Version classiqueVersion mobile

Violence, conciliation et répression

 | 
Aude Musin
, 
Xavier Rousseaux
, 
Frédéric Vesentini

Dans les filets du contrôle : justice et populations

Seksuele delicten in het laatmiddeleeuwse Gent: de grenzen van een kwantitatieve benadering van de bronnen

Mariann Naessens

Texte intégral

  • 1 A. Van Werveke, De ontucht in het oude Gent, in Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandse folklore, (...)
  • 2 Over prostitutie: G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten. Prostitutie in Brugge tij (...)

1In deze tekst presenteer ik de gedeeltelijke en zeer voorlopige resultaten van mijn lopend doctoraatsonderzoek over verboden seks in laat-middeleeuws Vlaanderen. Mijn doctoraatsproject bestrijkt de steden Brugge, Gent en Ieper. In dit artikel beperk ik me echter tot Gent. Als test-case is dit de meest interessante stad, omdat zij in de historiografie met betrekking tot dit onderwerp nagenoeg vergeten is, ondanks het interessante bronnenmateriaal. Wanneer we studies over schaking en verkrachting buiten beschouwing laten, rest er enkel het oude artikel van A. Van Werveke over Ontucht in het oude Gent1. De omvang en kwaliteit van dit ene werk staan in schril contrast met het geleverde onderzoek voor Brugge. Zowel wat sodomie als prostitutie betreft, is daar degelijk en recent studiewerk verricht2. Dit artikel wil een eerste aanzet zijn om ook het Gentse middeleeuwse (verboden) seksleven onder de aandacht te brengen.

2Vooraf wil ik wel duidelijk stellen dat in dit artikel uitsluitend primaire onderzoeksresultaten aan bod komen, d.i. cijfers, tabellen, grafieken geëxtraheerd uit een databank. Ik beperk me voorlopig tot een statistische verwerking van de gegevens en geen inhoudelijke bespreking. Zoals verder moet blijken, valt er op dit niveau reeds heel wat te bestuderen. Aangevuld met een aantal denkpistes, voorlopige conclusies en voorzichtige hypotheses, zal dit cijfermateriaal de basis vormen van een aantal toekomstige publicaties over dit onderwerp, waarin dan wel uitgebreid aandacht wordt besteed aan kwalitatieve elementen en een grondige literatuurstudie.

  • 3 J. Brundage, Sex, law and marriage in the middle ages, 1993, p. 361-385.
  • 4 Aangezien schaking en verkrachting elders al uitgebreid aan bod gekomen zijn, laat ik deze hier bu (...)

3Ongeacht het kennisniveau van dit artikel, is een woordje uitleg bij de invalshoek noodzakelijk. De bepalingen «seksuele delicten» en «verboden seks» zouden enigszins misleidend kunnen zijn. Dit onderzoek handelt immers niet over de kerkelijke verboden inzake seksualiteit (het verbod op extra-maritale seks, maar ook – binnen het huwelijk – het verbod gemeenschap te hebben op bepaalde dagen en perioden, bepaalde houdingen, etc.3), maar wel over die seksuele handelingen die door de stedelijke overheid bestraft werden. Met andere woorden: over gecriminaliseerd of gepenaliseerd seksueel gedrag, wat ik eenvoudig benoem als seksuele delicten. Concreet komen in dit artikel achtereenvolgens aan bod: prostitutie, overspel en sodomie4.

  • 5 F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde (...)

4Er dient echter opgemerkt te worden dat deze bestraffing van bepaalde vormen van seksualiteit niet noodzakelijk een houding tegenover die seksualiteit uitdrukte. Met andere woorden: de bestraffing van dit seksueel gedrag betekende niet noodzakelijk een criminalisering van de seksualiteit. Mogelijk werd de bestraffing door de stedelijke overheid ingegeven door een bezorgdheid om de openbare orde en om de gevolgen van inbreuken tegen deze orde. Zo zou men kunnen aanvoeren dat overspel niet bestraft werd vanwege seksuele verboden, maar vanwege de bedreiging van het instituut van het huwelijk en de daaraan verbonden materiële consequenties. Ook de regulering en disciplinering van de prostitutie zouden kunnen gezien worden als maatregelen ter bescherming van de openbare orde. Niet de prostituee of de klant werd bestraft, maar de pooier, de koppelaarster, de bordeeluitbater of -verhuurder5. Men zou kunnen verdedigen dat moraliteit in deze gevallen niet aan de orde was.

