Desktop versionMobile version

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Du droit romain au Moyen-Âge - Van Romeins recht tot Middeleeuwen

De censor en de bescherming van slaven Continuïteit en discontinuïteit tussen de Republiek en het Principaat

Jacob Giltaij

Full text

I. Inleiding

  • 1 Montesquieu, De l’esprit des lois (vertaling J. Holierhoek), Amsterdam 2006, p. 869 870.
  • 2 Montesquieu, De l’esprit …, p. 95.
  • 3 Montesquieu, De l’esprit …, p. 119.
  • 4 Montesquieu, De l’esprit …, p. 179.

1In zijn werk Over de geest van de wetten definieert Montesquieu de censor als de hoogste ambtelijke waardigheid van de Romeinse Republiek. De taak van de censoren was de vermogensschatting of de census. Daarbij werd ook gelet op het zedelijke gedrag: zo werd bepaald hoeveel belasting men moest betalen en in welke klasse men werd ingedeeld1. In het beroemde werk uit de 18de eeuw komen verscheidene verwijzingen naar het ambt voor. Zo is het hun taak om misstappen te bestraffen, « zoals de wetten straffen oplegden voor misdaden »2. De behoefte aan censoren is er volgens Montesquieu echter alleen in een Republiek, « waar de deugd het beginsel is »3. Later is het ambt nutteloos geworden, « en dan spreek ik over de periode waarin Augustus en Claudius regeerden »4.

  • 5 Theodor Mommsen, Römisches Staatsrecht II.1, Graz, 1899.
  • 6 Jaakko Suolahti, The Roman censors: a social study, Helsinki, 1963.
  • 7 Wolfgang Kunkel en Roland Wittmann, Staatsordnung und Staatspraxis der römischen Republik, München (...)
  • 8 Max Kaser, Römisches Recht als Gemeinschaftsordnung, Tübingen 1939 ; Max Kaser, Rechtswidrigkeit u (...)
  • 9 Francesco Grelle, “’Correctio morum’ nelle legislazione Flavia”, in ANRW II.13, Berlin New York 19 (...)
  • 10 A H. J. Greenidge, Infamia, Oxford 1894.
  • 11 Ernst Levy, Die Römische Kapitalstrafe, in Gesammelte Schriften (2er Band), Köln, Graz, 1963, p. 3 (...)
  • 12 Max Kaser, Infamia und ignominia in den römischen Rechtsquellen, SZ r.A. 86, 1966, p. 220-278: dez (...)
  • 13 William Warwick Buckland, The Roman law of slavery, Cambridge, 1908, p. 36-38, p. 91-95.

2Bij dit nut poogt dit artikel een paar kleine kanttekeningen te zetten, in het bijzonder met betrekking tot een bepaalde continuïteit in het zedelijk toezicht van de censoren. Drie elementen zijn hierbij van belang: volgens Mommsen5, Suolahti6 en Kunkel/Wittmann7 verdwijnt het « ambt », althans de « titel », niet met de overgang van Romeinse Republiek naar het Principaat. Kaser8 en Grelle9 wijzen in dit verband op het voortbestaan van « zedelijke regelgeving en een manier van ingrijpen in individuele gevallen » die verbonden zou kunnen worden met dit ambt. Tenslotte is de « sanctionering », die in de Republiek met de censor verbonden was, namelijk het begrippenpaar infamia en ignominia, geconstateerd in een nota censoria en gekoppeld aan de capitis deminutio (media), in het Principaat blijven voortbestaan. Over deze materie hebben met name Greenidge10, Levy11 en Kaser12 geschreven. Als voorbeeld zal het ingrijpen van de censor in het geval van wangedrag van de meester tegenover zijn slaaf worden genomen. Hiervoor zal in het bijzonder worden teruggegrepen op Buckland13.

  • 14 Richard Gamauf, Ad statuam licet confugere, Frankfurt Berlin Bern New York Paris Wien, 1999.
  • 15 Buckland, The Roman law… ; niet alleen met betrekking tot slaven, maar ook vrouwen en « clientes » (...)
  • 16 Bijvoorbeeld Dionysius van Halicarnassos 20,13,3 ; Cassius Dio 54,23,2 ; Plutarchus, Cato maior 16 (...)
  • 17 Greenidge, Infamia… ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 384-387 ; Eberhard Schmähling, Die Sitte (...)
  • 18 Greenidge, Infamia…, p. 41 e.v. ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; Schmähling, Die Sitten (...)
  • 19 Baltrusch, Regimen morum…, p. 16.
  • 20 Polay, ‘Regimen morum’ und…, p. 277.

3In specifieke perioden van het recht lijkt het eigendomsrecht van de meester op de slaaf namelijk niet ongelimiteerd te zijn14. Met andere woorden, de slaaf zou op een bepaalde manier beschermd kunnen zijn tegen misbruik. In de Republiek kan geduid worden op de zogenaamde nota censoria15. Er zijn gevallen te vinden in de bronnen waaruit blijkt dat een censor de bevoegdheid had om een Romeins burger een sanctie op te leggen als deze zijn slaaf met excessieve wreedheid behandelde16. De sanctie bestond in eerste instantie uit ignominia of infamia, eerverlies, publiek gemaakt middels een nota, gekoppeld aan een capitis deminutio: afhankelijk van de stand van de burger en de ernst van de overtreding kon hem zijn burgerschap worden afgenomen, kon hij uit de orde van equites worden gezet, dan wel uit de senaat worden verwijderd17. Hier kunnen verschillende kanttekeningen bij geplaatst worden. De bronnen hebben een hoog anekdotisch gehalte18, het is problematisch of de censoren zelf hier consequent in waren19, en bovendien lijkt het hier niet te gaan om een rechtsgang20 wat een bepaalde mate van vrijblijvendheid en willekeur suggereert.

  • 21 Gamauf, Ad statuam...
  • 22 Buckland, The Roman law…, p. 38.
  • 23 Gamauf, Ad statuam..., p. 91.
  • 24 Gaius, Institutiones I, 53.
  • 25 Gamauf, Ad statuam..., p. 125, nt. 46: hetzelfde geldt de eerdere rescripten van Hadrianus en de l (...)
  • 26 Gamauf, Ad statuam..., p. 57.
  • 27 Collatio Iuris Romani 3,3: sed et moderatione et sufficientibus praebitis et iustis operibus conti (...)

4Enige tijd later, in het Principaat, lijkt er een nieuwe vorm van de bescherming van slaven tegen hun meesters te zijn ontstaan. Uit verschillende teksten uit de 1e en 2de eeuw AD blijkt, dat als een slaaf geconfronteerd werd met excessieve wreedheid van zijn meester, hij naar een standbeeld van de keizer kon vluchten21. Vervolgens kon hij gehoord worden door de praefectus urbi, de praefectus praetorio of de proconsul22, die namens de keizer verantwoordelijk waren voor de rechtspraak in de cognitio extra ordinem. Keizer Antoninus Pius bevestigde23 in een rescript dat 1) iemand die zijn eigen slaaf doodt sine causa aansprakelijk is alsof hij de slaaf van een ander gedood heeft en 2) dat als een sprake is van intolerabilis saevitia, de slaaf gedwongen verkocht kan worden24. Ook bij deze vorm van bescherming zijn enkele kanttekeningen mogelijk. Vooraleerst lijken de rescripten van Antoninus Pius qua inhoud te tegenstrijdig om te kunnen spreken van een consequent doorgevoerde minimumstandaard ten opzichte van slaven of een principiële bestraffing van wangedrag van de meester25. De slaaf wordt bij de proconsul of prefect slechts gehoord: er is hier geen sprake van een aanklacht of een juridische positie van de slaaf26. Overigens lijkt de nadruk te liggen op een plicht van de meester, niet een aanspraak van de slaaf27.

