Version classiqueVersion mobile

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Du droit romain au Moyen-Âge - Van Romeins recht tot Middeleeuwen

Philips van Leiden en het publiek belang

Rijk Timmer

Texte intégral

  • 1 Philippus De Leyden, De cura reipublicae et sorte principantis. Uitgegeven door Robert Fruin en P. (...)
  • 2 Robert Fruin, “Over Philips van Leiden en zijn werk De cura reipublicae et sorte principantis”, oo (...)
  • 3 Robert Feenstra, Philip of Leyden and his treatise De cura reipublicae et sorte principantis, Glas (...)
  • 4 Piet Leupen, Philip of Leyden: A Fourteenth Century Jurist. A study of his life and treatise ‘De c (...)

1Deze bijdrage gaat over de middeleeuwse Hollandse jurist Philips van Leiden en zijn nagelaten werk. Philips van Leiden leeft tussen 1326 en 1382. Hij is adviseur van de graaf van Holland en later ook van de bisschop van Utrecht. Er is al vrij veel geschreven over hem en zijn tractaat De cura reipublicae et sorte principantis (Over de zorg voor de samenleving en de taak van de vorst)1. De bekendste en ook baanbrekendste publicaties over de Cura, zoals we Philips’ tractaat kort noemen, zijn die van de historicus Robert Fruin uit 18642, van de rechtshistoricus Robert Feenstra uit 19703 en van de historicus Piet Leupen uit 19814. De werken van Feenstra en Leupen zijn verschenen in het Engels en hebben Philips van Leiden in de wetenschappelijke wereld ook internationaal op de kaart gezet.

  • 5 Rijk Timmer, Profeet in eigen land. Philips van Leiden en het publiek belang, Hilversum, 2008.

2Philips biedt aan de Hollandse graaf waarvoor hij werkt, Willem V, omstreeks 1350 een geschrift aan dat de basis vormt voor zijn latere Cura. Philips is bijna zijn leven lang blijven werken aan de Cura en heeft zijn tractaat steeds uitgebreid en aangepast. In het geschrift dat hij Willem V aanbiedt stelt hij al dat de graaf beschikt over « bepaalde » rechten, waarvan die graaf geen afstand kan doen omdat hij ze moet uitoefenen in het belang van de samenleving, in het publiek belang. In alle voorgaande publicaties over Philips van Leiden is nooit de vraag beantwoord op welke rechten Philips precies doelt als hij schrijft dat een vorst « bepaalde » rechten niet mag afstaan. Ik probeer in mijn proefschrift Profeet in eigen land5 de vraag te beantwoorden om welke rechten het gaat.

  • 6 Aldus B.W. Tuchman, A Distant Mirror. The Calamitous 14th Century, New York, 1979, p. 80-81.
  • 7 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 70,20. Philips deelt niet mee of de beklagenswaar (...)

3Philips snijdt het probleem van die bepaalde rechten aan omdat in zijn tijd veel grafelijke bevoegdheden in handen zijn geraakt van anderen, van particulieren of steden. Meestal hebben de graven zelf die bevoegdheden verkocht om hun eigen financiën op orde te houden. In de gewelddadige 14de eeuw wordt relatief veel geld gestoken in de oorlogsvoering. Het bijeenschrapen van die gelden met het vervreemden van vorstelijke bevoegdheden richt in de 14de eeuw meer schade aan dan de gevechtshandelingen zelf6. Philips van Leiden spreekt zijn graaf daar direct op aan en onderneemt daarmee een enigszins delicate missie. Willem V vertoont het voor middeleeuwse edelen gebruikelijke beschavingsniveau. Hij schroomt bijvoorbeeld niet om een hem onwelgevallige secretaris in brand te steken. Philips weet dat en maakt er melding van in zijn werk7.

4De Leidse jurist heeft zijn broodheer naast kritiek echter ook een constructieve boodschap te bieden. Hij betoogt dat de graaf in eigen land, formeel een onderdeel van het middeleeuwse Duitse keizerrijk, recht heeft op dezelfde bevoegdheden als waarover de keizer beschikt. Getooid met die bevoegdheden is de graaf een vorst, een princeps, zo schrijft Philips. En als vorst is hij in staat om in eigen land de wet te stellen. Hij moet die bevoegdheid gebruiken om zonder pardon de rechten te herroepen die in verkeerde handen zijn gevallen.

  • 8 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 2,13.