5In dit artikel wordt de bestraffing onafhankelijk van de motivatie ertoe beschouwd. De nuchtere vaststelling dat bepaalde vormen van seksualiteit werden bestraft, is hierbij het enige criterium. De keuze om hierbij toch van «seksuele delicten» te spreken, is betwistbaar, maar ingegeven door de nood om een handige verzamelterm te hanteren. De vraag of uit deze maatregelen een visie spreekt over seksualiteit dan wel een bekommernis om de openbare orde zal uiteraard in een later, meer uitgebreid onderzoek aan bod komen.

1. Het bronnenmateriaal

6Aangezien ik de repressie door de stedelijke overheid bestudeer, beperk ik mij ook tot het bronnenmateriaal afkomstig van die stedelijke overheid. Dit betekent dat ik in principe geen officialiteitsarchief en geen bronnen van het centraal gezag in mijn onderzoek betrek. Uiteraard kunnen deze, waar nodig, wel ter vergelijking, ondersteuning of verduidelijking worden aangevoerd.

7Wanneer men het stedelijk gerechtelijk archief beschouwt, wordt men geconfronteerd met drie categorieën bronnen: voorgeboden, baljuwsrekeningen en schepenregisters.

1.1. De voorgeboden

  • 6 Gent, Stadsarchief (S.A.G.). Reeks 108, nrs. 1-2; reeks 93, nrs. 26-27.
  • 7 Voor de xivde eeuw heeft Napoléon De Pauw alle voorgeboden opgespoord en uitgegeven: N. De Pauw, D (...)

8De Gentse voorgeboden, de toenmalige stedelijke wetgeving, zijn slechts fragmentarisch bewaard. Er bestaan aparte registers voor de jaren 1337-1338, 1402-1436 en vanaf 1482 doorlopend6. Een aantal aanvullingen kunnen teruggevonden worden achter in de Jaarregisters van de Keure7.

1.2. De baljuwsrekeningen

  • 8 J. Vuylsteke, Comptes de la ville et des baillis de Gand 1280-1336, 2 dln., Gent, 1900; A. en H. V (...)

9De rekeningen van vóór 1385 zijn slechts zeer fragmentarisch bewaard. Voor de perioden 1304-1308 en 1372-1380 beschikken we over een min of meer doorlopende reeks, aangevuld met een aantal tussenliggende jaren: 1336, 1352, 1364-65, 1367. Deze xivde-eeuwse rekeningen zijn nagenoeg allemaal uitgegeven, met uitzondering van de jaren 1376-13798. Vanaf 1385 zijn de rekeningen continu bewaard, met uitzondering van de jaren 1451-53 en 1489-92.

  • 9 J. Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode (Verhande (...)

10Over de mogelijkheden en beperkingen van baljuwsrekeningen voor criminaliteitsonderzoek is reeds voldoende geschreven9. Ik besteed liever aandacht aan de laatste categorie bronnen, de schepenregisters, die voor dit onderzoek de interessantste en rijkste bronnen zijn. Bovendien hebben schepenregisters, veel meer dan voorgeboden en baljuwsrekeningen, een lokaal karakter, waardoor zij sterk kunnen verschillen van stad tot stad, wat hun bespreking noodzakelijk maakt.

1.3. De schepenregisters

  • 10 Sporadische gevallen van criminele rechtspraak zijn opgetekend in de jaarregisters van de keure. ( (...)

11Aangezien deze studie handelt over gecriminaliseerd seksueel gedrag, is in de eerste plaats de criminele rechtspraak van belang. Voor de vroegste periode (xivde-xvde eeuw) zijn echter nauwelijks criminele zaken overgeleverd10. Op specifieke registers van criminele rechtspraak – die bewaard gebleven zijn – is het wachten tot het einde van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw. Het betreft hier het ballincboek en de boucken van den crime. Elk register heeft zijn eigenheid: eigen inhoud, methodiek en problematiek. Zij worden hier elk afzonderlijk uitgebreid besproken.

Het ballincboek (1472-1537)11 (cf. grafiek 1)

  • 11 S.A.G., Reeks 212: Ballincbouc (1472-1537).