2. Het ambt van censor en het regimen morum

  • 28 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 391 met bibliografie. Ook Mommsen, Römisches Staatsrecht…, (...)
  • 29 Livius 4,8 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 334.
  • 30 Wolfgang Kunkel, “Gesetzesrecht und Gewohnheitsrecht in der Römischen Republik”, in Kleine Schrift (...)
  • 31 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 395.
  • 32 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 357, Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 399: plesbiscieten (...)
  • 33 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 400-401.
  • 34 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 401-402.
  • 35 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 405: middels een plebisciet, de lex Ovinia ; NP Band II, Ko (...)
  • 36 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 405, nt. 43. Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 386: dit i (...)
  • 37 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 409.

5Volgens de beschrijvingen van Mommsen, Suolahti, en Kunkel/Wittmann is het ambt van de censor waarschijnlijk al in 443 v.C. ontstaan28, hoewel burgerlijsten en de volkstelling, de census, teruggegaan tot de Koningstijd. In eerste instantie was het censorschap een onderdeel van het ambt van de consul29. De duur was gelimiteerd op anderhalf jaar30. Aan de ene kant waren de censoren -het waren er immers altijd twee -geen wettelijk gegrond regerend staatsorgaan, hadden zij als zodanig geen imperium en konden zij niet de senaat bijeenroepen ten bate van een wetgevings-of verkiezingsproces31 Aan de andere kant leidde dit tot een bijna totale onafhankelijkheid, behalve van de volkstribunen32 Zij werden gekozen door de comitia centuriata onder auspiciën van de consul33. Hun hoofdfuncties waren het houden van de census en het beheer van de burgerlijsten, alsmede de lectio senatus (senaatslijst) en de orde van equites. Daarnaast waren zij verantwoordelijk voor de verpachting van staatseigendom en de instandhouding van openbare gebouwen en andere gemeenschappelijke zaken. Door het beheer van de lijsten en het eigendom kon het vermogen van de burgers en zo het burgerlijke tributum aan de staat worden bepaald34. Interessant genoeg krijgen zij er na 312 v.C. een taak bij, namelijk de zedelijke handhaving en rechtspraak35, oftewel het regimen morum of iudicium de moribus36. Dit stelde hen in staat maatregelen te nemen bij overtreding door senatoren, equites, maar ook alle volwassen burgers37, in het bijzonder middels de nota censoria.

2.1. Zedelijke regelgeving en het ingrijpen in individuele gevallen

  • 38 Schmähling, Die Sittenaufsicht…
  • 39 Baltrusch, Regimen morum…
  • 40 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 38, Polay, 'Regimen morum' und…, p. 267, nt. 5 ; Kunkel en Wit (...)
  • 41 Baltrusch, Regimen morum…, p. 16, nt. 63.
  • 42 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 49.
  • 43 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 385, nt. 2 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 84.
  • 44 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 373 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 2.
  • 45 Varro 1,1,6,71 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 2 e.v. Zie met betrekking tot de iurisdictio (...)
  • 46 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 406 ; volledige procedure: Mommsen, Römisches Staatsrecht…, (...)
  • 47 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382-383.
  • 48 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382-383: De officiis 3,115, Pro Cluentio 121.
  • 49 Voor de relatie tussen infamia en de capitis deminutio, alsmede caput en existimatio (Pro Roscio, (...)
  • 50 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 13 e.v. ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 409. Interess (...)
  • 51 Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 16 ; Kaser, Rechtswidrigkeit…, p. 98-100 ; Kaser, Infamia…, p. 22 (...)

6In het bijzonder kunnen in dit verband de monografieën over het regimen morum van Schmähling38 en Baltrusch39 worden aangehaald. Het bewijs dat in de Republiek de censor zich bezighield met de relaties binnen de familia, waartoe ook de slaven behoorden, middels de nota censoria wordt geleverd door teksten van onder meer Dionysius van Halicarnassos (20,13,3)40, Cassius Dio (54,23,2)41, Plutarchus (Cato maior 16)42 en Aulus Gellius (5,13,4)43. De relaties binnen de familia en de behandeling van slaven lijken dus onder de mores te vallen. Ook hierin lijken de censoren een bijna volledige vrijheid te hebben gehad, slechts gelimiteerd door de principes van collegialiteit en termijn. Mogelijk konden de censoren bepaalde (zedelijke) regels vastleggen in edicten, die werden aangevuld of aangepast door hun opvolgers44. Als de censoren op grond van aequitas45, billijkheid, oordeelden dat een regel geschonden was, werd er een nota censoria uitgevaardigd: deze werd ingeschreven in het archief en publiek gemaakt na de census46. Het improbum47 van de pleger leidt tot ignominia48 of infamia, en bovendien kon een nota censoria een capitis deminutio49 tot gevolg hebben: het burgerschap werd aan de pleger ontnomen, hij werd uit de senaat, dan wel de orde van equites gezet50. Met Kaser kan gesteld worden, dat, hoewel er een concurrentie bestond tussen de censorische en wettelijke bestraffing van een handeling, de censorische sanctionering zich richt op onzedelijk gedrag binnen de rechtsmacht in een individueel geval. Er is, met andere woorden, in de Republiek een duidelijke scheiding tussen wederrechtelijk en onzedelijk handelen51.

2.2. De iurisdictio van de censor?

  • 52 Kaser, Infamia…, p. 225.
  • 53 Alan E. Astin, Cato the censor, Oxford 1978.
  • 54 De Agri Cultura 10, 1ff., Baltrusch, Regimen morum…, p. 16, nt. 63.
  • 55 Greenidge, Infamia…, p. 41 e.v. ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; Schmähling, Die Sitten (...)
  • 56 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 385, nt. 2 ; PW Band XXXIII, Kolom 1055-1058.
  • 57 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 384-387: Mommsen vermoedt dan ook een relatie met het iudicium (...)
  • 58 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 397 ; Varro 6,71: censorium iudicium ad aequum.
  • 59 Greenidge, Infamia…, p. 41e.v.
  • 60 Pro Cluentio 117: Polay, 'Regimen morum' und…, p. 277 ; NP Band VIII, Kolom 1008 1009 ; Kunkel en (...)
  • 61 Greenidge, Infamia…, p. 52-53: alle kenmerken van een iudicium zijn aanwezig ; Mommsen, Römisches (...)

7Dit buitenwettelijke karakter heeft een belangrijk gevolg: door het ontbreken in de bronnen van eenduidige omschrijvingen van onzedelijke handelingen52, blijft het onduidelijk in hoeverre de censoren bepaalde zedelijke regels konden afdwingen. Zo zijn bijvoorbeeld de teksten van Plutarchus en Aulus Gellius verbonden met de persoon van een specifieke censor: Marcus Porcius Cato maior53. Hij lijkt zeer streng te hebben opgetreden tegen excessieve wreedheid ten opzichte van slaven, wat past bij zijn imago als het summum van zedelijkheid in de Republiek. Echter, als we zijn geschrift over de landbouw lezen, dan lijken we een inkijkje te krijgen in hoe Cato maior in werkelijkheid met zijn eigen slaven omging54, een behandeling die op z´n zachtst gezegd niet bepaald voldoet aan een menselijke minimumstandaard van enige soort. De bronnen met betrekking tot de censor lijken een hoog anekdotisch gehalte te hebben55. Ook lijken de beslissingen ongemotiveerd, alhoewel de censor wel het recht had ex officio56 een accusatio uit te vaardigen57. Dit alles laat een grote vrijblijvendheid vermoeden, bijna een willekeur58. De nota censoria is dan ook geen uitkomst van een rechtsgang, zoals blijkt uit Cicero´s verdediging van Cluentius, Pro Cluentio. Hoewel bij deze bron voorzichtigheid geboden is, het doel van Cicero in dit verband is immers het ambt van de censor in diskrediet te brengen59, lezen we dat de beslissing van de censor op geen enkele wijze een bindend iudicium inhoudt60. Met onder meer Greenidge kunnen we aannemen dat het niet waarschijnlijk is dat Cicero hiermee de iurisdictio van de censoren in twijfel trekt61, maar veeleer aangeeft dat de iurisdictio van de censor van een zedelijke aard is. Hoewel er een duidelijke en scherpe scheiding is tussen de zedelijke en de wettelijke rechtspraak, en de censoren een grote vrijheid hadden, suggereert de sanctie van ignominia/infamia middels de nota censoria niettemin een sterke binding aan deze zeden.

