidsdiensten een noodzaak was geworden, bleef het groot hertogelijk zegel nog steeds de enige werkelijk betrouwbare veruiterlijking van de soevereine prinselijke beslissingsmacht. Vandaar ook de blijvende vermelding in de corroboratio dat een bezegeling met het geheim zegel gebeurde « en l'absence du grant »46.

6. Contestatie of versterking van de geldigheid van verordeningen middels hun interne vorm

  • 47 De meeste narrationes sluiten immers af met de vermelding dat de geschetste gebeurtenissen zijn « (...)
  • 48 Om dan de beweegredenen en aanleidingen van de vorstelijke beslissing naar voor te brengen.
  • 49 Bij betwisting van een verkregen privilege voor de Grote Raad (cf. Jan Van Rompaey, De Grote Raad. (...)
  • 50 Zo werd het argument zelfs gebruikt om akten « sigillata de expresso mandato domini » onderuit te (...)

18Naast de extern vormelijke kenmerken versterken of verminderen ook een aantal intern vormelijke kenmerken de autoriteit en geldigheid van de verordeningen. Vooreerst volgt na de intitulatio en het adres normaalgezien de narratio. In de meeste gevallen kan ze als een adaptatie van het betoog van de supplianten worden beschouwd47, maar zelfs bij verordeningen « motu proprio » uitgevaardigd ontbreekt ze slechts zelden48. De aan de hertog en zijn entourage overgeleverde informatie kan echter zowel vals als onvolledig zijn en zo aanleiding geven tot respectievelijk subreptieve en obreptieve narrationes. De bestempeling van een narratio als een « fausse narré » ondermijnde het hele verdere bouwwerk van de akte als rechtshandeling, aangezien alle volgende stappen in het beslissingsproces zich erop bleven funderen. Dit verklaart ook waarom de kanselarij of benadeelde externe partijen49 graag op onjuistheden in de narratio ingingen om verordeningen te (laten) herroepen : er dienden immers geen verdere formele bezwaren ingeroepen worden50.

  • 51 Wat ontkracht wordt door het meer en meer voorkomen, vanaf het midden van de 15de eeuw, van gedeta (...)
  • 52 Zie bijvoorbeeld de reflectie van het ideaal van de consulterende en zich informerende vorst in de (...)
  • 53 Zo beveelt Michelle de France in 1422 de monetaire « ordonnances, edicts et constitutions aultresf (...)
  • 54 Uitgebreidere deliberatieformules lijken in elk geval vaststelbaar bij akten bezegeld met het gehe (...)

19Bij de actio vervult de vermelding van deliberatie -het tot stand komen van de verordening « a grande et meure deliberation » -dan weer een versterkend element. Zelfs indien het maar om een formalisme zou gaan51 zijn overleg en beraadslaging te belangrijke begrippen binnen de concepten rond het middeleeuws leiderschap om de vermelding zomaar te negeren52. Ook wordt de opvolging van bepaalde -gebrekkig uitgevoerde of impopulaire -verordeningen vaak bevolen en verdedigd door de aan hun uitvaardiging voorafgaande beraadslaging in herinnering te brengen53. Hoewel het ontbreken van een vermelding van beraadslaging op zich geen reden is om een verordening terug te roepen of ongeldig te verklaren, kan het ontbreken van de vermelding, zeker bij gewichtige verordeningen, het vermoeden van bedrog of een ongeoorloofde expeditie doen rijzen54.

  • 55 Cf. Jean-Marie Cauchies, “Jean sans Peur, comte de Flandre (1405-1419), législateur ”, in François (...)
  • 56 Naast de administratie waren overigens ook de onderdanen, tenminste waar het aliënaties ten voorde (...)
  • 57 Zo de schenking van de hoge rechtsmacht van Kaprijke aan Daniel Alaert : « et affin que ce soit ch (...)
  • 58 Cf. bij voorbeeld de herroeping van het privilege aan de Genuese handelsnatie van 1414 (Cauchies, (...)

