Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
| , ,Du droit romain au Moyen-Âge - Van Romeins recht tot Middeleeuwen
Stephanus en zijn Digestenonderwijs1
Ὁ χέρτος γενιχòς χονδιχτίχιος
Texte intégral
1. Inleiding
- 1 Verkorte weergave van Hylkje De Jong, Stephanus en zijn Digestenonderwijs, Den Haag, 2008, p. 177- (...)
- 2 Van Stephanus is alleen commentaar op de Digesten overgeleverd. Stephanus moet ook onderwijs in de (...)
- 3 N. Van Der Wal en J.H.A. Lokin, Historiae iuris graecoromani delineatio. Les sources du droit byza (...)
1Stephanus behoort tot de antecessoren, de hoogleraren die in het midden van de 6de eeuw n.C. in het Oostromeinse Rijk onderwijs hebben gegeven in de wetgeving van keizer Justinianus. Stephanus doceerde vermoedelijk aan de rechtsschool van Beiroet. De Digesten en de Instituten vormden samen met de Codex Justinianus, een verzameling van constituties uit 534, het rechtenonderwijs van de antecessoren2. Deze werken waren vrijwel geheel in het Latijn geschreven. Nu er aan veelal Griekstalige studenten werd gedoceerd die een beperkte kennis van het Latijn hadden, werden de colleges in het Grieks gegeven. Er werden twee colleges gegeven. In het eerste college behandelde de antecessor de Latijnse tekst aan de hand van een vrije Griekse vertaling, de index (ὁ ἴνδιξ). In het tweede college lichtte de antecessor de Latijnse tekst toe met paragrafai(παραγραφαì) opmerkingen hetzij van juridische hetzij van taalkundige aard. Het Digestenonderwijs van Stephanus bevat fragmenten zowel van de index als de paragrafai3.
- 4 Zie De Jong, Stephanus…, p. 121 e.v.
- 5 Bij D. 17 en D. 12 is het meeste commentaar overgeleverd dat uitdrukkelijk is toegeschre ven aan S (...)
2Verspreid over de gehele Byzantijnse rechtsliteratuur zijn fragmenten te vinden die van Stephanus afkomstig zijn. Zij zijn te herkennen aan Stephanus’ karakteristieke stijl4. De meeste fragmenten van Stephanus’ colleges zijn overgeleverd in de Basilica5. De Basilica zijn een Griekse tekstenverzameling met de nog geldende regels van de wetgeving van Justinianus, die onder Leo de Wijze in 900 definitief voltooid werd. In de Basilica werd de wetgeving van Justinianus opnieuw geordend in zestig boeken, onderverdeeld in titels. Vanwege het aantal wetteksten en het gebrek aan kennis van het Latijn was in de chaos van Griekse commentaren en vertalingen van de originele Latijnse tekst namelijk het overzicht verloren gegaan. Dezelfde onderwerpen uit de Digesten en de Codex werden zoveel mogelijk samen in een titel behandeld. Ook de nieuwe constituties over het betreffende onderwerp die na 534 verschenen, de Novellen, werden in de titel opgenomen. Rond de Basilicatekst werden opmerkingen in de rand, de zogeheten scholia, geschreven. Naast de nieuwe scholia, die ná de totstandkoming van de Basilica zijn geschreven, werden ook oude scholia afkomstig uit de Justiniaanse periode rondom de Basilicatekst geplaatst. Deze oude scholia waren afkomstig uit het antecessorenonderwijs, zoals ook Stephanus dat gaf.
3In Stephanus’ paragrafai bij D. 12, 1 is de behandeling van ὁχέρτoς γενιχòς (de condictio (certi) generalis) opvallend en uitgebreid. Zij blijkt kenmerkend te zijn voor Stephanus. Om een beter beeld te krijgen van Stephanus’ juridische inbreng in het rechtenonderwijs is het noodzakelijk de condictio vanaf het klassieke recht te doorgronden. Vervolgens komt ook het procesrecht vanaf het klassieke recht aan bod, aangezien er in het Romeinse recht een zeer nauwe relatie tussen het privaatrecht als materieel recht en het procesrecht als formeel recht bestaat. De ontwikkeling van het procesrecht heeft namelijk rechtstreeks invloed gehad op de ontwikkeling van de condictio. Bovendien besteedt Stephanus bij de behandeling van ὁ χέρτoς γενιχòς χoνδιχιoς veel aandacht aan het procesrecht in zijn Digestenonderwijs.
2. Het klassieke recht en het Justiniaanse recht
2.1. De condictio
- 6 Fritz Schwarz, Die Grundlage der Condictio im klassischen römischen Recht, Münster/Köln, 1952, p. (...)
- 7 Vgl. Gaius 4, 33.
4De klassieke condictio is een persoonlijke actie, waarbij de eiser vordert dat de gedaagde hem een prestatie verricht6. Deze prestatie betreft een welbepaalde schuld, een certum. In de Instituten van Gaius wordt duidelijk dat het door een condictio gevorderde oorspronkelijk uit een welbepaalde geldsom of een welbepaalde zaak bestond. Deze tweedeling blijkt uit het onderstaande fragment7:
- 8 « Itaque haec quidem actio proprie condictio vocabatur. nam actor adversario denuntiabat, ut ad iu (...)
Gaius 4, 18-19: Daarom heette deze actie inderdaad aanzeggingsactie in eigenlijke zin. Want de eiser stelde de wederpartij in kennis dat hij op de dertigste dag voor de verkrijging van een rechter aanwezig moest zijn. Thans noemen wij echter iedere persoonlijke actie waarbij wij als rechtsbewering stellen, dat ons gegeven behoort te worden in oneigenlijke zin een aanzeggingsactie, condictio, hoewel er tegenwoordig uit hoofde daarvan toch in het geheel geen inkennisstelling meer plaats vindt. 19. Deze wettelijke actie is overigens in het leven geroepen bij de Lex Silia en de Lex Calpurnia. Bij de Lex Silia voor de vordering van een bepaalde geldsom, bij de Lex Calpurnia voor die van iedere bepaalde zaak.8
- 9 Max Kaser, Das römische Privatrecht I, München, 1971, p. 170 e.v. ; Schwarz, Die Grundlage…, p. 28 (...)
- 10 Cic. Q. Rosc. 4, 10.
- 11 Zie ook Antonio Saccoccio, Si certum petetur, dalla condictio dei veteres alle condictiones Giusti (...)
5Deze twee wetten kunnen niet precies gedateerd worden9. De lex Silia moet waarschijnlijk in de 3de eeuw v.C. gedateerd worden. Cicero maakte al melding van deze wet10. In deze wet wordt met de vordering de actio certae creditae pecuniae bedoeld. De lex Calpurnia wordt gedateerd in de 2de eeuw v.C. Het gaat hier om de actio gericht op certa res11.
- 12 Schwarz, Die Grundlage…, p. 1 e.v., p. 282 e.v.
- 13 W.W. Buckland, A textbook of Roman law from Augustus to Justinian, Cambridge, 1921, p. 675 e.v. ; (...)
- 14 Cic. Q. Rosc.4,13 ;5,14.
- 15 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 141 e.v.
6De klassieke condictio is formeel een actie van strikt recht12. De rechtsverhouding wordt namelijk niet beheerst door de redelijkheid en billijkheid. Zo is er bij deze actie geen ruimte voor het vorderen van rente. Slechts dat wat was ontvangen kon worden gevorderd. De rente moest apart gestipuleerd worden. Bovendien is de klassieke condictio abstract, aangezien zij de rechtsgrond niet vermeldt. Materieel gezien is het niet eenvoudig een gemeenschappelijke grond te vinden voor de verschillende toepassingen van de condictio. Zij kon namelijk worden toegekend in uiteenlopende situaties13, en niet zoals de actio empti alleen bij koop en verkoop (emptio venditio). Zo zei Cicero reeds dat bij een vordering van certa pecunia de actio certae creditae pecuniae ingesteld kon worden in alle gevallen waarbij er sprake is van datio, expensilatio en stipulatio14. Het gaat hier respectievelijk om verbruikleen (mutuum), het schriftelijke contract (contractus litteris) en het mondelinge contract (contractus verbis)15.