2.3. De relatie tussen ignominia/infamia en de mores

  • 62 Greenidge, Infamia…, p. 61 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; enz.
  • 63 Kaser, Infamia…, 1966, p. 230. Ook Greenidge, Infamia…, p. 19.
  • 64 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 16 ; Kaser, Rechtswidrigkeit…, p. 1 (...)
  • 65 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 23.
  • 66 Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 17 ; Bernhard Linke en Michael Stemmler, “Institutionalität und G (...)
  • 67 Zie bijvoorbeeld Kunkel, “Gesetzesrecht…”, p. 381: « Welcher Natur die daraus abgeleiteten Normen (...)

8Door uit te gaan van de sanctie kan namelijk ook het willekeurige karakter van de grond van het censorische oordeel betwijfeld worden. Ondanks het ongeschreven karakter wordt over het algemeen aangenomen dat met name misbruik van de patria potestas object was van het regimen morum62. Kaser definieert infamia als een slechte inborst van een mens, zijn op zijn verwerpelijke karakter berustende geringe aanzien in de gemeenschap, zonder dat dit aanzien op bepaalde omstandigheden berust, « en waaraan de rechtsorde nadelen voor de betreffende persoon verbindt »63. Met andere woorden, de censoren bevestigen middels de nota censoria slechts een feitelijke situatie, en zorgen ervoor dat de plaats die de burger in de maatschappij heeft, zijn caput, past bij zijn karakter, zoals blijkt uit zijn « gedragingen ». Hoewel de zedelijke regels nooit zijn vastgelegd, zijn de gedragingen gesanctioneerd middels de nota blijkbaar in strijd met de algemeen erkende (boni) mores64. Als we dit betrekken op de patria potestas volgt hieruit dat, hoewel een burger rechtens misschien volledig over zijn slaven mag beschikken, maar moreel aan bepaalde regels is gebonden65, hij zijn potestas slechts mag uitoefenen voor zover dit niet in strijd is met bepaalde ongeschreven mores. We kunnen hier met Kaser en recentelijk Linke/Stemmler bijvoorbeeld denken aan een ´niet-geformaliseerde ordeningsfactor´ als pietas66. Ongeschreven mores worden rechtsregels doordat zij rechtsgevolg hebben en hun inhoud is te bepalen door te kijken naar de sanctie en de gedraging op grond waarvan de sanctie wordt uitgevaardigd67. De enige mogelijke conclusie is dat een scheiding tussen zeden en wetten bestond, in zoverre dat een overtreding van de zeden tot een rechtsgevolg geleid heeft.

3. Augustus: geen regimen morum, wel census en zedelijke regelgeving

  • 68 Wolfgang. Kunkel, “Über das Wesen des augusteischen Prinzipats”, in Kleine Schriften, Weimar 1974, (...)
  • 69 Kaser, Rechtswidrigkeit, 1940, p. 117-118.

9In de inleiding is er geduid op een aantal manieren waarop een bepaalde continuïteit zou hebben kunnen bestaan tussen de rechtsordes van de Republiek en het Principaat: namelijk het ambt cq. de titel van censor ; de zedelijke regelgeving en de manier van ingrijpen in individuele gevallen ; en de sanctie van ignominia/infamia. Met de overgang van de Republiek naar het Principaat kwamen de bevoegdheden en de titel van het ambt langzamerhand te vervallen aan de keizer. Augustus heeft de titel waarschijnlijk niet gevoerd, alhoewel hij wel tweemaal de census heeft afgenomen, eenmaal samen met Agrippa en eenmaal met zijn opvolger Tiberius68. Mogelijk was het regimen morum in handen van de senaat of enkele senatoren, zoals dit in de Republiek ook het geval was. Maar toch lijkt Augustus met zijn huwelijkswetgeving, met name de lex Iulia de maritandis ordinibus en lex Iulia de adulteriis, eenzelfde zedelijk doel na te streven als de censoren in de Republiek69. In het kader van de laatste is -hoewel dit op het eerste gezicht vreemd lijkt -de eerste tekst van belang:

Ulp. D 12,5,4pr: Idem si ob stuprum datum sit, vel si quis in adulterio deprehensus redemerit se: cessat enim repetitio, idque Sabinus et Pegasus responderunt.

Hetzelfde geldt als er met het oog op ontucht iets gegeven is of indien iemand na bij overspel te zijn betrapt zich vrijgekocht heeft ; terugvordering is dan immers niet toepasselijk. Dit hebben Sabinus en Pegasus in een advies gezegd. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 70 Kaser, Gemeinschaftsordnung, 1939, p. 25, p. 32.
  • 71 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Horak 1969, p. 236 e.v. ; Polay, ‘Regimen morum’ und… ; Baltrusch, R (...)
  • 72 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Inst. 1,2,11.
  • 73 Mario Rotondi, L’abuso di diritto ‘aemulatio’, Padova 1979, p. 58-66: de lex Petronia de servis va (...)
  • 74 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66 ; Buckland, The Roman law…, p. 36-37.

10Deze tekst is geschreven in het kader van de condictio wegens onzedelijk gedrag: er geldt dat een onzedelijk contract, en wel in het kader van adulterium, (idem) niet kan worden afgedwongen70. Het mos maiorum is hiervoor de aanleiding71. In het kader van de zedelijke regelgeving lijkt er een relatie te bestaan tussen het regimen morum van de censoren in de Republiek en de huwelijkswetgeving van Augustus, met name als het gaat om het moreel inperken van bepaalde rechtsfiguren, waarbij mogelijk zelfs het geschreven recht opzij kon worden gezet72. Voor wat betreft slaven en de limitering van de patria potestas stelt Rotondi dat onder Augustus reeds de bescherming van slaven een taak werd van de praefectus urbi, gesanctioneerd middels een lex Petronia73. Deze wet was echter alleen gericht op meesters die hun slaven straften door ze voor de beesten te werpen, en van een tendens tot een algemene beperking van de patria potestas kan in dit verband niet worden gesproken74.

3.1. Van Claudius tot Domitianus: titel en regimen morum

  • 75 Greenidge, Infamia…, p. 83 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338 ; Schmähling, Die Sittenaufsi (...)

11Vanaf Claudius gaat de keizer zichzelf censor noemen, althans als we Suetonius mogen geloven75:

Claudius 16,1: Gessit et censuram intermissam diu post Plancum Paullumque censores sed hanc quoque inaequabiliter varioque et animo et eventu.

  • 76 Suetonius, Keizers van Rome (vert. D. Den Hengst), Amsterdam 1996.

Verder bekleedde hij het ambt van censor, dat in onbruik geraakt was sinds het voor het laatst door Plancus en Paullus was vervuld. Maar ook in deze functie volgde hij geen vaste beleidslijn. Zijn houding tegenover het ambt en zijn maatregelen wisselden sterk. (Vertaling Den Hengst76).

  • 77 Suolahti, The Roman censors…, p. 501-506.
  • 78 Suet. Claud. 16,2: « et cum orantibus familiaribus dempsisset, cuidam appositam notam: “litura tam (...)
  • 79 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 407.
  • 80 Rotondi, L’abuso di diritto…, p. 58-66.
  • 81 Bernardo Santalucia, Studi di diritto penale romano, Roma, 1994, p. 126, nt. 81 ; D. Liebs, Römisc (...)