20Naast de deliberatie wordt net vóór de eigenlijke actio normaalgezien ook de motivatie van de vorst uit de doeken gedaan. In vele gevallen beperkt deze motivatie zich tot het evoceren van de remediërende functie van de vorst die de problemen van zijn onderdanen, verhaald in de narratio, diende op te lossen. Bij een beperkter aantal gevallen kunnen we echter van beknopte preambules spreken, waarbij de bevordering van handel, nijverheid en de creatie van een klimaat van rechtszekerheid de meest frequente gebruikte thema's vormen. Daarnaast zijn er echter ook passages die de actio motiveren door op de verdiensten van de beneficiaris te wijzen ; de verordeningen worden er als compensaties gepresenteerd. Deze laatste zullen echter vaak op de nodige weerstand botsen. Het verschil tussen een compensatie en het afdwingen van voorrechten in ruil voor trouw of financiële steun -op momenten waarop de vorstelijke macht zwak stond -is vaak gering. Zo drijft de wetgeving van Jan zonder Vrees voor het graafschap Vlaanderen duidelijk mee op de golven van zijn buitenlandse politiek. De jaren 1407, 1411 en 1414, net als de hertog de grootste steun nodig heeft voor de bekostiging van zijn Franse interventies, zijn ook de jaren die het grootste aantal concessies van privileges zien plaatsvinden55. Hoewel de vorst uiteraard de vrijheid bezat om zijn onderdanen voor de door hen geleverde diensten te belonen huiverde de administratie van aliënaties die, hoewel ze direct liquiditeiten opbrachten, het prinselijk domein blijvend verminderden56. We zien de zeldzame « motu proprio » formules dan ook net bij dit soort akten opduiken. Ze legden een -vaak weinig geloofwaardige -nadruk op het ongedwongen karakter van de rechtshandeling maar wijzen vooral op het bewustzijn van de hertogen dat dergelijke privileges aangevochten zouden kunnen worden 57. Iets wat overigens, alle formules ten spijt, ook vaak met succes gebeurde58.

  • 59 Gegevens op basis van Van Nieuwenhuysen en Bartier, Ordonnances... ; Cauchies, Ordonnances... en J (...)

Grafiek. Aantal privileges per jaar uitgevaardigd door de hertogen van Bourgondië voor het graafschap Vlaanderen en de heerlijkheid Mechelen (1384-1438).59

Grafiek. Aantal privileges per jaar uitgevaardigd door de hertogen van Bourgondië voor het graafschap Vlaanderen en de heerlijkheid Mechelen (1384-1438).59
  • 60 Hoewel de betekenis van deze vermelding soms gecontesteerd wordt, beschouwen we de opvattingen van (...)
  • 61 Cf. Cauchies, La législation..., p. 108.
  • 62 Zo bijvoorbeeld de monetaire ordonnanties, waar nochtans net de voorafgaande onderhandelingen met (...)
  • 63 Cf. de al vermelde verordening van 14 december 1426.

21Tenslotte zijn er nog, volledig los van de interne vorm en inhoudelijke bepalingen van de verordeningen, de « extra-sigillaire » noten. Deze staan buiten het tekstvlak van de eigenlijke akte, bij akten aan enkele staart links of centraal onderaan en bij de privileges en akten aan dubbele staart op de pliek. Steeds aanwezig is de zogenaamde dienstvermelding ; de aanduiding wie de verordening besteld heft60. De variant « par monseigneur le duc » duidt aan dat de beslissing formeel door de hertog zelf genomen werd, hoewel ze geenszins voorafgaande deliberatie uitsluit61. Bepaalde categorieën van verordeningen lijken trouwens stereotiep deze vermelding te dragen omdat de behandelde onderwerpen als exclusief vorstelijke prerogatieven werden beschouwd62. Normaalgezien is deze dienstvermelding voldoende om de verordening te autoriseren. Het wantrouwen tegenover de bezegeling met het geheim zegel leidde er echter toe dat bij verordeningen voorzien van dit zegel er in principe een aantal getuigen de dienstvermelding dienden te attesteren, hoewel deze bepaling zeker niet steeds werd opgevolgd63. Aldus ontstaan de dienstvermeldingen « par monseigneur le duc, X, Y et Z presens » of, bij gewichtiger zaken « par monseigneur le duc, en son conseil, ouquel X, Y et Z estoient ». Wetten bezegeld met het geheim zegel uitgezonderd lijkt deze vermelding van beraadslaging of aanwezigheid echter geen noodzakelijke voorwaarde voor de uitvoering van de akte te hebben uitgemaakt.

  • 64 Die hertogelijke raad kon voor verschillende instellingen staan, met name de hofraad, later de Gro (...)
  • 65 Want amortisaties of anoblissementen, formeel eveneens privileges maar geen « verordeningen », wer (...)
  • 66 Dat een van de weinige uitzonderingen op deze regel, het privilege rond de representatie middels e (...)

22De hertogen delegeerden hun wetgevende autoriteit echter ook, waardoor we verordeningen tegenkomen gecommandeerd « a votre relation », dat is door de kanselier, of « a la relation du conseil », dus door « de » hertogelijke raad64. In principe zijn dergelijke verordeningen evenwaardig aan die besteld door de hertog zelf. Niettemin worden « wetgevende » privileges65, tenzij het confirmaties betreft, bijna steeds formeel door de hertog gecommandeerd66. Maar ook bij de verordeningen bezegeld met een zegel in rode was valt op dat het tussenkomen van kanselier en raad het meest voorkomt bij akten bezegeld aan enkele staart, met andere woorden bij die akten die hertogelijke ambtenaren aanspreken -waarover raad en kanselier sowieso meer autoriteit bezaten.