- 16 Schwarz, Die Grundlage…, p. 277 e.v., p. 285 e.v. ; Kaser, Das römische Privatrecht… I, p. 170 e.v (...)
- 17 Zimmermann, The Law of Obligations…, p. 154 e.v.
7Uit de vormloze mutui datio zonder stipulatie kon men vóór de condictio vermoedelijk geen rechtsvordering aanhangig maken16. Het vormloze mutuum zag men niet als bindend contract. Het was een kleine, renteloze lening aan een vriend of kennis om hem van dienst te zijn. Het niet terug betalen van andermans geld beschouwde men als verduistering. De condictiones uit mutuum en furtum zouden op grond hiervan een gemeenschappelijke wortel kunnen hebben. Na het ontstaan van het contract en de gebondenheid van partijen heette deze renteloze lening mutuum. Het contract mutuum bracht één actie (de condictio) voort en zodoende één verbintenis (de verbruiklener geeft res aliae eiusdem naturae terug)17. De condictio op grond van een schriftelijk contract berust op een gefingeerd mutuum. En de condictio kon met name worden ingesteld als de stipulatie was gesloten ter bekrachtiging van een mutuum.
- 18 Schwarz, Die Grundlage…, p. 2, p. 5 e.v., p. 137 e.v.
- 19 Zie ook Max Kaser, Das römische Privatrecht II, München, 1975, p. 422 e.v.
8De klassieke juristen hebben de condictio in hun beschrijving niet in verschillende typen verdeeld18. Er was maar één condictie mogelijk, de condictio. De samenstellers van het Corpus iuris civilis daarentegen hebben de door hen vastomlijnde feiten beschreven en gekarakteriseerd in verschillende rubrieken19. Het gevolg was dat er een bepaalde indeling van de condictio ontstond. In de Digesten zijn acht titels die een specifieke condictio bespreken. Al deze vorderingen zijn naar verschillende feiten geordend. Zo is de condictio indebiti (D. 12, 6) een vordering op grond van een onverschuldigde betaling. Daarmee verwijst de onverschuldigde betaling naar de kenmerken van de feiten van de casus, maar niet naar de rechtsgrond. Ook wordt er in de namen van condicties wel verwezen naar het object van de vordering, zoals bij de condictio triticaria (D. 13, 3).
2.2. Het procesrecht: de formula ‘si paret eum dare oportere’
- 20 Kaser, Das römische Privatrecht… I, p. 223 e.v.; Saccoccio, Si certum petetur…, p. 12 e.v.
- 21 Zie ook Gaius 1, 184 ; 4, 82 ; 4, 108.
- 22 Max Kaser, Das römische Zivilprozessrecht, München, 1996, p. 111 e.v.
9Van ca. 450 v.C. tot 17 v.C. was de condictie als wettelijke actie een procesrechtelijk begrip20. De partijen zegden voor de magistraat bepaalde formele spreuken op. Verder werden er bepaalde rituele handelingen verricht. Gaius vermeldt in 4, 11 en 12 vijf wettelijke acties, legis actiones, die in gebruik waren bij de ouden (veteres)21. De procedure waarmee men condiceerde was de legis actio per condictionem22:
- 23 « Per condictionem ita agebatur: aio te mihi sestertium x milia dare oportere: id postulo aias an (...)
Gaius 4, 17b-18: Een actie bij wege van aanzegging werd aldus ingesteld: ik beweer dat gij mij 10.000 sestertiën behoort te geven. Ik vraag u, erkent of ontkent gij dit? De wederpartij zei dat hij niet behoorde te geven, waarop de eiser zei: vermits gij ontkent, doe ik u voor de dertigste dag aanzegging tot verkrijging van een rechter. Vervolgens behoorden zij op de dertigste dag aanwezig te zijn om een rechter te verkrijgen. Aanzegging doen betekent in vroeger taalgebruik in kennis stellen. 18. Daarom heette deze actie inderdaad aanzeggingsactie in eigenlijke zin [...].23
- 24 Zie ook Schwarz, Die Grundlage…, p. 281 e.v.
- 25 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht …, p. 151 e.v.
- 26 Gaius 4, 11.
- 27 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 220 e.v.
- 28 Otto Lenel, Das Edictum Perpetuum, Leipzig 1927 (Aalen 1974), p. 230.
10Ten tijde van Gaius was de procedure voor de condictio anders dan zojuist vermeld24. In Gaius 4, 30 wordt de overgang weergegeven van de oude situatie, de wettelijke acties, legis actiones, naar het formulaproces, het proces per formulas25. De legis actiones werden afgeschaft door de Lex Aebutia (eerste helft 2de eeuw v.C.) en twee leges Iuliae iudiciariae (17 v.C.). Het formulaproces was in de 4e eeuw ontstaan en kreeg steeds meer betekenis. De overdreven nauwkeurigheid die men vroeger in acht moest nemen bij het opzeggen van de tekst vond men namelijk niet meer passend. Eén vergissing in de bewoordingen deed de eiser het proces verliezen26. Er vond tijdens het formulaproces bij het instellen van de condictio geen aanzegging meer plaats. Ook werd er geen rituele spreuk meer opgezegd. De procedure werd in een akte vastgelegd. De eiser beweert, wanneer hij de condictio instelt, in de intentio dat er iets gegeven moet worden, zoals Gaius in 4, 18 heeft beschreven. Tegenover de praetor werden de geschilpunten als inleiding tot het proces in één uit verschillende clausules bestaande akte gevat, de formula. In het formulaproces moest de actie derhalve door middel van een formula kenbaar gemaakt worden (edere actionem)27. Iedere actie had haar eigen formula. Zo stond in de formula van de condictie dat de rechter moet onderzoeken of de gedaagde een verplichting tot dare heeft28:
- 29 « Si paret Numerium Negidium Aulo Agerio sestertium decem milia dare oportere, iudex, Numerium Neg (...)
Indien komt vast te staan, dat Numerius Negidius aan Aulus Agerius tienduizend sestertiën moet geven, moet jij, rechter, Numerius Negidius jegens Aulus Agerius veroordelen tot tienduizend sestertiën ; indien dit niet komt vast te staan, moet je hem vrijspreken.29
- 30 ZieookGaius3, 91;4,4;4,33;4,41.
11De condictio wordt door Gaius in 4, 18 in verbinding gebracht met zijn kenmerk dare, afkomstig uit de formula, die de zinsnede si paret eum dare oportere bevatte30. De eiser stelt dat de gedaagde hem iets behoort te dare, dat wil zeggen in eigendom overdragen. Was de eiser nog eigenaar geweest, dan had hij de rei vindicatio moeten instellen.
- 31 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 435 e.v.
- 32 C.2,57,1.
- 33 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 570 e.v. ; zie ook Dieter Simon, Untersuchungen zum Jus (...)
- 34 ZieookC. 2, 1.