5Philips van Leiden onderbouwt zijn opvattingen met behulp van het Romeinse recht. Hij is als geleerd jurist opgeleid aan de universiteit van Orléans in Frankrijk. Kenmerkend voor die universiteit is dat er de basis wordt gelegd voor het toepassen van Romeins recht op de eigen samenleving. In de rechtsgeschiedenis staat deze stroming van juristen te boek als de commentatoren of postglossatoren. Philips speelt een actieve rol in deze ontwikkeling. Hij pleit in zijn Cura gedreven voor toepassing van het Romeinse recht, alleen al omdat het veel beter regelt wat mijn en dijn is (zo schrijft hij) dan het inheemse recht, het van oorsprong Germaanse recht8.

  • 9 Glosse op C. 11,19 (De studiis liberalibus urbis Romae et Constantinopolitanae).
  • 10 Deze decretale is opgenomen in het Corpus iuris canonici (X. 4,17,13).

6Met zijn opvattingen loopt Philips keurig in de pas met het rechtsgeleerde denken van zijn tijd. Wel baseert hij zijn theorie dat de graaf keizer is in eigen land op een door hemzelf gekozen glosse van Accursius op een tekst uit de Codex9. In de glosse staat dat het keizerrijk tegenwoordig verscheurd is en Philips leidt daaruit af dat een « lagere vorst », zoals hij een graaf of een hertog noemt, daarom aanspraak kan maken op dezelfde bevoegdheden als de keizer en koningen. Philips gaat met deze redenering een eigen weg, een andere weg dan vooral Franse juristen bewandelen om te stellen dat de koning van Frankrijk keizer is in zijn eigen rijk. De Franse redenering is gebaseerd op de decretale Per venerabilem van paus Innocentius III uit 120210. Met de decretale -in moderne bewoordingen een beschikking -weigert de paus te voldoen aan het verzoek van de graaf van Montpellier om diens bastaarden te legaliseren. De graaf meent daar recht op te hebben omdat de paus eerder een dergelijk verzoek van de Franse koning heeft gehonoreerd. Innocentius laat echter weten dat beide gevallen niet te vergelijken zijn. De koning erkent in wereldlijke zaken geen meerdere boven zichzelf, maar een graaf dient te weten dat hij wel degelijk ondergeschikt is aan anderen. Franse juristen hebben Per venerabilem aangegrepen om te betogen dat de koning keizer is in zijn eigen land. Philips van Leiden kan er echter niets mee omdat de decretale met zoveel woorden ook zegt dat een graaf nu eenmaal geen koning is. Hij voert daarom bewijs op basis van de glosse van Accursius om aan te voeren dat ook een graaf recht heeft op keizerlijke bevoegdheden.

7Voorwaar een opmerkelijk kunststukje van Philips, maar echt uniek is hij pas in het beantwoorden van de vraag welke de « bepaalde » rechten zijn waarvan de vorst geen afstand mag doen omdat hij ze uitoefent in het publiek belang. Her en der verspreid in zijn werk behandelt Philips die rechten namelijk. Hij doet dat helemaal niet systematisch en soms erg impliciet. Het zit hier en daar behoorlijk verstopt in zijn werk.

8De belangrijkste doelstelling van Profeet in eigen land is om die rechten zichtbaar te maken en ze onder te brengen in een systematisch overzicht. Zo ontstaat een beschrijving van de vitale functies in het middeleeuwse Holland. Het systematiseren van de door Philips genoemde rechten gebeurt door deze onder te brengen in enkele grote clusters. Deze clusters zijn:

  • Delfstoffen, energie en water ;
  • Verkeer en vervoer ;
  • Munt en belastingen ;
  • Bestuur, rechtspraak en ambten ;
  • Steden, gilden, openbare werken en openbaar onderwijs.

9Het voordeel van deze systematisering is dat op hoofdlijnen een beeld ontstaat van het publiek belang dat ook tegenwoordig nog herkenbaar is. Veel van de « bepaalde rechten » die Philips van Leiden in overheidshanden wil houden zijn nodig om de samenleving in het algemeen en de economie in het bijzonder draaiende te houden. Ze staan in dienst van het samenleven, het individueel en collectief overleven en het hebben van kwaliteit van leven.