12Het censorschap is door Plancus en Paullus vervuld in 22 v.C.77. Aangezien de census in de tussentijd zeker is gehouden, zou het hier wel eens specifiek over het regimen morum kunnen gaan, ook omdat ettelijke regels later expliciet over een nota en het afnemen van de burgerrechten (´teruggezet naar de status van peregrinus´) van een onfortuinlijke Griek vanwege zijn onbekendheid met het Latijn wordt gesproken78. In deze lijkt Claudius in zijn of de namens hem uitgevoerde strafrechtspraak republikeinse censorische voorbeelden te volgen, maar ditmaal in een werkelijk iudicium79. Bovendien is het mogelijk dat juist Claudius een strafbaarstelling van het misbruik van slaven heeft bewerkstelligd via de lex Cornelia de sicariis et veneficis80 en misschien zelfs tot een algemene aansprakelijkheid heeft uitgebreid, waarvoor deze tekst van de notoir onbetrouwbare Suetonius wordt aangevoerd81:

Claudius 25,2: Cum quidam aegra et adfecta mancipia in insulam Aesculapi taedio medendi exponerent, omnes qui exponerentur liberos esse sanxit, nec redire in dicionem domini, si convaluissent ; quod si quis necare quem mallet quam exponere, caedis crimine teneri.

Omdat bepaalde mensen hun zieke en zwakke slaven op het eiland van Aesculapius achterlieten om van de plicht tot medische verzorging af te zijn, bepaalde hij dat allen die daar werden achtergelaten vrij zouden zijn en in geval van herstel niet in dienst van hun meester hoefden terug te keren. Gaf iemand er de voorkeur aan zijn slaaf te doden in plaats van hem daar achter te laten, dan moest hij terechtstaan wegens moord. (Vertaling Den Hengst).

  • 82 Greenidge, Infamia…, p. 83.
  • 83 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338 ; Suolahti, The Roman censors…, p. 515.
  • 84 Greenidge, Infamia…, p. 144 e.v.
  • 85 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66: D 37,12,5 ; quem pater male contra pietatem adficiebat (o (...)
  • 86 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347: Suetonius Domitianus 7,1.
  • 87 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347, nt. 91.

13Bovendien mag niet over het hoofd worden gezien dat Suetonius zelf zegt dat Claudius geen vaste beleidslijn volgde. Hoe het ook zij, vanaf Claudius en Vespasianus82 bleven de keizers de titel van censor voeren83, en in ieder geval de bevoegdheden van dit ambt gebruiken84. Trajanus lijkt bijvoorbeeld in te grijpen in de patria potestas middels een rescript, waarin hij een vader tot pietas maant tegenover zijn zoon85. Het bewijs in juridische teksten blijft echter bijzonder mager. Volgens Grelle is de eerste keizerlijke wetgeving die ook daadwerkelijk op het ambt gebaseerd is afkomstig van Domitianus86. Het betreft hier het opnemen van de castratie, niet alleen van slaven, maar ook van vrije personen, in de context van de buitengewone rechtspraak, de cognitio extra ordinem en wel onder de lex Cornelia de sicariis et veneficis87. Een dergelijke cognitio wordt aangeduid in een nietjuridische bron als een correctio morum:

Suetonius, Domitianus 7, 1: Multa etiam in communi rerum usu novavit: (…) Castrari mares vetuit: spadonum qui residui apud mangones erant pretia moderatus est.

Hij introduceerde veel vernieuwingen, ook in het dagelijks leven (…) Castratie verbood hij en hij verlaagde de prijzen van de eunuchen die slavenhandelaars nog in voorraad hadden. (Vertaling Den Hengst).

Dom. 8,3: Suscepta correctione morum licentiam theatralem promiscue in equite spectandi inhibuit ; scripta famosa vulgoque edita, quibus primores viri ac feminae notabantur, abolevit non sine auctorum ignominia.

Toen hij het toezicht op de openbare zeden op zich genomen had maakte hij een eind aan de brutaliteit van gewone burgers die in het theater tussen de ridders plaats namen om de schouwspelen bij te wonen. Schotschriften die onder het publiek verspreid waren en waarin voorname mannen en vrouwen aan de kaak gesteld werden, liet hij vernietigen en de schrijvers ervan gaf hij een officiële berisping. (Vertaling Den Hengst).

  • 88 J. Jansen, C. Suetonii tranquili vita Domitiani (diss. Groningen), 1919, p. 38-39: ad hoc edictum (...)
  • 89 Notabantur lijkt dan ook eerder terug te slaan op de schrijvers, niet de voorname mannen en vrouwe (...)
  • 90 Greenidge, Infamia…, p. 84 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338-339: Mommsen noemt het ambt v (...)

14Het verbod van castratie nam de vorm aan van een edict88. Dat het regimen morum in ieder geval ten tijde van Domitianus in handen van de keizer was wordt bevestigd door het gebruik van de termen notabantur89 en ignominia. Wellicht was Vespasianus de laatste censor en werd juist met het aannemen van het censorschap door Domitianus het ambt betekenisloos90. De lijn in het edict lijkt echter te worden nagevolgd door de opvolgers van Domitianus, Nerva en Hadrianus.

3.2. Hadrianus en Antoninus Pius: regimen morum?

  • 91 Fritz Pringsheim, The legal policy and reforms of Hadrian, JRS 24 (1934), p. 144.

15Als het gaat om het limiteren van de patria potestas kan met Pringsheim in het bijzonder Hadrianus worden aangehaald91. Net als bij Trajanus speelt pietas een rol in de relatie tussen vader en zoon zoals blijkt uit D 48,9,5:

Marc. D 48,9,5: Divus Hadrianus fertur, cum in venatione filium suum quidem necaverat, qui novercam adulterabat, in insulam eum deportasse, quod latronis magis quam patris iure eum interfecit: nam patria potestas in pietate debet, non atrocitate consistere.

Van de vergoddelijkte Hadrianus wordt het volgende verteld: toen iemand zijn zoon, die bij herhaling met zijn stiefmoeder overspel pleegde, tijdens een jacht gedood had, heeft de keizer hem met ontneming van burgerrecht naar een eiland verbannen, omdat hij hem meer als een straatrover dan [handelend] naar zijn recht als vader om het leven had gebracht. Want vaderlijk gezag moet in liefde en niet in wreedheid bestaan. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 92 Buckland, The Roman law…, p. 37.
  • 93 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66.
  • 94 De poena legis Corneliae: Levy, Kapitalstrafe, 1963, p. 348 ; mogelijk Gai. Inst. I,128, in ieder (...)
  • 95 Pringsheim, The legal policy…, p. 144: Spartianus, Vita Hadriana 18, Coll. 3,3,4/D 1,6,2.
  • 96 Buckland, The Roman law…, p. 37: PS 5,23,13 en D 48,8,3,4.
  • 97 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347.

16Onder Hadrianus lijkt echter een meer algemene bestraffing van zowel het doden als het misbruik van slaven ingang te hebben gevonden92: dat er een dergelijke progressieve limitering van de patria potestas heeft plaatsgevonden, wordt betwist door Rotondi93. Net als in bovenstaande tekst was de sanctie verbanning, oftewel een aquae et ignis interdictio, een sanctie verbonden met de lex Cornelia de sicariis et veneficis94. Deze vorm van ingrijpen in een individueel geval lijkt terug te gaan op Hadrianus95. Bovendien werd het castratieverbod nog eens apart bevestigd96. Voor Nerva en Hadrianus duidt Grelle in dit verband op de volgende tekst97:

Ulp. D. 48,8,4,2: Idem divus Hadrianus rescripsit: ‘Constitutum quidem est, ne spadones fierent, eos autem, qui hoc crimine arguerentur, Corneliae legis poena teneri eorumque bona merito fisco meo vindicari debere, sed et in servos qui spadones fecerint, ultimo supplicio animadvertendum esse: et qui hoc crimine tenentur, si non adfuerint, de absentibus quoque, tamquam lege Cornelia teneantur, pronuntiandum esse. Plane si ipsi, qui hanc iniuriam passi sunt, proclamaverint, audire eos praeses provinciae debet, qui virilitatem amiserunt: nemo enim liberum servumve invitum sinentemve castrare debet, neve quis se sponte castrandum praestare debet, at si quis adversus edictum meum fecerit, medico quidem, qui excederit, capitale erit, item ipsi qui se sponte excidendum praebuit.