  • 67 Respectievelijk de reeks van de « registres des chartes » en van de « acten en sentenciën », hoewe (...)
  • 68 Cf. de uitvoering van de verlening van de hoge rechtsmacht te Flines-lez-Raches aan Gilles de Rouv (...)
  • 69 Cf. de aanpassing van de privileges van de Genuese natie van 1414 in 1434 (zie noot 59), waarbij d (...)

23Een andere extra-sigillaire noot die haar invloed op de rechtsgeldigheid van een verordening kon hebben is de vermelding of de akte in de registers van de rekenkamer of raadkamer67 geregistreerd werd. Deze vermelding komt normaalgezien rechts op de plica voor, soms ook op de rug van de akte. De registratie in de « registres des chartes » van de rekenkamer had een verifiërende functie die gaandeweg een vereiste voor de uitvoering ervan werd, of toch op zijn minst voor privileges die delen van de hertogelijke jurisdictie of zijn domein vervreemden. De extra-sigillaire vermelding van de registratie bewees zo aan alle hertogelijke ambtenaren die voor de uitvoering van de bepalingen van de verordening zouden worden aangesproken dat de rekenkamer weet had van de bepalingen van de verordening, ze had geverifieerd en dus geen problemen zou maken indien de ambtenaren er gevolg aan gaven. De vermelding van registratie is nog zeldzaam tijdens de regering van Filips de Stoute -wat niet betekent dat de registratie niet plaatsvond -, maar neemt sterk toe onder Jan zonder Vrees om onder Filips de Goede steeds vaker aanleiding tot conflicten te geven. De rekenkamers weigerden immers weleens privileges te registreren waarvan ze de narrationes in vraag stelden of waarvan ze meenden dat de erin overgedragen rechten feitelijk onvervreemdbaar aan de hertog toebehoorden. De bewaarde verzoekschriften van beneficiarissen die geen uitvoering van de door hen bekomen verordeningen verkregen -niettegenstaande ze de akte fysiek bezaten - omdat de rekenkamer ze weigerde te registreren, wijst erop dat de hertogelijke ambtenaren geen gevolg meer wilden geven aan privileges die de registratievermelding niet droegen68. De hertogen zouden het ontbreken van de registratie trouwens ook zelf aanhalen om vroeger en mogelijk onbesuisd verleende verordeningen te herroepen69.

24Los van alle andere formele, zowel externe als interne, kenmerken van de akte, kon de aan-of afwezigheid van de registratievermelding een verordening dus het verschil tussen volle uitvoering of dode letter uitmaken. Belangrijk is dat de registratie pas plaatsvond na de overhandiging van het al volledig bezegelde en ondertekende stuk aan de beneficiaris -de hedendaagse fysieke bewaring van een document hoeft dus geen noodzakelijk verband te houden met een werkelijke contemporaine opvolging van de bepalingen ervan.

7. Conclusies

25De verschillende externe verschijningsvormen en specifieke intern vormelijke formules konden dus allemaal hun invloed op de appreciatie, geldigheid en uitvoering van verordeningen hebben. Indien we met al deze elementen rekening houden, kunnen we een hiërarchische -weliswaar grotendeels theoretische - constructie opbouwen waarbij verschillende types van verordeningen elkaar opvolgen, van eeuwigdurende, onherroepbare privileges over modale verordeningen « zonder tijd » tot strikt in de tijd beperkte mandementen. Inpassingen van narrationes, motivaties, de keuze voor een dienstvermelding of de aanwezigheid van registratie kunnen dit gamma nog verder diversifiëren. Uit dit relatief brede spectrum kon de kanselarij dat type verordening kiezen om een bepaalde kracht en waarde aan haar beslissingen mee te geven, net zoals de supplianten konden proberen hun verlangens in de meest bestendige vorm te zien worden opgesteld. De vorstelijke ambities zouden er echter naar streven uiterlijk bestendige vormen door intern vormelijke formules meer en meer uit te hollen -in de uiteindelijke hoop dat verordeningen enkel nog maar geldig zouden blijven als ze ook de wensen van de vorst verwoorden, ofte zolang als de clausule « car ainsi nous plaist il estre fait » ook werkelijk nog bewaarheid bleef.