10Zo betoogt Philips dat de vorst de uiteindelijke zeggenschap moet hebben over de exploitatie van turf, zout, hout en windenergie. Hij moet toezien op de beschikbaarheid van water voor consumptieve doeleinden en voor transport. Hij moet voorts toezien op het beheer van wegen en hij heeft het recht om wagens en schepen te vorderen voor transportdiensten. De graaf mag geen veerrechten vervreemden, niet onbeperkt vrijstelling van tolrechten verlenen en hij heeft het visrecht. Hij is als enige belast met de uitgifte van munten, het beheer van het geldstelsel en de wisselbank. Hij heeft het exclusieve recht op belastingheffing. Hij is belast met de rechtspraak en moet deze volgens Philips moderniseren. Alle vormen van nationaal, regionaal en lokaal bestuur moeten op hem terug te voeren zijn. De graaf mag geen ambten verstrekken in ruil voor een lening, maar hij mag wel lijfrenten verkopen. Als het aan Philips van Leiden ligt, herroept de graaf zelfs de stadsrechten die hij heeft verstrekt. In elk geval moet hij stedelijke wetgeving herroepen als deze schadelijk kan uitwerken voor het landsbelang. Philips betoogt verder dat de graaf moet zorgen voor onderwijs en voor de aanstelling van rechtskundigen en artsen in steden.

11Een voor de hand liggende overheidstaak in Holland blijft vrijwel buiten beschouwing in de Cura. Deze betreft de waterstaat. In Philips’ tijd is de strijd tegen het water goed georganiseerd en zijn de waterschappen al een feit. Philips schrijft conform de gewoonte in de middeleeuwen vooral over zaken die in zijn ogen niet goed geregeld zijn. Dat bijvoorbeeld de landbouw en de daaraan gekoppelde voedselvoorziening in particuliere handen zijn, krijgt Philips’ zegen. Wel laakt hij de prijsafspraken die producenten en handelaren onderling maken. Dit optreden in voorlopers van de latere gilden moet de vorst bestrijden, zo betoogt hij. Philips spreekt zich uit voor vrijhandel. Een belangrijke uitzondering daarop maakt hij voor zout. De winning en distributie van zout moeten onder auspiciën van de vorst plaatshebben.

  • 11 Timmer, Profeet in eigen land…, p. 158-160.

12Het overzicht van de rechten die Philips noemt, oogt inderdaad verrassend actueel. Hedendaagse politieke en maatschappelijke discussies over de behartiging van het publiek belang gaan steevast over de energie-en watervoorziening, over verkeer en vervoer en -na elke nieuwe financiële crisis -ook over het financiële stelsel. Daarmee houdt de overeenkomst met Philips van Leiden dan ook onmiddellijk op. In Philips’ tijd wordt energie gewonnen uit turf en is de wind als opwekker van energie nog in opkomst. Holland is in Philips’ tijd nog druk doende de windmolen te importeren uit Vlaanderen11. Philips’ zorgen omtrent de watervoorziening betreffen vooral de vrije toegang tot oppervlaktewater, een probleem dat tegenwoordig alleen nog volop speelt in ontwikkelingslanden. Tegenwoordig wordt de vraag gesteld of burgers meer gebaat zijn bij publieke dan wel bij private energie-en waterleidingbedrijven. Mobiliteit draait in Philips’ tijd om de toegang tot en het onderhoud van water-en landwegen en de instandhouding van veerdiensten. In onze tijd zijn daar voorzieningen bijgekomen als spoorwegen, de luchtvaart en post-en telecommunicatiediensten. Frappant is wel dat al deze netwerksectoren, inclusief de energie-en waterleidingbedrijven, ook tegenwoordig aanhoudend en intensief onderwerp blijven van discussies over de behartiging van publieke belangen. Als wordt overwogen deze voorzieningen te privatiseren komt onmiddellijk de vraag op die Philips van Leiden stelt met betrekking tot het water. Is de onbelemmerde toegang van iedereen tot deze voorzieningen wel gewaarborgd?

13De reden voor Philips om in zijn tijd te pleiten voor het in overheidshanden brengen of houden van zulke voorzieningen is nu juist dat hij vreest voor aantasting van vrije toegang voor iedereen. Philips van Leiden staat aan het begin van een ontwikkeling die moet leiden tot betere behartiging van het publiek belang. Wij zijn in onze tijd veel verder op de weg van die ontwikkeling, maar we hebben het over vergelijkbare voorzieningen en rechten. Philips wil ze in publieke handen brengen of houden om te voorkomen dat delen van de bevolking worden uitgesloten van het gebruik van deze voorzieningen. Als wij ze tegenwoordig in private handen willen brengen komt direct de vraag op hoe de in het geding zijnde publieke belangen waaronder algemene toegankelijkheid -geborgd moeten worden. Die hedendaagse vraag komt voort uit het besef dat algemene toegankelijkheid vanzelfsprekend is als de te privatiseren voorzieningen nog in publieke handen zijn. En tegenwoordig wordt aan dit probleem wel degelijk een nieuwe dimensie toegevoegd. Nu de vraag naar bepaalde grondstoffen (olie) weer zo groot wordt dat deze het aanbod dreigt te overtreffen, komt serieus de vraag op of productie en distributie van deze middelen niet beter in publieke handen kunnen worden gebracht.