12De centralisering van het keizerlijke bestuursapparaat aan het einde van de derde eeuw had ook gevolgen voor het procesrecht. Het proces per formulas werd vervangen door het cognitieproces (extra ordinem cognitio)31. Dit cognitieproces was reeds vanaf het begin van onze jaartelling in gebruik in die gevallen, waarin het formulaproces niet voorzag. Het formulaproces werd overigens pas in 342 n.C. afgeschaft32. Het gehele cognitieproces werd afgehandeld voor een rechter die door de keizer was benoemd. Na het midden van de 5de eeuw diende de eiser de op schrift gestelde eis (libellus conventionis) bij het gerecht in te dienen met het verzoek gedaagde te doen dagvaarden. In de libellus stonden de eis en de gronden33. In het Justiniaanse recht moest de actie nog steeds kenbaar gemaakt worden34:
- 35 « Ulpianus, libro quarto ad edictum: Qua quisque actione agere volet, eam edere debet: nam aequiss (...)
D. 2, 13, 1 pr.: Een ieder moet de actie waarmee hij tegen iemand wil procederen, kenbaar maken. Het wordt namelijk als niet meer dan billijk beschouwd dat degene die van plan is te gaan procederen zijn actie kenbaar maakt, zodat de gedaagde daardoor weet of hij moet toegeven dan wel de zaak verder moet betwisten, en hij, als hij meent dat de zaak betwist moet worden, voorbereid in rechte verschijnt door kennis genomen te hebben van de actie waarmee hij aangesproken wordt.35
- 36 Zie ook D. 2, 13, 1, 1.
- 37 D. 2, 13, 1, 3 ; zie ook W.J. Zwalve, “Tekst en Uitleg IX”, in Groninger Opmerkingen en Mededeling (...)
13De editio actionis was in het cognitieproces derhalve nog niet afgeschaft36. Alles wat men ten overstaan van de rechter wilde overleggen, moest men kenbaar maken37.
- 38 Simon, Untersuchungen…, p. 39 e.v. ; zie ook Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 220 e.v. ; (...)
- 39 C. 2, 1, 3 ; zie ook Jean-Pierre Coriat, Le prince législateur, Rome, 1997, p. 353.
- 40 Kaser, Das römische Privatrecht… II, p. 67 e.v. ; zie ook De Jong, Stephanus, p. 277 e.v.
14Nu de formulae niet in het cognitieproces bestonden, had de actio geen scherp omlijnde inhoud38. In het formulaproces was het slechts mogelijk een actie te verbeteren of te veranderen, voorzover het Permanent Edict daar in voorzag of de rechter daartoe besliste39. In het cognitieproces veranderde de editio actionis derhalve van formulering. De eis werd namelijk niet meer door de vaststaande formula geïndividualiseerd, maar door de omstandigheden. Deze omstandigheden bepaalden het materiële karakter van de actie. Deze materiële individualiteit van de actie wordt natura actionis genoemd40.
- 41 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 15 e.v. ; zie ook Simon, Untersuchungen…, p. 3 e.v.
- 42 Kaser, Das römische Privatrecht … II, p. 65.
15Voor het naklassieke procesrecht van het Oostromeins rijk is de bron afkomstig uit de klassieke tijd41. Dit materiaal is door Justinianus overgenomen in de Digesten, de Instituten en de Codex. Zo bevatten de Digesten nog vele sporen van het proces per formulas. Deze teksten moeten worden geïnterpreteerd naar het Justiniaanse procesrecht en niet naar het klassieke formulaproces. Voorzichtigheid is geboden bij het gebruik ervan, aangezien Justinianus ook veel in de teksten heeft opgenomen met het doel het klassieke gedachtegoed te bewaren. De condictio bleef in het Corpus iuris civilis wel in gebruik, maar nu als algemene beschrijving van een recht, waarin de kenmerken van dat recht werden samengevat42. Het gaat nu veeleer om de condictio als een materieelrechtelijk begrip.
3. Stephanus’ paragrafai bij D. 12, 1
3.1. Ὁ χoνδιχτίχιoς
- 43 Stephanus is in zijn paragrafai verder gegaan met het systematiseren van condicties naar de daaraa (...)
16De Digesten (D. 12, 1) beginnen bij de bespreking van de condictio met het mutuum, overeenkomstig haar orsprong. De condictie kon echter worden toegekend in uiteenlopende situaties. Was er in het klassieke recht steeds maar één condictie mogelijk, in het Justiniaanse recht had de condictie bijvoorbeeld voor de vordering van een welbepaalde geldsom (actio si certum petetur) en een welbepaalde zaak (condictio triticaria) twee verschillende namen. Daarnaast kon de eiser ook een actie (condictio) in stellen om iets welbepaalds te vorderen. Stephanus hanteerde in zijn Digestenonderwijs specifieke namen43. Hieronder wordt besproken welke termen Stephanus gebruikte voor deze in de Digesten genoemde acties.
- 44 De term condictio certi komt overigens naast genoemd fragment maar één keer voor in de Digesten (D (...)
17In D. 12, 1 (de rebus creditis si certum petetur et de condictione) wordt de condictio voor de vordering van iets welbepaalds ook wel de condictio certi genoemd44:
- 45 « Ulpianus, libro vicensimo sexto ad edictum: Certi condictio competit ex omni causa, ex omni obli (...)
D. 12, 1, 9 pr.: De condictie gericht op iets welbepaalds is toepasselijk uit hoofde van iedere rechtsgrond, van iedere verbintenis op grond waarvan iets bepaalds wordt opgeëist, ongeacht of men de vordering baseert op een contract van welbepaalde of één van onbepaalde inhoud. Het staat ons namelijk vrij op grond van ieder contract iets welbepaalds met de condictie op te vorderen, zolang er maar een verbintenis voorhanden is. Maar indien de verbintenis op termijn of onder voorwaarde is, kan ik geen actie instellen voordat de termijn verschenen of de voorwaarde vervuld is.45
- 46 D. 12, 1, 1-2.
18De condictio certi is toepasselijk op grond van alle contracten, zowel de algemene vormen (creditum) als de specifieke vorm (mutuum)46. Er wordt in dit fragment geen onderscheid gemaakt tussen een welbepaalde geldsom en een welbepaalde zaak. Stephanus wijst wel op dit onderscheid. Hij merkt het volgende bij dit Digestenfragment op:
BS 1510/21-1511/16
Στεφάνoυ. Τέως ἴσθι ὄτι ὁ παὕρὼν χoνδιχτίχιoς ἐπὶ ἀργύρων χαὶ μόων χινεῖται oὐ μὴν ἐπὶ χαρπῶν χαὶ τῶν ἂλλων πραγλάτων. Ἐπὶ γὰρ τῶν τoιoύτων, ὡς εὠἶπον, ὃσα ἐστὶ παρὰ τὰ ἀργύρια, ὁ τρι<τι>χάριος χινεῖται, ώς ἐν τᾧ ἐξῆς βιβ τιτ γ’ διγ α’φησίν. […]
Van Stephanus. Om te beginnen moet je weten dat de onderhavige condictie alleen wordt ingesteld om geld en niet om vruchten en andere zaken op te eisen. Want bij al die zaken, zoals ik heb gezegd, die geen geld betreffen, wordt de condictio triticaria ingesteld, zoals hij in het volgende boek, titel 3 fragment 1 zegt. [...]
- 47 In de uitgave van Mommsen en Krüger is de foutieve naam condictio triticiaria in de titel (D. 13, (...)
19Stephanus verwijst in zijn paragrafè naar D. 13, 3, 1 (de condictione triticiaria47):
- 48 « Ulpianus, libro vicensimo septimo ad edictum: Qui certam pecuniam numeratam petit, illa actione (...)
D. 13, 3, 1 pr.: Wie een bepaalde som baar geld opeist, maakt gebruik van de actie indien iets welbepaalds wordt opgeëist. Wie echter andere zaken opeist, kan dit doen met de condictie ter zake van tarwe. […]48
20Wanneer een eiser een bepaalde hoeveelheid geld wilde vorderen, dan kon men de actio si certum petetur instellen. Bestond het object van de vordering uit een andere zaak dan geld, dan was de condictio triticaria beschikbaar. Stephanus noemt deze condictie in zijn paragrafè ὁ χoνδιχτίχιoς τριτιχάριoς. De vraag is welke actie Stephanus met ὁ παρὼν χoνδιχτίχιoς bedoelt. In het volgende fragment bij D. 12, 1, 2 met een zelfde verwijzing naar D. 13, 3 wordt dat duidelijk:
- 49 Vgl. Pr. A. 16, 12 ; E. 5, 2, 1.