Notes

1 Cf. Andrée Van Nieuwenhuysen en John Bartier, Ordonnances de Philippe le Hardi, de Marguerite de Male et de Jean sans Peur. 1381-1419 (Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Première série. Première section. Tomes I-II), Brussel, 1965-1974 ; Jean-Marie Cauchies, Ordonnances de Jean sans Peur. 1405-1419 (Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Première série. Première section. Tome III), Brussel, 2001 ; Philippe Godding, Ordonnances de Philippe le Bon pour les duchés de Brabant, de Limbourg et les pays d'Outre-Meuse. 1430-1467.(Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Première série. Seconde section. Tome II, Brussel, 2005, p. 12-14. Voor de inleiding op de uitgave van de verordeningen van Filips en Margareta cf. Andrée Van Nieuwenhuysen, “Les ordonnances de Philippe le Hardi”, in Handelingen van de Koninklijke Commisie voor de Uitgave der Oude Wetten en Verordeningen van België (hierna : HKCOWVB), 25, 1973, p. 75-138.

2 Cf. André Gouron, “Royal ordonnances in Medieval France”, in Wim Blockmans, Jean-Philippe Genet, Legislation and Justice, Oxford, 1997, p. 58-59.

3 Cf. Jean-Marie Cauchies, “La terminologie dans les ordonnances des ducs de Bourgogne”, in Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 53, 1975, p. 402-418.

4 « Tout practicien du terrain admet que [...] les formes diplomatiques ne fournissent un critère de détection de la législation du temps », cf. Cauchies, Ordonnances..., p. X. Niettemin zijn er auteurs die akten bezegeld aan enkele staart beschouwen als per definitie tijdelijke bepalingen, cf. Hubert Nelis, Catalogue des chartes du sceau de l'audience, Brussel, 1915, p. LVII. Dat in deze akten echter vaak niet enkel de in ambt zijnde officier wordt aangesproken maar ook zijn opvolgers « a venir » lijkt aan te duiden dat deze stelling moeilijk houdbaar is.

5 Cf. Paul Bonenfant, “Rapport sur la publication de la liste chronologique des ordonnances Bourguignonnes”, in HKCOWVB, v. XVI, I, 1949, p. 7.

6 Zoals kaligrafische opsmuk of de verhouding van de hoogte van de pliek tot de totale hoogte van de akte, die bij privileges soms oploopt tot een verhouding van 1 op 2.

7 Het belang van de bezegeling blijkt o.m. uit het laten vernieuwen van verordeningen waarvan de zegels gebroken waren (cf. bv. de bevestiging van een Poperings privilege uit vrees « que on ne voulsist adjouster foy ausdites lettres obstant la rompture des seaulx », Stadsarchief Poperinge, A 28).

8 Met dat verschil dat de Bourgondische kanselarij akten aan enkele en dubbele staart met rode was bezegelt, waar de Franse witte was gebruikt. De akten bezegeld aan draden van zijde gebruiken groene was. Cf. Jean-Marie Cauchies, La législation princière pour le comté de Hainaut. Ducs de Bourgogne et premiers Habsbourgs (1427-1506), Brussel, 1982, p. 68-76. Voor het Franse gebruik, cf. Octave Morel, La grande chancellerie royale française et l'expédition des lettres royaux, 1328-1400, Parijs, 1900, p. 121-125.

9 Een vorstelijk voorrecht ; getuige sporadische ratificaties onder de vorm van een privilege van (tijdelijke) stedelijke of corporatieve reglementen of de veroordeling van stedelijke besturen die toch eeuwigdurende verordeningen hadden opgesteld. De vermelding door Philips Wielant in zijn hoofdstuk « Van keuren, statuten ende ordonnantien » dat « scepenen ende wethouders van steden ende casselrijen [...] vermogen [...] te maken kueren, statuten ende ordonnantien te tijde ende sonder tijt » (cf. Philips Wielant, Practijke civile, ed. Egidius Strubbe, Amsterdam, 1968, p. 25) lijkt ons niet aan te duiden dat ze « eeuwigdurende » verordeningen kunnen uitvaardigen, maar wel verordeningen van beperkte tot onbeperkte (maar niet eeuwige) duur, m.a.w. « à temps et à rappel ».

10 Zo verlangden de schepenen van Rijsel in 1462 dat ze een stapel op linnen zouden verkrijgen « par fourme de previllege, a durer a tousjours », het verkregen oktrooi is dan ook met groene was bezegeld (Archives municipales de Lille, carton 79, pièce 1445).

11 Naast de aanvang van privileges typeert ook hun einde hen typisch als dusdanig : de datatio is vaak maar precies tot op de maand en laat een dagdatum achterwege, een duidelijke referentie naar de vroegere plechtstatige diploma's (cf. Morel, La grande chancellerie..., p. 126-128).