14Voor een goed begrip van het denken van Philips van Leiden volstaat het niet om alleen maar zijn tractaat te lezen, nog afgezien van het probleem dat zijn werk rommelig is en weinig toegankelijk. Philips functioneert als een praktijkjurist en wie wil doordringen in zijn denken moet zijn overwegingen relateren aan de reëel bestaande werkelijkheid in zijn tijd. Ik noem een voorbeeld om duidelijk te maken hoe de postglossator Philips van Leiden zijn boodschap brengt aan zijn tijdgenoten en hoe wij, eeuwen later, die boodschap alsnog kunnen verstaan.

  • 12 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 20,2.
  • 13 C.11,43,6.
  • 14 Tabula Tractatus 1,12.

15Philips beschouwt water als een publiek goed en de beschikbaarheid ervan rekent hij tot de rechten waarvan de vorst in het publiek belang geen afstand kan doen. Maar wat is publiek? Philips stelt dat een publieke « bron » altijd voor publiek gebruik bestemd moet blijven, ook als deze ooit in particuliere handen was12. De benaming « bron » (fons) ontleent hij letterlijk aan de Romeinsrechtelijke Codex13. In de later dan de Cura zelf geschreven Tabula Tractatus -een soort samenvatting van zijn hoofdwerk -neemt hij afstand van deze Romeinsrechtelijke terminologie en schrijft hij dat voor publiek gebruik bestemd « water » (aqua), of dat nu in publieke of private handen is, nooit meer uitsluitend voor privaat gebruik bestemd mag worden14. Het gaat dus niet zozeer om « bronnen » alswel om openbare waterwegen. En de nadere mededeling in de Tabula Tractatus maakt ook duidelijk wat Philips precies bedoelt. Het publieke gebruik van water moet vooropstaan, ook als water in particuliere handen is.

  • 15 Casus 20,2.
  • 16 C.11,43,10.
  • 17 Casus 1,7.
  • 18 Casus 21,19-20.
  • 19 Casus 20 en 21.
  • 20 C.11,43,6 en 11,43,10.

16In de Cura zelf zet hij zijn betoog kracht bij door een vergelijking te trekken tussen het water, dat in publieke handen moet blijven, en kerkelijke goederen. Aan God gewijde zaken zijn immers niet meer beschikbaar voor menselijk gebruik, schrijft hij15. In casus 21 van zijn Cura behandelt hij inbreuken op de openbaarheid van water aan de hand van de Codex. In de betreffende Romeinsrechtelijke tekst16 gaat het om het beheer van « aquaducten en publieke bronnen », kunstwerken van een hoogstaande cultuur die niet één op één vergelijkbaar zijn met de waterlopen in Holland. Toch beweert Philips dat hier sprake is van het type rechten waarvan de vorst geen afstand kan doen. Hij verwijst uitdrukkelijk naar de eerste casus van zijn Cura, waarin staat dat de vorst beschikt over bepaalde rechten waarvan hij geen afstand kan doen17. Hij maakt dan vervolgens een reuzensprong naar de praktijk in eigen land. Zo valt te verklaren, schrijft hij, dat « aggerum comites », in de landstaal « dycgravii » genoemd, geen straf kunnen verzachten of kwijtschelden als het beheer van dijken wordt verwaarloosd18. Met deze gelijkstelling van oer-Hollandse aan oud-Romeinse kunstwerken lijkt hij te willen zeggen dat zijn graaf een dikke vinger in de pap heeft bij het borgen van de publieke belangen die verbonden zijn aan oppervlaktewater en de toegang daartoe. Het beroep dat hij doet op het Romeinse recht komt echter gekunsteld over en maakt nauwelijks duidelijk wat hij precies bedoelt. Twee complete casus wijdt hij aan deze problematiek19. De bepalingen uit de Codex die hij daarin citeert behandelen verboden ingrepen aan aquaducten20. Zo verbiedt het keizerlijke recht het aftappen van aquaducten voor het bevloeien van particuliere grondstukken, voor het draaiende houden van badhuizen en voor het aandrijven van watermolens. De ratio hiervan is duidelijk. Aquaducten zijn kostbare kunstwerken en als particulieren daarop eigen aansluitingen maken dreigt de werking van dit Romeinse waterleidingsysteem aangetast te worden. Wat dat betreft gaat Philips’ vergelijking met het dijkenstelsel in Holland in algemene zin nog net op, maar niemand in het middeleeuwse Holland zal ooit een gat in een dijk gemaakt hebben om een badhuis te exploiteren.