12In dit register staan alle personen opgetekend die werden verbannen, samen met hun misdrijf en het aantal jaren van de verbanning. De omschrijving van het delict is soms heel vaag. Toch is het duidelijk dat men meestal werd verbannen om redenen van openbare orde. Op deze basis werden ook prostitutie en overspel veroordeeld.

13In de periode 1472-1537, dit is een periode van 65 jaar, werden in totaal 3215 verbanningen geregistreerd. Ongeveer de helft van deze veroordelingen, namelijk 1633, werden opgetekend in het decennium 1477-1486.

14Na deze ijverige start vertoonde de repressie een extreem dieptepunt omstreeks 1488, waarna nooit meer een dergelijk niveau werd bereikt. In de periode 1490-1500 was de registratie weer relatief hoog, om daarna te stagneren op een iets lager peil.

  • 12 P. Spierenburg, Criminele geschiedenis -een literatuuroverzicht, in Tijdschrift voor sociale gesch (...)
  • 13 Cf. G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 61-65.

15Hierbij is het belangrijk te specifiëren dat, wat de middeleeuwen betreft, en zelfs het hele Ancien Regime, fluctuaties in het aantal veroordelingen een reflectie zijn van een gewijzigde vervolgingsijver, eerder dan de weerspiegeling van schommelingen in het aantal gepleegde misdrijven12. Economische, maar vooral politieke factoren hadden een invloed op de repressie13. Zo valt het dieptepunt omstreeks 1488 niet toevallig samen met de politieke crisis rond de machtsovername door Maximiliaan van Oostenrijk. In dergelijke tijden van crisis was de repressie van niet-politieke misdrijven geen prioriteit.

GRAFIEK 1: BALLINCBOEK – OVERZICHT INHOUD

GRAFIEK 1: BALLINCBOEK – OVERZICHT INHOUD

16Van de 3215 verbanningen werden er 555 uitgesproken wegens zedendelicten. Dit is gemiddeld zeventien procent. Een aantal jaren werden echter veel hogere percentages genoteerd. In de periodes 1480-1484, 1494-1503, 1507 en 1512-1514 had de stedelijke overheid een wel zeer bijzondere aandacht voor seksuele delicten: hun aandeel in het totaal bedroeg dan 30-40, tot zelfs 60 %. Na 1520 was het aandeel van de zedendelicten echter zeer gering, met uitzondering van de jaren 1525-26.

17In absolute cijfers springen vooral de jaren 1480 en 1484 in het oog met respectievelijk 104 en 52 veroordelingen. Deze jaren vallen binnen het uitzonderlijke decennium 1477-1486, met een hoge registratie van criminaliteit in het algemeen. Toch lag het aandeel van de seksuele delicten in die twee jaren ruim boven het gemiddelde. Er was dus niet alleen een ijverige registratie van criminaliteit in het algemeen, maar daarbij ook nog een excessieve aandacht voor seksuele delicten in het bijzonder.

18Het is moeilijk om hier reeds een verklaring te bieden voor de schommelingen in de registratie van seksuele delicten. Aangezien prostitutie en overspel hiervan de grootste categorieën vormen, met respectievelijk 253 en 274 vermeldingen, zal een gedetailleerde bespreking van deze delicten afzonderlijk mogelijk tot een oplossing leiden.

  • 14 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de xie tot de xive eeuw (Ver (...)

19In verband met het ballincboek kan nog worden opgemerkt dat veel bannelingen vóór het verstrijken van de hun opgelegde termijn terugkeerden naar de stad. Dit was een normale zaak. Een verbanning kon immers niet alleen eindigen door het verloop van de termijn, maar ook door betaling van een boete of door afkoop. Verder werden bij bepaalde plechtige gelegenheden, zoals de blijde intrede van een vorst, ook kwijtscheldingen verleend14. De beëindiging van de verbanning werd in het ballincboek aangeduid door de naam van de banneling uit het register te schrappen. Er werd echter niet bij genoteerd na hoeveel tijd de banneling opnieuw in de stad werd toegelaten.

  • 15 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen…, p. 148-149.