BS 1497/5-12
Στεφάνoυ Ἐχεῖνος γὰρ μόνος τὸν παρόντα δύναται χινεῖν χονδιχτίχον ὁ βουλόμενος ῥητὴν ἀργύρων μεθοδεῦσαι ποσότητα, ὡς ἐν τῷ ἐξὴς βιβ. μανθάνεις τίτ γ’., ὅς ἐστι δεχοντιχτιχίονε τριτιχαρία. Ἴσθι δέ, ὅτι ὁ παρὼν χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος χατὰ φυσιχὴν ỉδιότητ; δεποτείαν ἀναχαλεῖται χαί ἐμφυτευτιχῶς49 ἔχει τὸ ‘δάρε’. Ἁρμόττει δὲ χυρίως χαὶ χατὰ φύσιν ἐπὶ χέρτης ἐπερωτήσεως οὔτε γὰρ τίχτεται ἐξστιπουλάτου ἐπὶ χέρτης ἐπερωτήσεως, ὡς ὁ Οὐλπιανὸς ἐν τῷ μδ’. διγ. φησίν, ἵνα εἴπωμεν, ὅτι ἑτέραν ἀναδύεται ἀγωγήν, ἀλλὰ πρωτοτύπως χέρτος γίνεται χονδιχτίχιος.
21Van Stephanus. Want alleen hij kan de onderhavige condictie instellen die een bepaalde geldsom wil vorderen, zoals je in het volgende boek, titel 3 leert, die de titel de condictione triticaria is. Bedenk goed, dat deze algemene condictio certi op grond van haar eigen natuurlijke aard eigendom opeist en dare overeenkomstig emphyteusis heeft. Zij is in eigenlijke zin en op grond van haar aard van toepassing bij de stipulatio certi ; want het is niet zo dat er een actie uit stipulatie ontstaat uit een stipulatio certi, zoals Ulpianus zegt in fragment 44, in welk geval wij zouden kunnen zeggen dat zij de gedaante van een andere actie heeft, maar het gaat primair om een condictio certi.
22Stephanus spreekt in casu niet alleen van ὁ χέρτος χονδιχτίχιος, maar ook van ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος. Wat is nu het verschil? Het volgende anonieme (nieuwe) scholion legt het onderscheid uit tussen ὁ χέρτος χονδιχτίχιος en ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος:
- 50 De aanduiding * geeft aan dat het gaat om een anoniem scholion.
BS *1505/12-1750
Διὰ τοῦ χέρτου χονδιχτιχίου ὑποδομένου τὴν φύσιν τοῦ σῖνε χαῦσα Χονδιχτιχαεύονται ἤγουν ἀπαιτοῦυται. Ἀπαιτησις γὰρ ὁ χονδιχτιχος, ὡς βιβ. νβ’. Χεφ. χδ’. Καὶ ὅρα ἐνταῦθα, ὅτι ὁ χονδιχτίχιος ὁ χέρτος χατὰ μὲν οὶχειαν φύοιν ἐπί νομιομάτων μόνων χινεῖται παρεξερχόμενος δὲ τὴν φύσιν αὐτοῦ χαὶ ὑποδυόμενος ὡς γενιχὸς ὢν ἑτέραν φύσιν δύναται ἀπαιτεῖν ἕτερα πράγματα [...].
Door de condictio certi worden, als zij de aard en gedaante aanneemt van de condictio sine causa, zaken gecondiceerd, dat wil zeggen gevorderd. Want de condictio is een vordering, zoals staat in boek 52, caput 24. En let er in dit verband op dat de condictio certi op grond van haar eigen aard alleen voor het vorderen van solidi wordt ingesteld, maar dat zij wanneer zij haar aard overschrijdt en als was zij een algemene een andere aard aanneemt, ook andere zaken kan vorderen […].
- 51 Stephanus wil overigens de toevoeging γενικός ook wel eens vergeten.
23Met ὁ χέρτος χονδιχτίχιος de vordert de eiser alleen een bepaalde hoeveelheid geld, met de ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος ook andere zaken. Met de laatste actie kan de eiser derhalve iets welbepaalds vorderen. Deze algemene actie werd in de Digesten eenvoudigweg condictio genoemd. Stephanus maakt, in tegenstelling tot Justinianus, in zijn Digestenonderwijs een duidelijk onderscheid in de benaming van de condicties. Zo heet de condictie bij de vordering van een welbepaalde hoeveelheid geld ὁ χέρτος χονδιχτίχιος en die van een welbepaalde zaak anders dan geld de ὁ χονδιχτίχιος τριτιχάριος. Met de algemene condictie, ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, kon men iets welbepaalds vorderen51.
- 52 Fernand De Visscher, La condictio et le système de la procédure formulaire, Parijs, 1923, p. 113 e (...)
- 53 Zie ook Julius Baron, Die Condictionen, Berlijn, 1881, p. 101 e.v. ; Ludwig Mitteis, “Zur Lehre vo (...)
24De vraag is in hoeverre men Stephanus als initiator van ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, kan aanwijzen. De term condictio certi generalis komt immers niet als zodanig in de Digesten voor. Het is onzeker of Justinianus net als Stephanus de algemene condictie als technische term al kende en of deze actie al algemeen in het rechtenonderwijs geaccepteerd was. De Visscher beperkt de inbreng van de juridische rechtsscholen tot een bepaalde systematiek en tot het gebruik van een bijzondere terminologie52. Volgens hem is de condictio generalis ontstaan onder invloed van de samenstellers van de wetgeving van Justinianus53. Hij noemt Stephanus wel als meest opmerkelijke theoreticus op het gebied van de condictio generalis. Ik meen te kunnen beweren dat Stephanus waarschijnlijk als eerste antecessor in ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, onderwijs heeft gegeven. De term wordt vóór Stephanus nergens gehanteerd. Bovendien dicht Stephanus aan deze algemene actie nog een eigenschap toe, die niet expliciet in de Digesten wordt uitgelegd. In zijn Digestenonderwijs onderwijst hij namelijk dat ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, ook ingesteld kan worden in plaats van andere condicties. Hij zegt dit in een paragrafè bij D. 12, 1, 9, 1. In dit Digestenfragment staat alleen dat de condictio van toepassing is op grond van diefstal, legaat en uit hoofde van de lex Aquilia. Bovendien kan zij worden ingesteld, wanneer er geprocedeerd is op grond van een senaatsbesluit. De verhouding tussen de mogelijkheid om verschillende condicties in te stellen, bijvoorbeeld de condictio (certi) en de condictio furtiva (diefstalcondictie), wordt in de Digesten niet duidelijk. Volgens Stephanus kan de eiser kiezen tussen deze twee condicties:
BS 1514/7-12
Στεφάνου, Εἴτε ἀργύριά εἰσι τὰ χλαπέντα, χινεῖται ἀμάχως ἐπί χέρτων ποσοτήτων ὁ παρὼν χονδιχτίχιος, εἴτε πρᾶυμα εἴη ἕτερον τὸ χλαπέν, δύναται διατιμώμενος αὐτὸ χαθ’ ἑαυτὸν ὁ χλαπεὶς χέρτως τὸν παρόντα χινεῖν χονδιχτίχιον ἢ τὸν τρι<τι>χάριον, ὡς ἀνωτέρω σοι παρδέδωχεν. Οὐ μόνον οὖν διὰ τοῦ φουρτίβου χονδιχτιχίου τὰ χλαπέντα δύναμαι μεθοδεύεσθαι, ἀλλὰ χαὶ διὰ τοῦ παρόντος χονδιχτιχίου, χέρτως δηλονότι χινοῦντος τοῦ ἄχτορος.