  • 21 Pieter Huisman en Hans Buiter, “Het zoete nat. Zorg om drinkwater en omgang met afvalwater in Holl (...)

17Het is hier en daar behoorlijk cryptisch, maar het beeld dat oprijst uit Philips’ werk is dat de toegang tot water in beginsel vrij moet zijn en dat inbreuken, die de beschikbaarheid van water kunnen aantasten, niet zijn toegestaan. Philips’ opvattingen worden pas duidelijk als ze worden afgezet tegen de bestaande werkelijkheid in het Holland van zijn tijd. De « bron » waarover hij aanvankelijk schrijft in de Cura is een zeldzaamheid in Holland. Met uitzondering van de duinstreken zijn bronnen (putten) er vrijwel nutteloos, omdat het Hollandse grondwater doorgaans te zilt is om te drinken. De bevolking is voor drinkwater aangewezen op oppervlaktewater, meer in het bijzonder de rivieren. Ook tegenwoordig is dat nog het geval21. Die rivieren moeten dan wel regelmatig water kunnen aan-en afvoeren en voor de bevolking goed toegankelijk zijn. Dat vereist regulering op het hoogste niveau, dus door de vorst, en dat wil Philips van Leiden duidelijk maken.

  • 22 Naar Mattheus 13:57: « Een profeet is niet ongeëerd, dan in zijn vaderland, en in zijn huis », ald (...)

18Philips van Leiden mag je wat mij betreft best de ontdekker noemen van het publiek belang in zijn eigen land. In elk geval stelt hij een probleem aan de orde dat ons tot op de dag van vandaag volop bezighoudt. Hij houdt ons als het ware een spiegel voor. Het belang van dit specifieke optreden van hem is in historisch en rechtsgeleerd onderzoek zeker niet steeds onderkend. Vanwege die omstandigheden noem ik Philips van Leiden profeet in eigen land22.

19Blijft de vraag hoe uniek zijn optreden is geweest. Sinds mijn promotie in september 2008 en het verschijnen van de handelseditie van mijn proefschrift wordt ik vaak geconfronteerd met de vraag in hoeverre het werk van Philips vergelijkbaar is met dat van grote en beroemd geworden tijdgenoten van hem als de juristen Bartolus de Sassoferrato (1313-1357) en Baldus de Ubaldis (1327-1400). In mijn proefschrift probeer ik het gedachtegoed van Philips regelmatig te vergelijken met dat van Bartolus en Baldus en ook met dat van de Napolitaanse jurist Lucas de Penna (ca 1320-1390). Deze drie juristen -veel invloedrijker en bekender dan Philips van Leiden -schrijven deels over dezelfde problematiek die Philips behandelt. Voor Lucas de Penna komt daar nog bij dat diens belangrijkste werk een commentaar is op de Tres Libri, de laatste drie boeken van de Codex die in de middeleeuwen wat onderbelicht zijn gebleven. In de Tres Libri komen vooral rechtsvragen aan de orde die betrekking hebben op wat wij tegenwoordig staatsrecht noemen. Ook de Cura van Philips bestaat voor een groot deel uit een commentaar op deze Tres Libri.

  • 23 Kees Bezemer, Pierre de Belleperche. Portrait of a legal puritan, Frankfurt am Main 2005, p. 44-45

20Nogal wat inzichten en opvattingen van Philips van Leiden over de behartiging van het publiek belang en de rol van de vorst daarbij blijken vergelijkbaar te zijn met het gedachtegoed van Baldus, Bartolus en Lucas. Niet alleen in grote lijnen, maar soms ook tot in details. Dat is opmerkelijk, want geen van de drie grote juristen kan gerekend worden tot de bronnen van Philips van Leiden. Dat blijkt uit een inventarisatie van deze bronnen, die als bijlage is opgenomen in mijn proefschrift. Waar ligt dan wel de schakel tussen de Italiaanse juristen en de Hollander Philips van Leiden? Te bewijzen is het niet, maar er zijn legio aanwijzingen dat deze verbinding gezocht moet worden op de universiteit van Orléans, waar Philips heeft gestudeerd. Eén van de grootste Italiaanse postglossatoren, Cynus de Pistoia (1270-1336), trekt tijdens zijn leven door Frankrijk en maakt daar kennis met het werk van de grootste hoogleraren uit Orléans, Jacques de Révigny (†1296) en Pierre de Belleperche (†1308). Cynus is de leermeester van Bartolus, die op zijn beurt weer de leermeester is van Baldus. In Italië is wel beweerd dat met Cynus de zo kenmerkende werkwijze van de postglossatoren is begonnen om Romeins en inheems recht te laten samensmelten en geschikt te maken voor gebruik in de praktijk. Uit een recente studie over de universiteit van Orléans blijkt echter dat dit proces dáár is begonnen en wel met het optreden van Pierre de Belleperche. Uit het werk van Cynus zelf blijkt zelfs dat deze op dit punt schatplichtig is aan de Fransman23.