Dezelfde vergoddelijkte Hadrianus heeft bij rescript bepaald: ‘Om te voorkomen dat er iemand gecastreerd wordt, is verordend dat degenen die van dit misdrijf beschuldigd worden, met de straf van de lex Cornelia aansprakelijk zijn, en dat hun vermogen met recht door mijn schatkist moet worden opgeëist. Verder moet aan slaven, die anderen gecastreerd hebben, de doodstraf voltrokken worden ; en als degenen die voor dit misdrijf aansprakelijk zijn, niet aanwezig zijn, dient ook over hen in hun aanwezigheid, omdat zij eveneens volgens de lex Cornelia aansprakelijk zijn, uitspraak gedaan te worden. Als slachtoffers van deze mishandeling zelf eenaanklacht indienen, moet de gouverneur van de provincie hen natuurlijk gehoor verlenen, zij hebben immers hun mannelijkheid verloren. Want niemand mag een vrij persoon of een slaaf, of dit nu tegen zijn wil is of dat hij het toelaat, castreren, en evenmin mag iemand zich vrijwillig voor castratie ter beschikking stellen. Maar als iemand in strijd met mijn edict heeft gehandeld, moeten zowel de arts die de operatie heeft verricht als degene, die zich vrijwillig voor de operatie heeft geleend, met de dood gestraft worden. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 98 Kaser, Rechtswidrigkeit..., 1940, p. 118 ; Polay, ‘Regimen morum’ und…, p. 277.

17Kaser stelt dat een echo van het regimen morum ook terug te zien is in onderstaande tekst van Gaius, waarin Antoninus Pius lijkt in te grijpen in de verhouding tussen meester en slaaf wegens wangedrag van de meester98:

Gai. Inst. I,53: Sed hoc tempore neque civibus Romanis nec ullis aliis hominibus qui sub imperio populi Romani sunt, licet supra modum et sine causa in servos suos saevire ; nam ex constitutione sacratissimi imperatoris Antonini, qui sine causa servum suum occiderit, non minus teneri iubetur, quam qui alienum servum occiderit. Sed et maior quoque asperitas dominorum per eiusdem principis constitutionem coercetur ; nam consultus a quibusdam praesidibus provinciarum de his servis qui ad fana deorum vel ad statuas principum confugiunt, praecepit, ut si intolerabilis videatur dominorum saevitia, cogantur servos suos vendere. Et utrumque recte fit [regula]: male enim nostro iure uti non debemus ; qua ratione et prodigis interdicitur bonorum suorum administratio.

Toch is het tegenwoordig noch aan Romeinse burgers, noch aan andere mensen die onder de heerschappij van het Romeinse volk staan, geoorloofd om bovenmatig en zonder reden wreedheden tegen hun slaven te begaan. ‘Want bij een verordening van de geëerbiedigde keizer Antoninus Pius is bepaald dat degene die zonder reden zijn eigen slaaf doodt, evenzozeer aansprakelijk is als degene die de slaaf van een ander doodt. Ook al te ruw optreden van de eigenaar wordt door een verordening van dezelfde keizer beteugeld. Toen hij namelijk door enige provinciale gouverneurs geraadpleegd werd over slaven die hun toevlucht zochten tot de tempels van de goden of de standbeelden van de keizers, heeft hij verordend dat de eigenaar wiens wreedheid ondragelijk zou blijken te zijn, gedwongen moest worden zijn slaven te verkopen. Beide bepalingen zijn juist: ‘wij behoren ons recht immers niet verkeerd te gebruiken. Om deze reden wordt ook de verkwister het beheer over zijn
vermogen ontzegd. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 99 Gamauf, Ad statuam...
  • 100 Buckland, The Roman law…, p. 37 ; O. Robinson, Slaves and the criminal law, SZ 98 (1981), p. 213-2 (...)
  • 101 Buckland, The Roman law…, p. 37.

18Het gaat in deze laatste tekst om de meester die sine causa wreedheden beging (saevire) tegen zijn slaven. Wreedheden begaan valt uiteen in twee gevallen: 1) een meester die sine causa zijn slaaf doodde, werd aansprakelijk gesteld alsof hij de slaaf van een ander gedood heeft, en 2) een slecht behandelde slaaf zocht de bescherming van de keizer, door naar zijn standbeeld te vluchten99. Vervolgens werd deze slaaf gehoord door de praefectus urbi, praefectus praetorio of, in casu, de proconsul volgens een procedure die bewaard is gebleven in D 1,12,1 (Ulp.)100, in het bijzonder101:

D 1,12,1,1 (Ulp.): Servos qui ad statuas confugerint, vel sua pecunia emptos manumittantur, de dominis querentes audiet.

Aan slaven die naar de standbeelden zijn gevlucht of die hun vrijlating met eigen geld hebben gekocht en tegen hun meesters een klacht indienen, moet hij gehoor verlenen. (Vertaling Spruit c.s.).

D 1,12,1,8 (Ulp.): Quod autem dictum est, ut servos de dominis querentes praefectus audiat, sic accipiemus non accusantes dominos (hoc enim nequaquam servo permittendum est nisi ex causis receptis) sed si verecunde expostulent, si saevitiam, si duritiam, si famem, qua eos premant, si obscenitatem, in qua eos compulerint vel compellant, apud praefectum urbi exponant. Hoc quoque officium praefecto urbi a divo Severo datum est, ut mancipia tueatur ne prostituantur.

De stelling, dat de prefect slaven die tegen hun heer een klacht indienen, gehoor moet verlenen, dienen wij zo te verstaan dat zij niet de aanklagers van hun meesters mogen worden (dat mag immers op geen enkele wijze aan een slaaf worden toegestaan, tenzij in geaccepteerde gevallen) dan alleen wanneer zij hun eis met respect indienen en aan de stadsprefect een uiteenzetting geven over de wreedheid, hardvochtigheid of honger waarmee hun meesters hen kwellen of de ontucht waartoe zij hen hebben gedwongen of nog dwingen. Ook is door de vergoddelijkte Septimius Severus aan de stadsprefect de plicht opgelegd slaven ertegen te beschermen, dat zij voor prostitutie worden gebruikt. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 102 Gamauf, Ad statuam.., p. 57.
  • 103 D 1,12,1,8 ; Gamauf, Ad statuam..., p. 57 e.v. ; Heumann en Seckel, Handlexicon...
  • 104 Gamauf, Ad statuam..., p. 125 nt. 46, p. 130.
  • 105 Buckland, The Roman law…, p. 38.
  • 106 A.H.M Jones, The criminal courts of the Roman republic and principate, Oxford 1972, p. 91 e.v. ; S (...)

19In een extreem geval kon de slaaf zelfs op last van de keizer verkocht worden102. Er is hier echter geen sprake van een accusatio van de dominus - dit kunnen slaven immers in principe niet -, en de slaaf moet zijn beklag verecunde, ‘eerbiedig’, doen103. Bovendien lijkt de ingreep van de keizer een correctie in een individueel geval: in beide genoemde constituties lijkt het erop dat de potestas van de dominus in de concrete context middels een rescript wordt gelimiteerd104. Hoewel de jurisdictie van de praefectus urbi in dit geval afkomstig lijkt van Septimius Severus105, is het voorstelbaar dat niet alleen het ingrijpen van de keizer in de relatie tussen dominus en slaaf in een individueel geval stamt uit de tijd van Hadrianus of vroeger, maar ook dat de kennisname door de praefectus urbi in een cognitio extra ordinem ervan ouder is dan de Severische tijd106.

3.3. De sanctie

  • 107 NP Band II, Kolom 1056-1057 ; de praefectus urbi was mogelijk al onder Augustus belast met de besc (...)
  • 108 Greenidge, Infamia…, p. 87: in de loop van het principaat werd de nota vooral gebruikt om valse aa (...)
  • 109 Max Kaser, Das römische Privatrecht I (2. Aufl.), München 1972, p. 285-287 ; Coll. 1,3,2 en D 48,1 (...)