Van Stephanus. Indien, in het ene geval, het gestolene geld is, wordt de onderhavige condictio ongetwijfeld voor het opeisen van welbepaalde hoeveelheden ingesteld ; indien, in het andere geval, het gestolene een andere zaak is, dan kan de bestolene, nadat hij het naar eigen inzicht heeft geschat, de onderhavige condictio certi of de condictio triticaria instellen, zoals hij hierboven aan jou heeft uitgelegd. Dus niet alleen door de condictio furtiva kan ik de gestolen zaken terugvorderen, maar ook door de onderhavige condictio, indien de eiser de condictio instelt voor iets welbepaalds, natuurlijk.
25In een ander scholion legt Stephanus uit hoe het kan dat de eiser kan kiezen tussen de twee condicties:
BS 1503/25-1505/5
1504 r.2-6
Στεφάνου. […] γενιχὸς γὰρ ὢν ὁ παρὼν χονδιχτίχιος χαὶ περιέχει τὸν ἰνδέβιτον χαὶ τούς ὑπὸ τὸν ἰνδέβιτον ἀναγομένους, ἢ τοι τὸν χαῦσα δάτα χαυσανὸν σεχοῦ χαὶ τὸν ὂβ τούρπεμ βὲλ ἰνιοῦστα χαῦσα, χαὶ πρὸς τούτοις χαὶ τὸν γενιχώτερον τοῦ ἰνδεβίτου, λέγω δὴ τὸν δῖνε χαῦσα χονδιχτίχιον χαὶ τὸν φούρτιβον, [...].
Van Stephanus. [...] want omdat de onderhavige [nl. condictio certi] condictie algemeen is, omvat zij zowel de condictio indebiti als ook de onder condictio indebiti ingedeelde condicties, te weten de condictio causa data causa non secuta en de condictio ob turpem vel iniustam causam, en bovendien ook die welke algemener is dan de condictio indebiti, ik bedoel dus de condictio sine causa, en de condictio furtiva, [...].
- 54 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 65 e.v.
26Stephanus zegt dat de condictio furtiva onder de condictio certi valt, omdat het gaat om de algemene condictio certi54. De eiser kan kiezen welke actie hij instelt, de algemene of de specifieke condictie. Stephanus legt in laatst genoemd scholion de keuze voor de algemene condictie uit aan de hand van het procesrecht. Hij gaat in op de verandering in de te gebruiken formula, hoewel deze formula in Stephanus’ tijd niet meer in zijn oorspronkelijke betekenis van toepassing was.
3.2. Het procesrecht: de formula «σιπάρετ δάρετ ὁπόρτερε»
- 55 De actionibus 1. In de verhandeling De actionibus wordt een opsomming gegeven van de acties van he (...)
27Uit de Byzantijnse verhandeling De actionibus blijkt dat de actie nog steeds kenbaar moest worden gemaakt. Bovendien had elke actie een eigen omschrijving55. Toch kwam, zoals reeds gezegd, bij het instellen van de condictie de formula « si paret dare oportere » nog voor in de paragrafai van Stephanus. Dit is niet zo vreemd, omdat hij Digestenfragmenten bespreekt. Het is echter niet duidelijk hoe Stephanus’ gebruik van de formula te rijmen valt met de hierboven geschetste ontwikkeling in het gebruik van de editio actionis en de natura actionis. Het proces per formulas was immers ook allang afgeschaft. Op dit punt is er sprake van een onduidelijke tegenstrijdigheid. De vraag is hoe Stephanus het gebruik van deze formula heeft behandeld. In het onderstaande scholion bij D. 12, 1, 9 pr. zegt Stephanus het volgende:
BS 1510/21-1511/16
r.24-30
Στεφάνου. […] Εἴρηται δὲ τὸ ἔξομνι χαῦσα’ ἤτοι τὸ ‘ἐχ πάσης αἰτίας’ οὐ πρὸς τὴν ἰνρέμ οὐδέποτε γὰρ ἀντὶ τῆς ἰνρὲμ ὁ παρὼν χινεῖται χονδιχτίχιος χατὰ φύσιν ἤτοι χατὰ τὴν προσοῦσαν αὐτῇ ἰδιότητα. ‘H μὲν ἰνρὲμ παρὰ τοῦ δεσπότου χινεῖται, τὰ δὲ ῥήματα τοῦ χονδιχτιχίου ἔχει ‘σιπάρετ δάρετ ὁπόρτερε’. Δῆλον δέ, ὅτι τὸ ‘δάρετ’ ἐστὶ τὸ δεπότην ποιῆσαι, χαὶ οὐχ οἷόν τε ἐστὶ τὸν χινοῦντα τὴν ἰνρὲμ ἅπαξ δεσπότην ὅντα τοῦ πράγματος λέγειν τὸ ‘δάρετ’ Πῶς γὰρ οἷόν ἐστὶν ἐπὶ πλέον αὐτόν γενέσθαι δεσπότην [...].
Van Stephanus. [...] De woorden ex omni causa, ofwel op grond van elke rechtsgrond, slaan niet op de zakelijke actie. Want in de plaats van een zakelijke actie wordt nooit de onderhavige condictio ingesteld op grond van haar aard, oftewel op grond van het eigen karakter dat zij heeft. De zakelijke actie wordt door de eigenaar ingesteld, maar de woorden van de condictie zijn: Si paret dare oportere. Het is duidelijk dat dare betekent eigenaar maken, en het is niet mogelijk dat bij de instelling van een zakelijke actie hij, die al éénmaal eigenaar van de zaak is, zegt: « Dare ». Want hoe zou hij meer dan één keer eigenaar kunnen worden? [...].
- 56 Zie ook De Jong, Stephanus…, p. 213 e.v.
- 57 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 33 e.v. ; 65.
28Stephanus expliciteert het verschil tussen de formulae van de rei vindicatio en de condictio. In de formula van de condictio staat dare. In de formula van de rei vindicatio komt dare niet voor, omdat de eiser al eigenaar is en dus geen eigendomsoverdracht kan eisen. In een paragrafè bij D. 12, 1, 4, die hieronder aan de orde zal komen, signaleert Stephanus enkele problemen, wanneer een eiser als eigenaar bij het instellen van de condictie gebruik maakt van de formula56. Het betreft de juridische betekenis van dare. De eiser vorderde met de condictie nu juist overdracht van eigendom (datio). Er waren echter kennelijk ook situaties waarin de eiser eigenaar was. Stephanus probeert dit oneigenlijke gebruik van de formula op een deugdelijke manier te verklaren57:
- 58 « Ulpianus, libro trigensimo quarto ad Sabinum: Res pignori data pecunia soluta, condici potest. e (...)