12 Dit verschilt enigzins van Cauchies' opvatting, dat de formule de uitzonderlijke gunst die de beneficiaris te beurt valt benadrukt, cf. Cauchies, La législation..., p. 117.

13 Wielant, Practijke..., p. 26.

14 Van 820 voorlopig geattesteerde verordeningen van Filips de Goede voor het graafschap Vlaanderen kunnen er 91 als privileges worden geïdentificeerd, de formule « de grace especial » komt echter in 270 verordeningen voor. Hetzelfde is vastgesteld in een Henegouwse context, cf. Cauchies, La législation..., p. 117-118.

15 De bevindingen van Morel lijken er op te wijzen dat het niet zozeer om een vrijblijvende formule ging maar om een noodzaak wilde men de verordening zien uitgevoerd worden : de Franse koninklijke kanselarij weigerde immers soms stukken te bezegelen waarbij de formule ontbrak, cf. Morel, La grande chancellerie..., p. 121.

16 Ze mag niettemin verondersteld worden, zo zijn quasi alle privileges stammend uit de regering van Filips de Stoute eveneens bezegeld met het zegel van Margaretha van Male, want uiteindelijk bezat enkel zij « pleine puissance » om delen van « haar » domein te vervreemden, cf. Van Nieuwenhuysen, “Les ordonnances...”, p. 86-87.

17 Zo zien we op de vermelde 820 verordeningen de formule 108 keer de revue passeren, i.t.t. « de pleine puissance » (38 attestaties) of « de notre auctorité » (26 attestaties).

18 Wielant, Practijke..., p. 27.

19 Ze komt onder Jan zonder Vrees voor wat Vlaanderen betreft slechts tweemaal voor (cf. Cauchies, Ordonnances..., n°217 en n°253) ; een gelijk aantal kan voor de regering van Filips de Goede worden vastgesteld. De Franse koninklijke kanselarij gebruikte de term wel frequent, cf. Gouron, “Royal ordonnances...”, p. 59. De aanwezigheid van de formule hoeft echter weinig of geen verband te houden met het feitelijk uitwerken van een verordening op eigen initiatief, cf. Philippe Godding, La législation ducale en Brabant sous le règne de Philippe le Bon (1430-1467), Brussel, 2006, p. 45-48.

20 En als ze al voorkomt richt ze zich doorgaans op interne administratieve verordeningen die aliënaties aan banden legden en veel minder op de eventueel geschonden « gemene rechten ».

21 Als tekenende uitzondering op de regel kunnen we het privilege van december 1461 aanhalen, dat de vertegenwoordiging door middel van procureur doorheen het graafschap Vlaanderen toeliet -het betrof dan ook expliciet een tegengaan van het gemene recht : « non obstant lesdiz usaiges, stiles de cours ou previleges dont l'en a usé en aucuns lieux de nosdiz conté et pays au contraire, lesquelz usaiges, coustumes et stiles [...] de notredite pleneire puissance mettons au neant » (Stadsarchief Brugge, Roodenboek, f° 204v°-205).

22 Cf. noot 4. Men mag de categorie van de akten bezegeld aan enkele staart ook niet verengen tot « mandements de justice » (i.t.t. wat Van Rompaey laat uitschijnen, cf. Jan Van Rompaey, De Grote Raad van de hertogen van Boergondië en het Parlement van Mechelen, geen ‘beperkte’ uitvoering of geldigheid kenden, zijn normaal gezien ook aan enkele staart bezegeld.

23 Een persoonlijk adres dat weliswaar bijzonder sterk kan variëren in uitgebreidheid, van één enkele persoon tot alle onderdanen en officieren in een bepaalde landsheerlijkheid.

24 Maar ook de algemeenheid van het adres van akten aan dubbele staart moet in de context van het graafschap Vlaanderen, met zijn veelheid aan geprivilegieerde gemeenschappen en entiteiten, genuanceerd worden.

25 Cf. de in 1421 aan de Portugese natie verleende akte aan dubbele staart : « pour ce que voulons que elles soient bien et fermement tenues [...] nous avons fait mettre et appendre notre grant seel a ces presentes » (ADN, B856, 15.199).

26 Cf. bij voorbeeld het octrooi verleend aan Jan van der Clyte in 1419, waarin de rechtshandeling « pour nous et noz hoirs et successeurs »en « sauve notre droit et l'autruy » gesteld werd. Nochtans is ze met rode was bezegeld (Rijksarchief Doornik, seigneurie de Comines, 42).

27 De keuze lijkt bewust bij bepaalde categorieën akten gemaakt te worden, zo ontbreekt ze bijvoorbeeld quasi nooit bij octrooien die een vrije wapendracht aan schuttersgildes toekennen, cf. Cauchies, Ordonnances..., n°21, 22, 118 en 123.