  • 24 Commentaar van Jacques de Révigny op C. 7,33,12: « Hodie vacante imperio, civitates regunt se ipsa (...)
  • 25 Timmer, Profeet in eigen land…, p. 209-211.

21Ook het werk van Bartolus draagt sporen van mogelijke beïnvloeding door Orléans, en wel door Jacques de Révigny. Bartolus is onder meer bekend geworden als pleitbezorger van het recht van steden (in Noord-Italië) om zichzelf te regeren, om « zelf vorst » te zijn: civitas sibi princeps. Dit inzicht is eerder echter al vertolkt door Jacques de Révigny24. Overigens maakt dit voorbeeld duidelijk dat er ook verschillen zijn in het denken van Philips van Leiden en dat van Jacques de Révigny en Bartolus. Philips vindt dat de vorst stadsrechten moet herroepen. Hij rekent ze tot de rechten waarvan de vorst geen afstand kan doen in het publiek belang. Dit inzicht deelt hij dan weer grotendeels met de opvolger van Bartolus, te weten Baldus25.

  • 26 Eduard Maurits. MeijerS schrijft dit in zijn verhandeling “De universiteit van Orléans in de xiiie(...)

22Alles overziende moeten we Philips van Leiden toch eerst en vooral kenschetsen als een man die gevormd is in Orléans met zijn rijke universitaire traditie. Uit onderzoek van de Nederlandse rechtsgeleerde Eduard Meijers naar de universiteit van Orléans blijkt « onomstotelijk » dat juristen uit Orléans steevast hoge ambten weten te verwerven, zowel van de Franse koning als van de paus. Meijers noemt deze zogeheten beneficia « de commissariaten der Middeleeuwen ». Er is « geen zekerder weg » schrijft hij, om in het bezit ervan te komen « dan het zoeken van de bescherming en voorspraak van een machtig persoon»26. Voortbordurend op de interessante vergelijking van Meijers kunnen we de universiteit van Orléans typeren als de middeleeuwse variant van wat tegenwoordig in Frankrijk de E.N.A. is, de École nationale d’administration. Op deze « grande école » worden de topambtenaren van de Franse republiek opgeleid.

  • 27 G.C.J.J. Van Den Bergh, Geleerd recht, Een geschiedenis van de Europese rechtswetenschap in vogelv (...)
  • 28 J.H. Burns (ed.), The Cambridge History of Medieval Political Thought, druk, Cambridge, 1997, p. 3 (...)
  • 29 Meijers, Études 3…,p.28, nt 93 [TvR, deel 1, p. 444, nt 1].
  • 30 Leupen acht dit waarschijnlijk. Zie zijn Philip of Leyden…, p. 7-8.
  • 31 Zie de Disposicio librorum magistri Phillippi de Leyden in de editie Fruin-Molhuysen, p. 486.

23De universiteit van Orléans bereikt in de 13de eeuw, als zij nog een zogenaamde rechtsschool is, haar bloeiperiode als juridisch opleidingsinstituut. Ze groeit dan uit tot een toonaangevende onderwijsinstelling in Noord-Europa, waar veel studenten uit de latere Nederlanden hun heil zoeken. Begin 14de eeuw wordt Orléans officieel erkend als universiteit. Tal van nieuwe werkwijzen die in verband worden gebracht met de postglossatoren zijn in Orléans dan al beoefend27. De universiteit geldt als model voor de opkomst van de postglossatoren. De in Orléans ontwikkelde werkwijze vindt navolging in Montpellier en Toulouse en vindt zijn weg ook over de Alpen naar Italië28. Een opvallend kenmerk van de universiteit van Orléans is dat zij vrijwel exclusief een opleidingsinstituut is voor geestelijken. Naast rechtenonderwijs wordt er theologisch onderwijs gegeven. Dat gebeurt door Benedictijner monniken29. Philips studeert naast rechten ook enkele jaren theologie: « [...] per pluros annos in theologia [...] », zo wordt in 1365 opgetekend in een rotulus van de universiteit te Parijs, waar hij dan college geeft. Mogelijk volgt hij deze studie theologie ook in Orléans30. In elk geval beschikt hij, blijkens de nagelaten beschrijving van zijn bibliotheek, over de regels van Benedictus, de Regula sancti Benedicti, tesamen gebonden (« in uno volumine ») met één van de handschriften van zijn Cura31.