20Van de 253 personen die verbannen werden wegens prostitutieactiviteiten, keerden er 220 terug (87,5 %). Van de 273 namen van overspeligen, werden er 210 geschrapt (77 %). Het merendeel van de bannelingen keerde dus, al dan niet vroegtijdig, naar de stad terug. Dit zou erop kunnen wijzen dat de verbanning in deze gevallen niet als doel op zich werd gezien, maar als middel om in de tussentijd tot een andere regeling te komen. R. C. Van Caenegem maakt in dit verband een onderscheid tussen de verbanning als hoofdstraf en de verbanning als dwangstraf. In dit laatste geval werd de veroordeelde uitgewezen tot hij voldeed aan de andere strafbepalingen, in casu boetes, die hem waren opgelegd15.

21In het ballincboek blijft de verkregen informatie eerder beperkt: doorgaans vernemen we enkel de naam van de banneling met de vermelding van het delict, zonder omstandige bijzonderheden. Daardoor leent deze bron zich eerder tot een kwantitatieve onderzoeksmethode. Zoals reeds in beperkte mate aangetoond, kan men er zeer gemakkelijk cijfers, percentages, tabellen en grafieken uit afleiden.

  • 16 S.A.G., Reeks 212: ballincboek f° 23 r°. In het midden leest men de datum, links staan de namen, a (...)

FIGUUR 1: FRAGMENT UIT BALLINCBOEK16

FIGUUR 1: FRAGMENT UIT BALLINCBOEK16

De crimeboucken

22Anders is het met de crimeboucken, ook wel criminele sentenciën genoemd. Net zoals het ballincboek zijn dit registers van criminele rechtspraak. Voor mijn onderzoeksperiode 1300-1555 zijn echter slechts registers bewaard voor de jaren 1515-1523 en 1538-1540. Deze fragmentarische overlevering is een eerste reden waarom een kwantitatieve benadering problematisch is. Een tweede reden is inhoudelijk: dit zijn registers waarin getuigenverslagen werden opgetekend. Dit is hun grote rijkdom, want hierdoor zijn zij zeer rijk aan informatie. Het nadeel is echter dat zij vaak alleen maar de getuigenverslagen bevatten, zonder de uitspraak van de schepenen. Mede hierdoor wordt de statistische verwerking bemoeilijkt.

  • 17 Hierbij stelt zich echter een identificatieprobleem. In de lagere sociale klassen was de naamgevin (...)

23In de twee overgeleverde registers samen staan 149 zedendelicten vermeld. Daarvan is slechts in 78 gevallen (= 52 %) het vonnis erbij genoteerd. Om de overige 48 procent volledig te bepalen, kan men in de andere bronnen, het ballincboek en de baljuwsrekeningen, op zoek gaan naar de vernoemde personen17. Slechts een zeer beperkt aantal gevallen is in meerdere bronnen terug te vinden: van de 149 zedendelicten vermeld in de crimeboucken, komen er slechts dertig ook in een andere bron voor. Vijftien daarvan hadden in het crimebouc geen strafvermelding gekregen en worden nu dus door combinatie van meerdere bronnen volledig bepaald. Dat maakt dat nog 56 gevallen onvolledig gekend blijven.

TABEL 1: VERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, OPGESPOORD IN ANDERE BRONNEN

TABEL 1: VERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, OPGESPOORD IN ANDERE BRONNEN

24De vaststelling dat zoveel zaken (63), waarvan de uitspraak wel bekend is in de crimeboucken, toch niet in andere bronnen terug te vinden zijn, is te verklaren door de aard van de straffen opgetekend in de crimeboucken: het zijn eerder minnelijke schikkingen en geen strafbepalingen stricto sensu. Overspeligen bijvoorbeeld kregen vaak het verbod nog langer in overspel te leven; bordeeluitbaters werden aangemaand te verhuizen. Aangezien het geen verbanningen of geen straffen met financiële implicaties betrof, kunnen zij onmogelijk in het ballincboek of de baljuwsrekeningen worden opgespoord.

25Dit heeft belangrijke consequenties voor de geschiedschrijving. Dit betekent immers dat we slechts over een fractie van de misdrijven zijn ingelicht door middel van de overgeleverde criminele bronnen. Voor de jaren waarvoor we niet over de crimeboucken beschikken, zijn we totaal onwetend over de zaken die in der minne werden geregeld. Bij de bespreking van prostitutie kom ik daar nog op terug.