20Het is vervolgens van belang dat de bevoegdheden van de censor, en in het bijzonder het regimen morum, vanaf de 2de eeuw AD niet zozeer bij de keizer lagen, als wel bij de praefectus urbi, de praefectus praetorio en de proconsul. De keizer greep slechts in in specifieke gevallen, waarschijnlijk alleen als het ging om het wangedrag van prominente burgers, dan wel senatoren107. Hierbij kan nog vermeld worden dat de lectio senatus op een gegeven moment volgens Greenidge waarschijnlijk onder beheer kwam van de praefectus urbi108. Een volgende interessante continuïteit doet zich dan voor in de sanctie voor het misbruiken van slaven. Gedurende de Republiek bestond deze uit ignominia/infamia, gekoppeld aan een capitis deminutio. Vanaf Claudius zou deze in de context van de cognitio extra ordinem gelegen kunnen zijn in de poena capitalis, in het bijzonder die horende bij de lex Cornelia de sicariis et veneficis. Deze straf en die wet worden expliciet genoemd in D 48,8,4,2, maar zou volgens Kaser ook de straf kunnen zijn horende bij Gai. Inst. I,53109, getuige de volgende teksten:

Gai. Inst. III, 213: Cuius autem servus occisus est, is liberum arbitrium habet vel capitali crimine reum facere eum qui occiderit, vel hac lege damnum persequi.

Iemand wiens slaaf gedood is, heeft de vrije keuze: of hij kan de dader vervolgen wegens ‘een misdrijf dat een ingreep in zijn burgerlijke staat tot gevolg kan hebben, of hij kan op grond van de onderhavige wet schadevergoeding trachten te verkrijgen. (Vertaling Spruit c.s.).

Marc. D 48,8,1,2: Et qui hominem occiderit, punitur non habita differentia, cuius condicionis hominem interemit.

Wie iemand heeft gedood, wordt gestraft zonder dat er een onderscheid wordt gemaakt tot welke stand de man die hij gedood heeft behoorde. (Vertaling Spruit c.s.).

  • 110 Greenidge, Infamia…, p. 113 e.v. ; Kaser, Infamia…, p. 235-254.
  • 111 Kaser, Infamia…, p. 228, nt. 45: bijvoorbeeld Pro Cluentio 10, 148, p. 239 ; en D 48,1,7 : « infam (...)
  • 112 Kaser, Infamia…, p. 265: Call. D 50,13,5, quotiens magna capitis minutio intervenit. Ook Levy, Kap (...)
  • 113 Greenidge, Infamia…, p. 4 e.v. ; Kaser, Infamia…, p. 231, p. 265-266.
  • 114 Kaser, Infamia…, p. 230.

21In Gai. Inst. III,213 wordt aan de meester wiens slaaf gedood is de keuze geboden tussen een rechtsvervolging capitali crimine of damnum op grond van de lex Aquilia. Dit zijn dus ook de twee mogelijkheden waarop een meester die zijn eigen slaaf gedood heeft gestraft kan worden: dit gebeurt immers alsof hij de slaaf van een ander gedood heeft (quam qui alienum servum occiderit). D 48,8,1,2, uit de titel Ad legem Corneliam de sicariis et veneficis, laat zien, voor zover Gai. Inst. III,213 dat niet gedaan heeft, dat een poena capitalis mogelijk is, zelfs als het gaat om een burger die een slaaf doodt. Als we de praetorische infamia buiten beschouwing laten110, kan er toch op een relatie worden geduid tussen de censorische ignominia/infamia en de poena capitalis. Vooraleerst moet daarbij andermaal genoemd worden dat een veroordeling in een iudicium publicum in ieder geval vanaf de late republiek ignominia/infamia met zich meebracht, zij het als automatisch gevolg, zij het als straf111. Daarnaast lijkt dit specifiek te gelden voor de poena legis Corneliae, de ignis et aquae interdictio112. Hierbij wordt het volledig verloren gaan van de existimatio benadrukt, een uitdrukking van voorjuridische waarde met bepaalde gevolgen in het recht (existimatio est dignitatis illaesae status, legibus ac moribus comprobatus)113, die de definitie van Kaser van de censorische infamia echoot114. Het rechtsgevolg van bepaalde gedragingen, verbanning, de ontneming van het burgerrecht, het uit de orde van equites, dan wel de senaat gezet worden, reflecteert het gebrek aan een morele deugd, aan existimatio, zoals een gebrek aan pietas van een vader ten opzichte van zijn zoon of een meester van zijn slaven.

4. Conclusie

22In de inleiding is aangegeven, dat dit stuk een paar kanttekeningen poogt te zetten bij Montesquieu, en dan in het bijzonder het voortbestaan van de censor en zijn bevoegdheden na Augustus en Claudius. Hiervoor zijn drie factoren van belang: de titel, de zedelijke regelgeving, en de sanctie.

23Voor de « titel » in het Principaat kunnen twee omslagpunten worden genoemd: zowel Claudius als Domitianus hebben zich censor genoemd. Claudius heeft volgens Suetonius dit ambt weer opgepakt nadat het een lange tijd, dus ook onder Augustus, in onbruik was geraakt. Door Domitianus wordt het ambt overvloedig gemaakt. Toch zijn keizers na Domitianus zich censor blijven noemen.

24« Zedelijke regelgeving » gebaseerd op de mores maiorum bleef echter onder Augustus voorkomen, met name in de vorm van de trouwwetgeving. Achtereenvolgens Claudius, Domitianus, Trajanus, Hadrianus en Antoninus Pius lijken op morele gronden te hebben ingegrepen bij individueel misbruik van de patria potestas. In het bijzonder de laatste twee keizers lijken dit gedaan te hebben op grond van een meer algemene aansprakelijkheidsstelling van wreedheid van een meester tegenover zijn slaaf, middels rescripten, mogelijk op grond van een edict.

25Voor wat betreft de « sanctie » zit er een interessante, doch moeilijk hard te maken, continuïteit tussen de late Republiek en het Principaat in ignominia/infamia gekoppeld aan een capitis deminutio als een poena legis Corneliae in een ignis et aquae interdictio, in het bijzonder bij de lex Cornelia de sicariis et veneficis. Niet alleen zou deze sanctie afkomstig hebben kunnen zijn van het regimen morum van de censoren, het kan vrij continu, van Cicero tot Callistratus, worden gerelateerd aan het aanpassen van het caput, de burgerlijke stand, aan zijn fama en existimatio, zijn reputatie en inborst. Ook lijken bovengenoemde zedelijke ingrepen steeds gesanctioneerd te worden met de straf van de lex Cornelia de sicariis et veneficis.

Notes

1 Montesquieu, De l’esprit des lois (vertaling J. Holierhoek), Amsterdam 2006, p. 869 870.

2 Montesquieu, De l’esprit …, p. 95.

3 Montesquieu, De l’esprit …, p. 119.

4 Montesquieu, De l’esprit …, p. 179.

5 Theodor Mommsen, Römisches Staatsrecht II.1, Graz, 1899.

6 Jaakko Suolahti, The Roman censors: a social study, Helsinki, 1963.

7 Wolfgang Kunkel en Roland Wittmann, Staatsordnung und Staatspraxis der römischen Republik, München 1995.

8 Max Kaser, Römisches Recht als Gemeinschaftsordnung, Tübingen 1939 ; Max Kaser, Rechtswidrigkeit und Sittenwidrigkeit im klassischer römischen Recht, SZ r.A. 60 (1940), p. 95-149.

9 Francesco Grelle, “’Correctio morum’ nelle legislazione Flavia”, in ANRW II.13, Berlin New York 1980, p. 340-365.

10 A H. J. Greenidge, Infamia, Oxford 1894.

11 Ernst Levy, Die Römische Kapitalstrafe, in Gesammelte Schriften (2er Band), Köln, Graz, 1963, p. 325-378.

12 Max Kaser, Infamia und ignominia in den römischen Rechtsquellen, SZ r.A. 86, 1966, p. 220-278: deze zijn niet helemaal aan elkaar gelijk ; ignominia is het resultaat van de beslissing van een orgaan, infamia heeft betrekking op de publieke opinie (Ibidem, p. 227).