  • 32 Meijers, Études 3…, p. 6-17 [TvR, deel 1, p. 111-119].
  • 33 Voor voorbeelden zie Meijers, Études 3…, p. 22 [TvR, deel 1, p. 127].
  • 34 Meijers, Études 3…, p. 23-24 [TvR, deel 1, p. 128-129].

24De universiteit van Orléans heeft een grote invloed, niet alleen via de geschriften van haar hoogleraren, maar vooral via de belangrijke maatschappelijke functies die studenten uit Orléans na hun afstuderen uitoefenen in de samenleving. Orléans is een bakermat voor wereldlijke geestelijken, die carrière willen maken32. Het onderwijs is er nauw verweven met de Franse rechtspraktijk. Zo vindt men in de werken van de hoogleraren Jacques de Révigny en Pierre de Belleperche verwijzingen naar eigentijdse praktijkgevallen33. Ook worden geleerden uit Orléans ingeschakeld bij bestuur en rechtspraak in Frankrijk. De Nederlandse rechtsgeleerde Meijers oordeelt over Orléans: « De geschriften harer hoogleeraren zijn vol van beslissingen en questies uit de rechtspractijk van die dagen ; gewoonterechtelijke regels vormen daarbij veelal het uitgangspunt. Hun wetenschappelijke opvattingen zijn in vele gevallen dezelfde als die toen in Frankrijk in de rechtspraak de heerschende waren. Zonder overdrijving kan men van hen zeggen dat zij op menig punt het Romeinsche recht pasklaar hebben gemaakt voor een nieuwen tijd34. »

25In deze traditie neemt Philips van Leiden zeker een belangrijke plaats in.

Notes

1 Philippus De Leyden, De cura reipublicae et sorte principantis. Uitgegeven door Robert Fruin en P.C. Molhuysen,’s-Gravenhage 1900. Verschenen in de Werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht, tweede reeks, no. 1.

2 Robert Fruin, “Over Philips van Leiden en zijn werk De cura reipublicae et sorte principantis”, oorspronkelijk verschenen in Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeling Letterkunde, deel VIII, 1865, p. 220 e.v. Later opgenomen in Fruins, Verspreide geschriften, uitgegeven door P.J. Blok, P.L. Muller en S. Muller Fz., deel 1, ’s-Gravenhage 1900, p. 111-162. In de uitgave van de Cura door Fruin en Molhuysen van 1915 is deze beschouwing van Fruin als inleiding opgenomen. In de oorspronkelijke uitgave van deze editie uit 1900 is dat niet het geval.

3 Robert Feenstra, Philip of Leyden and his treatise De cura reipublicae et sorte principantis, Glasgow 1970. (Gedrukte versie van de David Murray Lecture die Feenstra op 9 mei 1967 in Glasgow gaf). Ook opgenomen in Feenstra’s Le droit savant au moyen âge et sa vulgarisation, London 1986.

4 Piet Leupen, Philip of Leyden: A Fourteenth Century Jurist. A study of his life and treatise ‘De cura reipublicae et sorte principantis’, Den Haag-Zwolle, 1981. Verschenen in de reeks Rechtshistorische Studies als nr 7.

5 Rijk Timmer, Profeet in eigen land. Philips van Leiden en het publiek belang, Hilversum, 2008.

6 Aldus B.W. Tuchman, A Distant Mirror. The Calamitous 14th Century, New York, 1979, p. 80-81.

7 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 70,20. Philips deelt niet mee of de beklagenswaardige medewerker van de vorst inderdaad verbrand is. Zie voor deze kwestie en een mogelijk verband met de latere krankzinnigheid van Willem V ook Leupen, Philip of Leyden…, p. 133. Willem V wordt in 1358 vanwege zijn geestestoestand opgesloten in het grafelijke stamslot (van moederszijde) in Quesnoy in Henegouwen. Willems moeder Margareta stamt uit het Henegouwse huis maar is gehuwd met Lodewijk IV van Beieren, keizer van 1314 tot 1347. Met de graven van Beieren doet omstreeks het midden van de 14de eeuw een nieuwe vorstelijke dynastie zijn intrede in Holland, ter opvolging van de Henegouwse graven.