28 Een uitzondering vormen weliswaar de administratieve verordeningen m.b.t. het personeel van de rekenkamer en raadkamer (zie bijvoorbeeld Cauchies, Ordonnances..., n°27, 29 en 65).

29 Cf. de grafiek hieronder ; de grotere productie van privileges in de jaren 1384-1386, 1415 en 1419-1421 komt voor het grootste deel voort uit confirmaties.

30 Wielant, Practijke..., p. 25.

31 Bij privileges viel dan nog vaak voor dat de verordening die het oorspronkelijke privilege verving bezegeld was met rode was ; op die manier betrof het zogezegd enkel een tijdelijke aanpassing en bleef het oude privilege (weliswaar niet feitelijk) nog steeds geldig. Cf. de aanpassing en interpretatie in 1434 van het privilege in 1431 aan Poperinge verleend (Louis Gilliodts-Van Severen, Coutumes des pays et conté de Flandre. Quartier de Furnes, VI, Brussel, 1902, p. 343-6) op aandringen van de kasselrij Veurne (SAPoperinge, Oud archief, A 15).

32 Bij voorbeeld het verbod op de uitvoer van graan buiten de kasselrij van Rijsel in september 1438 tot de volgende oogst, cf. Archives Municipales Lille, AA85, 1561.

33 Bij voorbeeld de vrijstelling in 1449 van de inwoners van Sluis van het « droit de lagan » voor de duur van het leven van Filips de Goede, cf. ADN, B1405, 18.340.

34 Met name octrooien voor het innen van indirecte belastingen (Godding, La législation..., p. 73-78), maar ook bijvoorbeeld stedelijke financiële restricties.

35 Cf. Louis Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges. Section 1 : treizième au seizième siècle, IV, Brugge, p. 523-7.

36 Cf. Pierre Cockshaw, La chancellerie de Flandre-Bourgogne sous les ducs de Bourgogne de la maison de Valois (1384-1477), onuitgegeven doctoraatsverhandeling, ULB, 1975, I, p. 230-234. Het gebruik van de beide types zegels ligt in het verlengde van zowel de Franse (cf. Morel, La grande chancellerie..., p. 247-251) als Vlaamse (cf. René Laurent, Les sceaux des princes territoriaux belges du xe siècle à 1482, I/1, Brussel, 1993) kanselarij.

37 Deze bezegeling diende enkel plaats te vinden « lui (de kanselier) estant en pays si lontaine que seurement l'en n'y puist aler devers lui »(cf. ADN, B1603, f° 102 v°-104 v°, administratieve verordening van 1426).

38 Zie Morel, La grande chancellerie..., p. 244-251.

39 Zo is de versie van het Ieperse lakenprivilegie van 1428 (cf. Henri De Sagher en AL., Recueil des documents rélatifs à l'histoire de l'industrie de l'industrie drapière en Flandre. Deuxième partie, v. I, Brussel, 1951, p. 3-7) bewaard te Rijsel (ADN, B1363, 15.533) voorzien van het geheim zegel, terwijl de versie eertijds bewaard op het Ieperse stadsarchief (zie I.L.A. Diegerick, Inventaire analytique et chronologique des chartes et documents appartenant aux archives de la ville d’Ypre, v. III, p. 130-2) bezegeld was met het groot zegel. Een inwoner van het door het privilege getroffen Mesen bleef er niettemin bij dat « les privileges obtenus de monseigneur sur le fait de ladite draperie estoient scelléz d'une flate de vache », cf. ADN, B 20001, f° 16r° (met dank aan J. Dumolyn voor de referentie).

40 Cf. de belofte van de hertog aan de Kortrijkse schepenen om hun privilegie van 1423 i.v.m. de uitbreiding van de schepenbank te laten herbezegelen ; « veullans icelles (het privilege) estre tenues et gardees fermement et inviolablement » (ADN, B1380, 15.461).

41 Bij het gebruik van het groot zegel diende de kanselier immers in principe een zekere controle op de inhoud van de verordening uit te voeren. Het bijwijlen voorkomen van de formule « sigillata de expresso mandato domini » die aangeeft dat na bezwaar van de kanselier het expliciete bevel van de hertog de akte toch had laten passeren, duidt aan dat deze controle ook daadwerkelijk plaatsgreep (cf. Cauchies, La législation..., p. 159-161).

42 Cf. Pierre Cockshaw, Le personnel de la chancellerie de Bourgogne-Flandre sous les ducs de Bourgogne de la maison de Valois (1384-1477), Kortrijk-Heule, 1982, p. 59.