29D. 12, 1, 4, 1-2: Een in pand gegeven zaak kan met de condictie worden opgeëist nadat het geld betaald is. Ook vruchten die op grond van een niet-rechtsgeldige reden in bezit genomen zijn, kunnen met de condictie worden opgeëist. [...] 2. Hetgeen door de kracht van de rivierstroom is aangevoerd, kan met de condictie worden opgeëist.58
BS 1503/25-1505/5
Στεφάνου. Τινὲς μὲν εἰπεῖν ἐπεχείρησαν, ὅτι τὸν χονδιχτίχιον ἐνταῦθα χινεῖ ὁ ὑποθέμενος [χαὶ] οὐχ ἐπ’ αὐτῷ τῷ ἐνεχυρασθέντι πράγματι, ἀλλ’ ἐπὶ τῇ διατιμήσει αὐτοῦ. Πῶς γὰρ οἷόν τέ ἐστι, ϕασί, δεσπότην ὅντα τοῦ ἐνεχύρου χινῆσαι τὸν χονδιχτίχιον χαὶ εἰπεῖν, ‘σίπαρτε δαρεοπόρτερε’ ; ‘Δάρε γάρ ἐστι τὸ δεσπότην ποιῆσαι . Ταῦτα μὲν οὖν, ὡς εἶπον, τινές Ἐναντιοῦται δὲ τοῖς ταῦτα λέγουσι τὸ ῥητόν οὔτε εἶπε χονδιχτιχαεύεσθαι τὴν διατίμησιν, ἀλλ’ αὐτὸ τὸ πρὰγμα [...].
Van Stephanus. Sommigen wilden beweren dat de pandgever in dit geval niet voor de in pand gebrachte zaak zelf, maar voor de waarde ervan de condictie instelt. Want hoe, vragen zij zich af, is het mogelijk dat hij als eigenaar van het pand de condictie instelt en zegt: “Si paret dare oportere?” Dare betekent immers eigenaar maken. Dit nu, zoals ik heb gezegd, zeggen sommigen. Maar de Latijnse tekst spreekt hen die dit zeggen tegen ; want die zei niet dat de waarde met een condictie werd opgeëist, maar de zaak zelf [...].
- 59 Zie ook K.E. Zachariae Von Lingenthal, Kleine Schriften zur römischen und byzantinischen Rechtsges (...)
- 60 Zie supra BS *1505/12-17.
- 61 Zie ook De Visscher, La condictio…, p. 49 e.v.
30In D. 12, 1, 4, 1-2 worden drie verschillende casus beschreven, waarin een in pand gegeven zaak, vruchten en de zaken die zijn meegevoerd door de rivier kunnen worden gevorderd door de condictie. Stephanus vraagt zich af hoe dat kan, omdat de zaken nog steeds eigendom zijn van de eiser. Zo blijft de pandgever eigenaar van de in pand gegeven zaak, de pandhouder is slechts houder. In de tweede casus is er kennelijk bij het in bezit nemen van de vuchten geen sprake van vruchttrekking, zodat de eigenaar van de boom ook eigenaar blijft van de vruchten. In de laatste casus blijkt uit importata sunt niet dat de zaken verloren zijn gegaan. In deze drie casus kan volgens Stephanus nooit sprake zijn van een dare, omdat onmogelijk de eigendom aan de eiser als eigenaar kan worden overgedragen59. Stephanus wijst in het begin van zijn paragrafè op de opvatting van andere rechtsgeleerden. Zij zeggen dat de geldwaarde van de zaken gevorderd kan worden. Stephanus is het hier niet mee eens, omdat er duidelijk in de Latijnse tekst staat dat de zaak gevorderd wordt. Stephanus heeft het bij het rechte eind. Er staat immers « res pignori, fructus en ea, quae vi fluminum importata sunt ». Er worden twee problemen door Stephanus gesignaleerd: de vordering betreft zaken (res60) én de eiser is nog eigenaar. Stephanus bespreekt het laatste probleem en komt met de volgende oplossing: de condictie kan worden ingesteld op grond van haar algemene betekenis61. Stephanus bedoelt hiermee de ruimere betekenis van dare, namelijk geven. De condictie gaat dan voorbij aan haar eigen specifieke eigenschap (ϕύσις), dat wil zeggen het « overdragen van eigendom » (dare):
BS 1503/25-1505/5
1503 r.31-2
Στεϕάνου. […] Τί οὖν ; Καί ἐπὶ τοῦ παρόντος θέματος χαὶ ἐπὶ τῶν ἑπομένων δύο θεμάτων, τουτέστι τῶν τε χαρπῶν χαὶ τῶν ὑπὸ ποταμοῦ μετενεχθέντων, χινεῖται ὁ παρὼν χονδιχτίχιος, οὐ χατὰ τὴν οἰχείαν μέντοι ἰδιοτητα (ϕύσις γὰρ αὐτῷ δεσπορείαν ἀναχαλεῖσθαι), ἀλλὰ χατὰ τὴν γενιχὴν αὐτοῦ σημασίαν […].
Van Stephanus. [...] Wat dan? Zowel bij de onderhavige casus als bij de volgende twee gevallen, namelijk als het gaat om vruchten en om zaken die door de rivier zijn meegevoerd, wordt de onderhavige condictie ingesteld, echter niet op grond van haar eigen specifieke karakter (want haar eigen aard is het opeisen van eigendom), maar op grond van haar algemene betekenis [...].
31Het gaat hier om ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος, de algemene condictio certi. Stephanus geeft in het bovenstaande scholion de indruk dat de formula met de woorden « si paret dare oportere » gebruikt kan worden, ook al is de eiser eigenaar. Dit behoeft volgens Stephanus wel enige uitleg. Stephanus gaat in het vervolg van zijn paragrafè nog een keer in op het gebruik van deze formula. Hij schetst een casus, waarin er eigendom wordt gevorderd. De formula wordt nu wel op de eigenlijke, dat wil zeggen oorspronkelijke manier gebruikt:
BS 1503/25-1505/5
1504 r.15-18
Στεϕάνου. Ἒνθα οὖν χατὰ τὴν ἰδίαν ϕύσιν χαὶ ἰδιότητα χινεῖται χαὶ οὐχ ὑποδύεται τὸν χαῦσχ χονδιχτίχιον χαὶ τὸν ϕούρτιβον, ϕυλάττει πάντως τοὺς ἰδίους ὅρους, χαὶ δεσποτείαν ἀπαιτεῖ χεχρημένος τῇ ἀχριβείᾳ τοῦ ‘σιπάρετ δάρεο πόρτερε’[…].
Van Stephanus. [...] In het geval nu dat op grond van haar natuurlijke aard en eigen karakter de condictie wordt ingesteld en zij niet de plaats inneemt van de condictio causa data en de condictio furtiva, dan blijft zij in alle opzichten binnen haar eigen grenzen en vordert zij de eigendom, zich houdend aan de strikte betekenis van si paret dare oportere [...].
- 62 Zie ook De Visscher, La condictio…, p. 134.
32Stephanus wijst met de woorden « χεχρημένος τῇ ἀχριβείᾳ » op het juiste gebruik van de formula. Hij geeft hiermee aan dat de inhoud van de formula nu wel degelijk klopt. Er wordt immers eigendom overgedragen (dare). Hiermee geeft hij indirect aan dat er ook situaties zijn, zoals hierboven reeds genoemd, waarbij die nauwkeurigheid niet aanwezig is. Deze nauwkeurigheid hoeft er kennelijk ook niet te zijn, als het ruimere gebruik van de formula maar op de juiste wijze wordt uitgelegd. Er zijn derhalve twee gevolgtrekkingen betreffende de uitleg te maken. Ten eerste is er de uitleg van de formula, waarbij zij inhoudelijk correct wordt gebruikt. De eiser is bij het instellen van de condictie geen eigenaar, zodat er sprake kan zijn van eigendomsoverdracht (datio). Bij de tweede uitleg wordt de formula ruimer gezien, dat wil zeggen niet « χεχρημένος τῇ ἀχριβείᾳ ». De eiser is bij het instellen van de condictie eigenaar62.
- 63 Longo zegt dat dit de ziel van de Byzantijnse condictio generalis theorie is. C. Longo, “Natura ac (...)
- 64 Zie voor het begrip « φύσις» : De Jong, Stephanus…, p. 277 e.v.