13 William Warwick Buckland, The Roman law of slavery, Cambridge, 1908, p. 36-38, p. 91-95.

14 Richard Gamauf, Ad statuam licet confugere, Frankfurt Berlin Bern New York Paris Wien, 1999.

15 Buckland, The Roman law… ; niet alleen met betrekking tot slaven, maar ook vrouwen en « clientes » : Greenidge, Infamia…, p. 61 ; NP Band VIII, Kolom 1008-1009 (C. Gizewski, “Nota censoria”).

16 Bijvoorbeeld Dionysius van Halicarnassos 20,13,3 ; Cassius Dio 54,23,2 ; Plutarchus, Cato maior 16 en Aulus Gellius 5,13,4.

17 Greenidge, Infamia… ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 384-387 ; Eberhard Schmähling, Die Sittenaufsicht der Censoren, Stuttgart, 1938 ; Filippo Cancelli, Studi sui censores, Milano, Pubbl. Ist. di dir. rom., 1957 ; Elemer Polay, ‘Regimen morum’ und Hausgerichtsbarkeit, Studi in onore di Edoardo Volterra, Milano 1971 ; Ernst Baltrusch, Regimen morum, München, 1988 ; PW Band VI, Kolom 1902-1908 (W. Kubitschek, “Censor”), PW Band XXXI, Kolom 290-298 (A. Steinwenter, “Mores”), PW Band XXXIII, Kolom 1055-1058 (B. Kübler, “Nota censoria”), NP Band II, Kolom 1056-1057 (C. Gizewski, “Censores”), NP Band V, Kolom 992 (C. Ebner, “Infamia”), NP Band VIII, Kolom 1008-1009.

18 Greenidge, Infamia…, p. 41 e.v. ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 13 e.v. ; Suolahti, The Roman censors…, p. 49.

19 Baltrusch, Regimen morum…, p. 16.

20 Polay, ‘Regimen morum’ und…, p. 277.

21 Gamauf, Ad statuam...

22 Buckland, The Roman law…, p. 38.

23 Gamauf, Ad statuam..., p. 91.

24 Gaius, Institutiones I, 53.

25 Gamauf, Ad statuam..., p. 125, nt. 46: hetzelfde geldt de eerdere rescripten van Hadrianus en de latere van Marcus Aurelius.

26 Gamauf, Ad statuam..., p. 57.

27 Collatio Iuris Romani 3,3: sed et moderatione et sufficientibus praebitis et iustis operibus contineri oportet.

28 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 391 met bibliografie. Ook Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 331-469 ; Suolahti, The Roman censors…, met een lijst en beschrijving van de opeenvolgende censoren.

29 Livius 4,8 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 334.

30 Wolfgang Kunkel, “Gesetzesrecht und Gewohnheitsrecht in der Römischen Republik”, in Kleine Schriften, Weimar 1974, p. 374 ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 393: middels een lex Aemilia, de enige bekende wet met betrekking tot de censor als ambt en niet zijn bijzondere functies.

31 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 395.

32 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 357, Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 399: plesbiscieten gelden middels de lex Hortensia ook de censoren. Er is echter voor zover bekend nooit ingegrepen.

33 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 400-401.

34 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 401-402.

35 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 405: middels een plebisciet, de lex Ovinia ; NP Band II, Kolom 1056-1057.

36 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 405, nt. 43. Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 386: dit is ook ongeveer het jaar waarin het ambt van de censor een op zichzelf staand ambt wordt, afgesplitst van dat van consul. De cura morum heeft waarschijnlijk vroegere wortels: Suolahti, The Roman censors…, p. 47-52.

37 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 409.

38 Schmähling, Die Sittenaufsicht…

39 Baltrusch, Regimen morum…

40 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 38, Polay, 'Regimen morum' und…, p. 267, nt. 5 ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 416.

41 Baltrusch, Regimen morum…, p. 16, nt. 63.

42 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 49.

43 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 385, nt. 2 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 84.

44 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 373 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 2.

45 Varro 1,1,6,71 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 2 e.v. Zie met betrekking tot de iurisdictio en het imperium van de censoren ook Cancelli, Studi sui…, met het commentaar daarop van Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…

46 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 406 ; volledige procedure: Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 384-387 ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 420 e.v.

47 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382-383.

48 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382-383: De officiis 3,115, Pro Cluentio 121.

49 Voor de relatie tussen infamia en de capitis deminutio, alsmede caput en existimatio (Pro Roscio, 31-32), zie Henry Goudy, “Capitis deminutio in Roman law”, The judicial review 9 (1897), p. 135. Met een capitis deminutio wordt in dit stuk in principe een capitis minor sive media (Gai. Inst. I,161) bedoeld: het omvat meer dan het verlies van een familierechtelijke betrekking (Gai. Inst. I,162), maar in eerste instantie minder dan een volledig verlies van vrijheid (Gai. Inst. I, 160).

50 Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 13 e.v. ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 409. Interessant genoeg betreft het hier mogelijk niet alleen het inperken van de macht van de dominus over zijn familia: ook het imperium van de magistraten kon gelimiteerd worden door de censoren, bijvoorbeeld in het kader van corruptie in een algemene zin, wangedrag in een oorlog en kritiek op een aangenomen wet: bijvoorbeeld Aulus Gellius 15,12,3 ; De Finibus II,16,54: lijst in Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 377-382 ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 417.

51 Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 16 ; Kaser, Rechtswidrigkeit…, p. 98-100 ; Kaser, Infamia…, p. 226. Ook Greenidge, Infamia…, p. 20 e.v.

52 Kaser, Infamia…, p. 225.

53 Alan E. Astin, Cato the censor, Oxford 1978.

54 De Agri Cultura 10, 1ff., Baltrusch, Regimen morum…, p. 16, nt. 63.

55 Greenidge, Infamia…, p. 41 e.v. ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 13 e.v. ; Suolahti, The Roman censors…, p. 49.

56 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 385, nt. 2 ; PW Band XXXIII, Kolom 1055-1058.

57 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 384-387: Mommsen vermoedt dan ook een relatie met het iudicium populi ; Livius 39,42,7, Aulus Gellius 5,13,4.

58 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 397 ; Varro 6,71: censorium iudicium ad aequum.

59 Greenidge, Infamia…, p. 41e.v.

60 Pro Cluentio 117: Polay, 'Regimen morum' und…, p. 277 ; NP Band VIII, Kolom 1008 1009 ; Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 407, p. 409: het is geen quasi strafrechtelijk proces maar een administratieve handeling, gerelateerd aan de census, de lectio senatus en de orde van equites, hoewel Cicero elders wel in dergelijke termen over de censor spreekt (De Re Publica IV, 6 ; In Pisonem IV,10, II,200: Greenidge, Infamia…, p. 51, nt. 2 en 3) en er sprake is van een contradictoir proces.

61 Greenidge, Infamia…, p. 52-53: alle kenmerken van een iudicium zijn aanwezig ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 354: geen jurisdictie tussen burgers, maar wel een exclusieve jurisdictie in de relatie tussen burger en overheid. Ook, Suolahti, The Roman censors…, p. 63: de cognitio van de censoren had een bindende werking voor de praetoren.

62 Greenidge, Infamia…, p. 61 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 382 ; enz.

63 Kaser, Infamia…, 1966, p. 230. Ook Greenidge, Infamia…, p. 19.

64 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 16 ; Kaser, Rechtswidrigkeit…, p. 100 e.v.

65 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 23.

66 Kaser, Gemeinschaftsordnung…, p. 17 ; Bernhard Linke en Michael Stemmler, “Institutionalität und Geschichtlichkeit in der römische Republik”, in Mos maiorum: Untersuchungen zu den Formen der Identitätsstiftung und Stabilisierung in der römischen Republik (Ed. Linke en Stemmler), Historia Einzelschriften 141, Stuttgart, 2000, p. 6. Te vertalen als: plichtmatigheid tegenover of liefde voor verwanten. Zie in het bijzonder Pap. D 28,7,1,15: « nam quae facta laedunt pietatem existimationem verecundiam nostram et, ut generaliter dixerim, contra bonos mores fiunt, nec facere nos posse credendum est »: H. Heumann en Emil Seckel, Handlexicon zu den Quellen des römischen Rechts (10. Aufl.), Graz 1958.