43 Cockshaw, Le personnel... De administratieve verordening van 1426 (cf. noot 36) bepaalde daarom dat bij gebrek aan het groot zegel verordeningen moesten worden uitgevaardigd « par noz lettres sellees de notre seel de secret donnees et passees en notre conseil et par noz conseillers estans lors de lez nous ». Deze raad moest de afwezigheid van de kanselier opvangen door zijn controlerende functie over te nemen.

44 Zo vermeldt het privilege van 1430 aan Isabella van Gistel verleend dat de akte « Aliquo signata "sigillo secreto'' et supera sigillato de magno sigillo ex expresso domini ducis mandato » was. Pas na de bezegeling met het groot zegel werd het stuk geregistreerd (cf. ADN, B1604, f° 81v°-83).

45 Cf. bij voorbeeld de verordening uit 1420 rond het verpachten van de hertogelijke domeinen, waarbij een eerdere uitzondering op dit reglement herroepen wordt omdat ze verkregen was « soubz notre seel secret, auquel toutesvoies ne voullons aucunement estre obey en choses touchans notredit demaine » (ADN, B1602, f° 104v°).

46 Cf. Cockshaw, Le personnel... Enkel tijdens de kanselierloze periode onder Filips de Goede (januari 1462-oktober 1465) valt deze vermelding weg ; het geheim zegel heeft dan tijdelijk de status van het groot hertogelijk zegel verkregen (cf. Cockshaw, Le personnel..., p. 45 en p. 50-51).

47 De meeste narrationes sluiten immers af met de vermelding dat de geschetste gebeurtenissen zijn « si comme ilz (de supplianten) dient ».

48 Om dan de beweegredenen en aanleidingen van de vorstelijke beslissing naar voor te brengen.

49 Bij betwisting van een verkregen privilege voor de Grote Raad (cf. Jan Van Rompaey, De Grote Raad..., p. 277-285) vormde de narratio van de tegenpartij een geliefkoosd doelwit, zie bv. het conflict tussen Rupelmonde en het Land van Waas rond het marktprivilege van Rupelmonde (cf. vonnis van 19 januari 1456, RAGent, Familiearchief de Moerman d'Harlebeke, n°925).

50 Zo werd het argument zelfs gebruikt om akten « sigillata de expresso mandato domini » onderuit te halen, waar alle formele vereisten nochtans vervuld waren. Cf. bij voorbeeld de verordening rond de accijnzen op het te Sluis ingevoerde bier van 12 mei 1453 (ADN, B1406, n°15.909) en haar herroeping op 26 januari 1461 (ADN, B19.957, n°19.249). Niettemin zal de hertog, in het geval het een akte betreft bezegeld met groene was, vaak weigerachtig staan tegenover een volledige revocatie van de verleende gunst. Het kan eveneens voorkomen dat dan enkel de narratio wordt aangepast, eventueel met toevoeging van een aantal reservatieclausules in de actio (cf. bij voorbeeld de opeenvolgende privileges voor de hoge rechtsmachte van Middelburg verleend aan Pieter Bladelin, ADN, B1409).

51 Wat ontkracht wordt door het meer en meer voorkomen, vanaf het midden van de 15de eeuw, van gedetailleerde vermeldingen van -vaak opeenvolgende -deliberaties. Cf. bij voorbeeld de verordening rond het leenhof van Dendermonde van 28 februari 1462 (ARA, Fonds de Lalaing, n°1133) waarbij zowel bij de leden van de Rekenkamer, de Raadkamer, de Grote Raad en bij de kanselier advies werd ingewonnen.

52 Zie bijvoorbeeld de reflectie van het ideaal van de consulterende en zich informerende vorst in de bijnaam van Philips de Schone, nml. « croit-conseil ». Cf. Cauchies, “ 'Croit conseil' et ses 'ministres'. L'entourage politique de Philippe le Beau (1494-1506)”, in Alain Marchandisse en Jean-Louis Hupper J.-L., À l'ombre du pouvoir. Les entourages princiers au Moyen Age, Genève, 2003, p. 385-405.

53 Zo beveelt Michelle de France in 1422 de monetaire « ordonnances, edicts et constitutions aultresfoiz sur ce faites et publiees de par mondit seigneur, a grant et meure deliberation de conseil » te onderhouden (cf. ADN, B1602, f° 163-163v°).

54 Uitgebreidere deliberatieformules lijken in elk geval vaststelbaar bij akten bezegeld met het geheim zegel of verordeningen die het prinselijke domein aanbelangden, het gaat net om twee categorieën die weleens sneller dan andere akten de kritische aandacht van de administratie trokken.