33Uit het scholion wordt duidelijk dat ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος de plaats in kan nemen (ὑποδύεται63) van de condictio furtiva. Stephanus heeft als enige antecessor bij de uitleg van de algemene condictio certi het begrip ϕύσις gehanteerd64. Hij wees daarbij op de inhoud (ϕύσις) van de actie, de reeds genoemde natura actionis. Met ϕύσις legt Stephanus uit hoe het komt dat twee of meer condicties toepasbaar zijn. Als de algemene condictie kan worden ingesteld, verkrijgt volgens Stephanus de algemene condictie de kenmerken van de andere condictie. Stephanus gebruikt hier voornamelijk het verbum ἀναδύομαι voor als metafoor van het aantrekken van kleding. Hij laat de ene condictie een andere jas, dat wil zeggen de kenmerken van de andere condictie, aantrekken. Zo zegt Stephanus in de volgende paragrafè dat de algemene condictie, de ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος de aard en de eigenschappen van de specifieke condictie aanneemt:
BS 1503/25-1505/5
r.1505/1-5
Στεφάνου. […] Ὢστε οὐδὲν, εἰ γενιχὸς ὢν ὁ προχείμενος χονδιχτίχιος ὑποδύεται χαὶ ἀναλαμβάνει τὴν φύσιν τοῦ ἐξ ἰνιοῦστα χαῦσα χονδιχτιχίου ἐπὶ τῶν παρόντων θεμάτων χαὶ ἐπιδίδωσιν ἑαυτὸν τῷ χινοῦντι, χἄν δεσπότης ᾖ τῶν ἐνεχύρων ἤ τῶν χαρπῶν ἤ τῶν ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ μετενεχθέντων.
Van Stephanus. […] Dus is er niets wonderlijks aan, als de voorliggende condictie als zijnde algemeen zich aanpast aan en de aard aanneemt van de condictio ex iniusta causa bij de genoemde gevallen en zichzelf geeft aan de eiser, ook al is hij eigenaar van de panden of van de vruchten of van de zaken die door de rivier zijn meegevoerd.
34Doordat «ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχιος» in de plaats van andere condicties kan worden ingesteld heeft zij een grotere materiële reikwijdte dan deze condicties. Zij heeft met andere woorden een ruimer toepassingsgebied.
4. Conclusie
35Het klassieke recht kende één condictio. Deze condictie werd gebruikt in meer uiteenlopende situaties. Zo kon de condictio worden ingesteld als er sprake was van een onverschuldigde betaling, maar ook bij verbruikleen. In het proces per formulas stond voor de eiser één formula ter beschikking, namelijk « si paret eum dare oportere ». De rechter moest onderzoeken of de gedaagde de verplichting had tot dare, dat wil zeggen « eigendom overdragen ». De vordering betrof een prestatie van een welbepaalde schuld. Van enige hiërarchie tussen de condicties was uiteraard geen sprake. Bovendien was de condictie als wettelijke actie een procesrechtelijk begrip. Bij het compileren van het Corpus iuris civilis heeft Justinianus voor het naklassieke procesrecht gebruik gemaakt van het materiaal afkomstig uit de klassieke tijd. Zo kon het gebeuren dat de formula nog voorkomt in het Corpus iuris civilis, hoewel het proces per formulas reeds was afgeschaft. Er werd immers geprocedeerd volgens het cognitieproces. De condictio was nu een materieelrechtelijk begrip. Ten tijde van Justinianus werd derhalve het materieelrechtelijke aspect van de condictie belangrijk. Bij het samenstellen van de Digesten is Justinianus begonnen met het systematiseren van de condictie in rubrieken. Stephanus heeft in zijn Digestenonderwijs getracht de condictie als min of meer procesrechtelijk begrip uit het proces per formulas te hanteren in zijn eigen tijd, waar de condictie veeleer een weergave was van het materiële recht. In zijn paragrafai komt namelijk de formula veelvuldig voor, hoewel deze formula niet meer in zijn oorspronkelijke betekenis van toepassing was. Het blijft onduidelijk hoe de editio actionis naast het gebruik van de formula geïnterpreteerd moet worden. Stephanus is waarschijnlijk de eerste die van « ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχος» sprak. Met de ruimere betekenis die Stephanus toeschrijft aan « ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχος », probeert hij de verschillende toepassingen uit te leggen. Zo kon met « ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχος » niet alleen een welbepaalde geldsom, maar ook een welbepaalde zaak gevorderd worden. Tevens kon door middel van « ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχος » de eiser als eigenaar gebruik maken van de formula. Dare uit de formula betekent dan geven, en niet eigendom overdragen. Het begrip dare heeft volgens Stephanus in casu een algemene betekenis. Voor de uitleg van de verschillende toepassingen van « ὁ χέρτος γενιχὸς χονδιχτίχος » heeft Stephanus het begrip « φύσις» gehanteerd.
Notes
1 Verkorte weergave van Hylkje De Jong, Stephanus en zijn Digestenonderwijs, Den Haag, 2008, p. 177-209 en p. 309-310.
2 Van Stephanus is alleen commentaar op de Digesten overgeleverd. Stephanus moet ook onderwijs in de Instituten en de Codex hebben gegeven, maar er zijn geen aanwijzingen gevonden dat Stephanus commentaar op deze rechtsboeken heeft geleverd. Wel moet Stephanus een afzonderlijk werk over culpa geschreven hebben. Zie De Jong, Stephanus…, p. 32 e.v.
3 N. Van Der Wal en J.H.A. Lokin, Historiae iuris graecoromani delineatio. Les sources du droit byzantin de 300 à 1453, Groningen, 1985, p. 39 e.v.
4 Zie De Jong, Stephanus…, p. 121 e.v.
5 Bij D. 17 en D. 12 is het meeste commentaar overgeleverd dat uitdrukkelijk is toegeschre ven aan Stephanus (zie De Jong, Stephanus…, p. 76 e.v.).
6 Fritz Schwarz, Die Grundlage der Condictio im klassischen römischen Recht, Münster/Köln, 1952, p. 1 e.v.
7 Vgl. Gaius 4, 33.
8 « Itaque haec quidem actio proprie condictio vocabatur. nam actor adversario denuntiabat, ut ad iudicem capiendum die XXX adesset ; nunc vero non proprie condictionem dicimus actionem in personam, qua intendimus dari nobis oportere. nulla enim hoc tempore eo nomine denuntiatio fit. 19. Haec autem legis actio constituta est per legem Siliam et Calpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae, lege vero Calpurnia de omni certa re. » De vertaling van de Gaiusfragmenten is ontleend aan Johannes E. Spruit en K.E.M. Bongenaar, De Instituten van Gaius, Zutphen 1982.
9 Max Kaser, Das römische Privatrecht I, München, 1971, p. 170 e.v. ; Schwarz, Die Grundlage…, p. 280 e.v.
10 Cic. Q. Rosc. 4, 10.
11 Zie ook Antonio Saccoccio, Si certum petetur, dalla condictio dei veteres alle condictiones Giustinianee, Milaan, 2002, p. 12 e.v.
12 Schwarz, Die Grundlage…, p. 1 e.v., p. 282 e.v.
13 W.W. Buckland, A textbook of Roman law from Augustus to Justinian, Cambridge, 1921, p. 675 e.v. ; W.W. Buckland, A manual of Roman private law, Cambridge, 1947, p. 364 e.v ; Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations, Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford 1996, p. 836, p. 838 e.v.
14 Cic. Q. Rosc.4,13 ;5,14.
15 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 141 e.v.
16 Schwarz, Die Grundlage…, p. 277 e.v., p. 285 e.v. ; Kaser, Das römische Privatrecht… I, p. 170 e.v., p. 531, p. 592 e.v. ; zie ook Christian Friedrich Von Glück, Ausführliche Erläuterungen der Pandecten nach Hellfeld: ein Commentar, Band 12, 1, Erlangen, 1809, p. 4 e.v.