8 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 2,13.

9 Glosse op C. 11,19 (De studiis liberalibus urbis Romae et Constantinopolitanae).

10 Deze decretale is opgenomen in het Corpus iuris canonici (X. 4,17,13).

11 Timmer, Profeet in eigen land…, p. 158-160.

12 De cura reipublicae et sorte principantis, casus 20,2.

13 C.11,43,6.

14 Tabula Tractatus 1,12.

15 Casus 20,2.

16 C.11,43,10.

17 Casus 1,7.

18 Casus 21,19-20.

19 Casus 20 en 21.

20 C.11,43,6 en 11,43,10.

21 Pieter Huisman en Hans Buiter, “Het zoete nat. Zorg om drinkwater en omgang met afvalwater in Holland”, in Eelco Beukers (red.), Hollanders en het water. Twintig eeuwen strijd en profijt, Hilversum, 2007 (in twee delen), p. 383-385.

22 Naar Mattheus 13:57: « Een profeet is niet ongeëerd, dan in zijn vaderland, en in zijn huis », aldus de Statenvertaling van de Bijbel uit 1637. In de nieuwe bijbelvertaling uit 2004 luidt deze zin: « Nergens wordt een profeet zo miskend als in zijn eigen stad en in zijn eigen familie ».

23 Kees Bezemer, Pierre de Belleperche. Portrait of a legal puritan, Frankfurt am Main 2005, p. 44-45.

24 Commentaar van Jacques de Révigny op C. 7,33,12: « Hodie vacante imperio, civitates regunt se ipsas, et una civitas regit se ipsam nec habet superiorem ». Zie Timmer, Profeet in eigen land…, p. 122 met nt 60.

25 Timmer, Profeet in eigen land…, p. 209-211.

26 Eduard Maurits. MeijerS schrijft dit in zijn verhandeling “De universiteit van Orléans in de xiiie eeuw”, in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, deel 1 (1918-1919), p. 130-132. Een herziene versie van Meijers’ verhandeling is later in het Frans verschenen als “L’université d’Orléans au xiiie siècle” in Meijers, Études d’histoire du droit, tome 3, Leyde 1959, p. 3 148. Het hier aangehaalde staat aldaar op p. 25-27, met dien verstande dat de interessante vergelijking van beneficia met commissariaten in deze latere versie ontbreekt. In het vervolg zal verwezen worden naar Meijers’ Études (deel 3) en [tussen vierkante haken] naar de oorspronkelijke verhandeling in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis (TvR), deel 1 (1918-1919), p. 108-132 en p. 443-488 en deel 2 (1920-1921), p. 460-518.

27 G.C.J.J. Van Den Bergh, Geleerd recht, Een geschiedenis van de Europese rechtswetenschap in vogelvlucht, 3de druk, Deventer, 1994, p. 34-35. Van den Bergh wijst op de baanbrekende studies naar het onderwijs in Orléans van Meijers en Feenstra. De fundamentele studie blijft de hiervoor al aangehaalde van Meijers. Feenstra heeft in 1985 een overzicht gegeven van het onderzoek naar Orléans sinds Meijers. Zie zijn “L’enseignement du droit à Orléans”, in Le droit savant au moyen âge et sa vulgarisation, London, 1986. Zie in dit werk ook Feenstra’s “Influence de l’enseignement du droit romain à Orléans”. Zie van Feenstra’s hand voorts “De Universiteit van Orléans in de Middeleeuwen”, in Samenwinninge, Zwolle, 1977 en “L’École de droit d’Orléans au treizième siècle” in zijn Legal Scholarship and Doctrines of Private Law, 13th-18th Centuries, Aldershot, 1996.

28 J.H. Burns (ed.), The Cambridge History of Medieval Political Thought, druk, Cambridge, 1997, p. 357.

29 Meijers, Études 3…,p.28, nt 93 [TvR, deel 1, p. 444, nt 1].

30 Leupen acht dit waarschijnlijk. Zie zijn Philip of Leyden…, p. 7-8.

31 Zie de Disposicio librorum magistri Phillippi de Leyden in de editie Fruin-Molhuysen, p. 486.

32 Meijers, Études 3…, p. 6-17 [TvR, deel 1, p. 111-119].

33 Voor voorbeelden zie Meijers, Études 3…, p. 22 [TvR, deel 1, p. 127].

34 Meijers, Études 3…, p. 23-24 [TvR, deel 1, p. 128-129].

Auteur

Het Financieele Dagblad

© Presses universitaires de Louvain, 2010

Licence OpenEdition Books

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search