67 Zie bijvoorbeeld Kunkel, “Gesetzesrecht…”, p. 381: « Welcher Natur die daraus abgeleiteten Normen sind, hängt allein von der Frage ab, die man an das Verhalten der Vorfahren stellt. Ist es eine Rechtsfrage, so ist die aus dem mos maiorum gewonnene Norm eine Rechtsnorm. »

68 Wolfgang. Kunkel, “Über das Wesen des augusteischen Prinzipats”, in Kleine Schriften, Weimar 1974, p. 394. Ook Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 337 ; Suolahti, The Roman censors…, p. 497-504. Het censorschap werd waarschijnlijk door Augustus als onderdeel van het consulschap beschouwd (de situatie van 443 v.C. tot 312 v.C. in de Republiek). Mogelijk was het regimen morum in handen van de senaat of enkele senatoren.

69 Kaser, Rechtswidrigkeit, 1940, p. 117-118.

70 Kaser, Gemeinschaftsordnung, 1939, p. 25, p. 32.

71 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Horak 1969, p. 236 e.v. ; Polay, ‘Regimen morum’ und… ; Baltrusch, Regimen morum…., p. 133 e.v., p. 172 e.v.

72 PW Band XXXI, Kolom 290-298 ; Inst. 1,2,11.

73 Mario Rotondi, L’abuso di diritto ‘aemulatio’, Padova 1979, p. 58-66: de lex Petronia de servis van 19AD.

74 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66 ; Buckland, The Roman law…, p. 36-37.

75 Greenidge, Infamia…, p. 83 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338 ; Schmähling, Die Sittenaufsicht…, p. 165 ; Suolahti, The Roman censors…, p. 507-509.

76 Suetonius, Keizers van Rome (vert. D. Den Hengst), Amsterdam 1996.

77 Suolahti, The Roman censors…, p. 501-506.

78 Suet. Claud. 16,2: « et cum orantibus familiaribus dempsisset, cuidam appositam notam: “litura tamen”, inquit, “exstet”. Splendidum virum Graeciaeque provinciae principem, verum Latini sermonis ignarum, non modo albo iudicum erasit, sed in peregrinitatem redegit. »

79 Kunkel en Wittmann, Staatsordnung…, p. 407.

80 Rotondi, L’abuso di diritto…, p. 58-66.

81 Bernardo Santalucia, Studi di diritto penale romano, Roma, 1994, p. 126, nt. 81 ; D. Liebs, Römisches Recht (6. Auflage), Göttingen, 2004, p. 163.

82 Greenidge, Infamia…, p. 83.

83 Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338 ; Suolahti, The Roman censors…, p. 515.

84 Greenidge, Infamia…, p. 144 e.v.

85 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66: D 37,12,5 ; quem pater male contra pietatem adficiebat (ook: D 48,9,5, zie onder).

86 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347: Suetonius Domitianus 7,1.

87 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347, nt. 91.

88 J. Jansen, C. Suetonii tranquili vita Domitiani (diss. Groningen), 1919, p. 38-39: ad hoc edictum respicit Martialis II 60: « vae tibi…castrabere. Iam mihi dices ´Non licet hoc´, VI 2,2: immeritos execuisse mares…tu prohibes, Caesar…nec spado iam…erit. »

89 Notabantur lijkt dan ook eerder terug te slaan op de schrijvers, niet de voorname mannen en vrouwen.

90 Greenidge, Infamia…, p. 84 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht…, p. 338-339: Mommsen noemt het ambt van de censor onverenigbaar met het wezen van de keizertijd ; PW Band VI, Kolom 1902-1908.

91 Fritz Pringsheim, The legal policy and reforms of Hadrian, JRS 24 (1934), p. 144.

92 Buckland, The Roman law…, p. 37.

93 Rotondi, L’abuso di diritto …, p. 58-66.

94 De poena legis Corneliae: Levy, Kapitalstrafe, 1963, p. 348 ; mogelijk Gai. Inst. I,128, in ieder geval Ulp. Coll. 12,5,1, PS 5,23,1 en Marc. D 48,8,3,5.

95 Pringsheim, The legal policy…, p. 144: Spartianus, Vita Hadriana 18, Coll. 3,3,4/D 1,6,2.

96 Buckland, The Roman law…, p. 37: PS 5,23,13 en D 48,8,3,4.

97 Grelle, “Correctio morum…”, p. 340-347.

98 Kaser, Rechtswidrigkeit..., 1940, p. 118 ; Polay, ‘Regimen morum’ und…, p. 277.

99 Gamauf, Ad statuam...

100 Buckland, The Roman law…, p. 37 ; O. Robinson, Slaves and the criminal law, SZ 98 (1981), p. 213-254 ; Tacitus, Annalen 6,11 ; Seneca, De Beneficiis 3,22,3 ; Plinius, Epistula 10,74.

101 Buckland, The Roman law…, p. 37.

102 Gamauf, Ad statuam.., p. 57.

103 D 1,12,1,8 ; Gamauf, Ad statuam..., p. 57 e.v. ; Heumann en Seckel, Handlexicon...

104 Gamauf, Ad statuam..., p. 125 nt. 46, p. 130.

105 Buckland, The Roman law…, p. 38.

106 A.H.M Jones, The criminal courts of the Roman republic and principate, Oxford 1972, p. 91 e.v. ; Santalucia, Studi di diritto…, p. 126: Seneca lijkt er zelfs in De Beneficiis 3,22,3 al op te wijzen, alsmede Plinius in brief 10, 114 aan Trajanus ; NP Band II, Kolom 1056-1057: vanaf de 2de eeuw wordt het zedelijk toezicht verdeeld over de provinciale en stedelijke overheden.

107 NP Band II, Kolom 1056-1057 ; de praefectus urbi was mogelijk al onder Augustus belast met de bescherming van slaven: Rotondi, L’abuso di diritto…, p. 58-66.

108 Greenidge, Infamia…, p. 87: in de loop van het principaat werd de nota vooral gebruikt om valse aanklachten te sanctioneren, onder andere door Marcus Aurelius.

109 Max Kaser, Das römische Privatrecht I (2. Aufl.), München 1972, p. 285-287 ; Coll. 1,3,2 en D 48,18,1,27.

110 Greenidge, Infamia…, p. 113 e.v. ; Kaser, Infamia…, p. 235-254.

111 Kaser, Infamia…, p. 228, nt. 45: bijvoorbeeld Pro Cluentio 10, 148, p. 239 ; en D 48,1,7 : « infamem non ex omni crimine sententia facit, sed ex eo quod iudicii publici causam habuit »: p. 259. Ook Ernst Levy, “Die Römische Kapitalstrafe”, in Ernst Levy, Gesammelte Schriften zu seinem achtzigsten Geburtstag, ed. by Wolfgang Kunkel en Max Kaser, vol. 2 (Köln/Graz), 1963, p. 340.

112 Kaser, Infamia…, p. 265: Call. D 50,13,5, quotiens magna capitis minutio intervenit. Ook Levy, Kapitalstrafe, 1963, p. 358. In Gaius ; Gai. Inst. I,128: « cum autem is cui ob aliquod maleficium ex lege Cornelia aqua et igni interdicitur, civitatem Romanorum amittat » ; Gai. Inst. I,161: « minor sive media est capitis deminutio cum civitas amittitur, libertas retinetur ; quod accredit ei cui aqua et igni interdictum fuerit. »

113 Greenidge, Infamia…, p. 4 e.v. ; Kaser, Infamia…, p. 231, p. 265-266.

114 Kaser, Infamia…, p. 230.

Author

Erasmus Universiteit Rotterdam

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search