17 Zimmermann, The Law of Obligations…, p. 154 e.v.
18 Schwarz, Die Grundlage…, p. 2, p. 5 e.v., p. 137 e.v.
19 Zie ook Max Kaser, Das römische Privatrecht II, München, 1975, p. 422 e.v.
20 Kaser, Das römische Privatrecht… I, p. 223 e.v.; Saccoccio, Si certum petetur…, p. 12 e.v.
21 Zie ook Gaius 1, 184 ; 4, 82 ; 4, 108.
22 Max Kaser, Das römische Zivilprozessrecht, München, 1996, p. 111 e.v.
23 « Per condictionem ita agebatur: aio te mihi sestertium x milia dare oportere: id postulo aias an neges. adversarius dicebat non oportere. actor dicebat: quando tu negas, in diem tricensimum tibi iudicis capiendi causa condico. deinde die tricensimo ad iudicem capiendum praesto esse debebant. condicere autem denuntiare est prisca lingua. 18. Itaque haec quidem actio proprie condictio vocabatur […] »; zie ook Gaius 4, 12 ; 4, 17a ; 4, 21 ; 4, 26.
24 Zie ook Schwarz, Die Grundlage…, p. 281 e.v.
25 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht …, p. 151 e.v.
26 Gaius 4, 11.
27 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 220 e.v.
28 Otto Lenel, Das Edictum Perpetuum, Leipzig 1927 (Aalen 1974), p. 230.
29 « Si paret Numerium Negidium Aulo Agerio sestertium decem milia dare oportere, iudex, Numerium Negidium Aulo Agerio sestertium decem milia condemnato, si non paret, absolvito. »
30 ZieookGaius3, 91;4,4;4,33;4,41.
31 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 435 e.v.
32 C.2,57,1.
33 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 570 e.v. ; zie ook Dieter Simon, Untersuchungen zum Justinianischen Zivilprozess, München, 1969, p. 37 e.v.
34 ZieookC. 2, 1.
35 « Ulpianus, libro quarto ad edictum: Qua quisque actione agere volet, eam edere debet: nam aequissimum videtur eum qui acturus est edere actionem, ut proinde sciat reus, utrum cedere an contendere ultra debeat, et, si contendendum putat, veniat instructus ad agendum cognita actione qua conveniatur. » De vertaling van de Digestenfragmenten is ontleend aan J.E. Spruit, R. Feenstra en K.E.M. Bongenaar, [ed.], Corpus Iuris Civilis. Tekst en Vertaling, vols. 7., Zutphen/’s-Gravenhage, 1993-2001.
36 Zie ook D. 2, 13, 1, 1.
37 D. 2, 13, 1, 3 ; zie ook W.J. Zwalve, “Tekst en Uitleg IX”, in Groninger Opmerkingen en Mededelingen (GROM) 22 (2005), p. 105 e.v.
38 Simon, Untersuchungen…, p. 39 e.v. ; zie ook Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 220 e.v. ; p. 485 e.v. ; p. 578 e.v.
39 C. 2, 1, 3 ; zie ook Jean-Pierre Coriat, Le prince législateur, Rome, 1997, p. 353.
40 Kaser, Das römische Privatrecht… II, p. 67 e.v. ; zie ook De Jong, Stephanus, p. 277 e.v.
41 Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 15 e.v. ; zie ook Simon, Untersuchungen…, p. 3 e.v.
42 Kaser, Das römische Privatrecht … II, p. 65.
43 Stephanus is in zijn paragrafai verder gegaan met het systematiseren van condicties naar de daaraan ten gronslag liggende feiten dan Justinianus. In zijn paragrafai komen dan ook meer condicties voor (zie De Jong, Stephanus…, p. 177 e.v.).
44 De term condictio certi komt overigens naast genoemd fragment maar één keer voor in de Digesten (D. 46, 2, 12).
45 « Ulpianus, libro vicensimo sexto ad edictum: Certi condictio competit ex omni causa, ex omni obligatione, ex qua certum petitur, sive ex certo contractu petatur sive ex incerto: licet enim nobis ex omni contractu certum condicere, dummodo praesens sit obligatio: ceterum si in diem sit vel sub condicione obligatio, ante diem vel condicionem non potero agere. »
46 D. 12, 1, 1-2.
47 In de uitgave van Mommsen en Krüger is de foutieve naam condictio triticiaria in de titel (D. 13, 3) opgenomen. Accursius heeft deze term abusievelijk afgeleid van triticium, zodat sommigen spreken van triticiaria (René Forrez, Viglius’ colleges ‘De rebus creditis’ te Ingolstadt, een casestudy van problematische traditie van Latijnse juridische teksten, Brussel, 2005, p. 95). Stephanus spreekt overigens altijd van condictio triticaria.
48 « Ulpianus, libro vicensimo septimo ad edictum: Qui certam pecuniam numeratam petit, illa actione utitur ‘si certum petetur’: qui autem alias res, per triticariam condictionem petet. […] »
49 Vgl. Pr. A. 16, 12 ; E. 5, 2, 1.
50 De aanduiding * geeft aan dat het gaat om een anoniem scholion.
51 Stephanus wil overigens de toevoeging γενικός ook wel eens vergeten.
52 Fernand De Visscher, La condictio et le système de la procédure formulaire, Parijs, 1923, p. 113 e.v. ; Zimmermann, The Law of Obligations…, p. 839 ; Saccoccio, Si certum petetur…, p. 576.
53 Zie ook Julius Baron, Die Condictionen, Berlijn, 1881, p. 101 e.v. ; Ludwig Mitteis, “Zur Lehre von der sog. Condictio generalis”, in Jherings Jahrbücher für die Dogmatik des bürgerlichen Rechts 39 (1898), p. 153 ; Kaser, Das römische Privatrecht… II, p. 67, p. 324, p. 332, p. 424 ; Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 578.
54 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 65 e.v.
55 De actionibus 1. In de verhandeling De actionibus wordt een opsomming gegeven van de acties van het Romeinse burgerlijk procesrecht onder hun Latijnse namen. Bij elke actie staat een beschrijving van haar doel en strekking (zie bijvoorbeeld De actionibus 7 (condictio ex mutuo) en 19 (condictio triticaria)). De datering van De actionibus is moeilijk. Het is weliswaar te concluderen dat het onwaarschijnlijk is dat de verhandeling geschreven is vóór 529. Zie Van Der Wal/Lokin, Delineatio…, p. 65 ; Simon, Untersuchungen…, p. 41 e.v. ; Kaser, Das römische Zivilprozessrecht…, p. 578 nt. 17.
56 Zie ook De Jong, Stephanus…, p. 213 e.v.
57 Saccoccio, Si certum petetur…, p. 33 e.v. ; 65.
58 « Ulpianus, libro trigensimo quarto ad Sabinum: Res pignori data pecunia soluta, condici potest. et fructus ex iniusta causa percepti condicendi sunt: [...] 2. Ea, quae vi fluminum importata sunt, condici possunt. »
59 Zie ook K.E. Zachariae Von Lingenthal, Kleine Schriften zur römischen und byzantinischen Rechtsgeschichte, Leipzig, 1973, II p. 191 e.v.
60 Zie supra BS *1505/12-17.
61 Zie ook De Visscher, La condictio…, p. 49 e.v.
62 Zie ook De Visscher, La condictio…, p. 134.
63 Longo zegt dat dit de ziel van de Byzantijnse condictio generalis theorie is. C. Longo, “Natura actionis nelle fonti bizantine”, in Bullettino dell’Instituto di Diritto Romano (BIDR) 17 (1905), p. 78 e.v.
64 Zie voor het begrip « φύσις» : De Jong, Stephanus…, p. 277 e.v.
© Presses universitaires de Louvain, 2010