55 Cf. Jean-Marie Cauchies, “Jean sans Peur, comte de Flandre (1405-1419), législateur ”, in Françoise Autrand e.a., Saint-Denis et la royauté. Études offertes à Bernard Guenée, Paris, 1999, p. 664-665.

56 Naast de administratie waren overigens ook de onderdanen, tenminste waar het aliënaties ten voordele van prinselijke protegés betrof, vaak niet gewonnen voor dergelijke concessies. De vermindering van het vorstelijk domein kon op termijn immers enkel leiden tot pogingen om de vorstelijke inkomsten via andere wegen te verhogen, vooral door middel van nieuwe belastingen. Cf. Lydwine Scordia, “ Le roi doit vivre du sien », La théorie de l'impôt en France (xiiie-xve siècles), Paris, 2005.

57 Zo de schenking van de hoge rechtsmacht van Kaprijke aan Daniel Alaert : « et affin que ce soit chose ferme [...] a tousjoursmais et qu'il appere [...] que ces presens vendicion [...] et transport de tous [...] procedent [...] de nostre propre mouvement et voulenté [...] et non pas a la requeste [...] dudit maistre Daniel [...] nous [...] avons ces mesmes presentes lettres fait seeller de nostre grant seel en laz de soye et cire vert », cf. Cauchies, Ordonnances..., p. 353. De andere op 1 oktober 1414 toegekende voorechten aan diverse steden maken nochtans duidelijk dat, zelfs als het initiatief van Jan zonder Vrees kwam, de aliënatie eerder een noodzaak dan een oprechte wens was. Filips de Goede ging dan ook rond 1423, toen de financiën dit enigszins toelieten, over tot de aan Alaert opgedwongen terugkoop van de heerlijkheid.

58 Cf. bij voorbeeld de herroeping van het privilege aan de Genuese handelsnatie van 1414 (Cauchies, Ordonnances..., n°204) in 1434 (ADN, B1605, f° 71-77).

59 Gegevens op basis van Van Nieuwenhuysen en Bartier, Ordonnances... ; Cauchies, Ordonnances... en Jonas Braekevelt, Car ainsi nous plaist il estre fait. De ordonnanties voor het graafschap Vlaanderen van Filips de Goede, hertog van Bourgondië (regeerperiode 1419-1438), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, academiejaar 2005-2006.

60 Hoewel de betekenis van deze vermelding soms gecontesteerd wordt, beschouwen we de opvattingen van Morel als correct, cf. La grande chancellerie..., p. 159-166.

61 Cf. Cauchies, La législation..., p. 108.

62 Zo bijvoorbeeld de monetaire ordonnanties, waar nochtans net de voorafgaande onderhandelingen met de Leden en Staten bijzonder duidelijk in de narratio van de akten en secundaire bronnen naar voor komen.

63 Cf. de al vermelde verordening van 14 december 1426.

64 Die hertogelijke raad kon voor verschillende instellingen staan, met name de hofraad, later de Grote Raad en zeker tot de jaren '30 van de 14de eeuw ook uitzonderlijk de Raad van Vlaanderen.

65 Want amortisaties of anoblissementen, formeel eveneens privileges maar geen « verordeningen », werden wel vaak door de kanselier of raad besteld.

66 Dat een van de weinige uitzonderingen op deze regel, het privilege rond de representatie middels een procureur binnen het graafschap Vlaanderen (cf. noot 21), besteld door de raad, succesvol werd aangevochten door de schepenen van Kortrijk en vervolgens opgeschort werd (cf. ARA, Tresor des chartes de Flandre, première série, n°1145), is tekenend.

67 Respectievelijk de reeks van de « registres des chartes » en van de « acten en sentenciën », hoewel de registratie door de raadkamer onder Filips de Goede zeldzamer en zeldzamer wordt.

68 Cf. de uitvoering van de verlening van de hoge rechtsmacht te Flines-lez-Raches aan Gilles de Rouvray : « neantmoins icellui exposant doubte que [...] vous faites difficulté ou reffus de obtemperer a nosdites autres lettres et de icelles veriffier et expedier selon leur forme et teneur » (ADN, B2052, n°63.782).

69 Cf. de aanpassing van de privileges van de Genuese natie van 1414 in 1434 (zie noot 59), waarbij de vermelding « que lesdites lettres sur ce faites n'ont point esté verifiez ne enregistrez en la chambre de noz comptes a Lille et n'en ont point joÿ plainement ne paisiblement » een hoofdargument vormde.

List of illustrations

Title Grafiek. Aantal privileges per jaar uitgevaardigd door de hertogen van Bourgondië voor het graafschap Vlaanderen en de heerlijkheid Mechelen (1384-1438).59
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/842/img-1.jpg
File image/jpeg, 169k

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search