26Met deze bronnen, en hun beperkingen, moet de geschiedenis van het gecriminaliseerd seksueel gedrag in het laat-middeleeuwse Gent worden geschreven. Achtereenvolgens komen in dit artikel prostitutie, overspel en sodomie aan bod.

2. Prostitutie

  • 18 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB) f° 279 r°: 18/12/1540

«Men ghebiedt voorts ende waerschuut eenen yeghelicken [….] omme dat alle plaghen commen duer de groote zonden vanden meynschen ende omme deser stede vanden zelven plaghen te bet te behoedene, dat zo wiene men van nu voort an bevinden zal […] van coppelinghe ghedaen ofte oneerbaere herberghe ghehouden thebbene, waer dadt zy buuten den plaetsen daer toe gheconsenteert, dien zal men scherpelic pugnieren in exemple van anderen18…».

  • 19 B. Geremek, Les marginaux parisiens aux XIVe et XVe siècles, Paris, 1976; L.L. Otis, Prostitution (...)
  • 20 É. Pavan, Police des moeurs, société et politique à Venise à la fin du moyen âge, in Revue histori (...)
  • 21 F. Irsigler en A. Lassotta, Bettler und Gaukler, Dirnen und Henker. Randgruppen und Aussenseiter i (...)
  • 22 R. Karras, Common women. Prostitution and sexuality in medieval England. New York-Oxford, 1996.
  • 23 R. Van Uytven, De ledige vrouwen van de middeleeuwen, in Van badhuis tot eroscentrum. Prostitutie (...)
  • 24 G. Dupont, G. Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…
  • 25 Behalve het reeds eerder vermelde artikel van A. Van Werveke, kunnen ook nog genoemd worden: M. Va (...)

27De studie van de middeleeuwse prostitutie is de laatste decennia zeer populair. In het buitenland zijn reeds heel wat studies hierover verschenen. Franse19, Italiaanse20, Duitse21 en Engelse22 steden zijn op dit vlak al grondig bestudeerd. Voor Brabant is er de studie van R. van Uytven23. Wat Vlaanderen betreft daarentegen, is er nog maar weinig gepubliceerd. Enkel het boek van G. Dupont over prostitutie in Bourgondisch Brugge kan hier worden vermeld24. De studie van de prostitutie in middeleeuws Gent is tot nu toe schromelijk verwaarloosd25. In een later artikel plan ik uitgebreider in te gaan op alle aspecten van de prostitutie in het laatmiddeleeuwse Gent. Hier geef ik reeds een aantal eerste vaststellingen.

  • 26 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 52-65.

28Men kan zich de vraag stellen waarom Brugge wel reeds en Gent nog niet werd bestudeerd op het vlak van prostitutie. Te Brugge zijn nauwelijks normatieve bronnen bewaard die reglementeringen inzake prostitutie weergeven, maar de informatie in de schouts-en stadsrekeningen is van die aard dat aan de hand daarvan een duidelijk beeld van het prostitutiebeleid kan worden afgeleid. In die rekeningen vinden we namelijk de boetes terug die bordeelverhuurders en –uitbaters (jaarlijks) moesten betalen om hun bedrijf te mogen uitoefenen. Deze boete, die misschien beter gedefinieerd wordt als een taks, wijst op een uiterst pragmatisch prostitutiebeleid waarbij de prostitutie werd gedoogd en enigszins gereguleerd door middel van een heffing26.

29In Gent beschikken we over meer bronnen die minder snel tot één duidelijke visie op het beleid leiden. Het Gentse archiefmateriaal biedt echter het grote voordeel dat meerdere normatieve bepalingen in verband met prostitutie bewaard zijn. Uit deze voorgeboden komen de volgende beleidsopties naar voor.

2.1. Het Gentse prostitutiebeleid

  • 27 Een «veld» was een plein binnen een stad (E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek, (...)
  • 28 N. De Pauw, De voorgeboden der stad Gent in de xive eeuw…, p. 52.
  • 29 S.A.G., Reeks 400, nr. 27: stadsrekeningen Gent 1479-1482, f° 380 r° (1481-1482).
  • 30 «Int quartier ende te zulken plaetsen als tanderen tyden by heere ende wette gheordonneert es» (S. (...)

30De Gentse overheid heeft er steeds naar gestreefd de prostitutie uit het centrum van de stad te bannen. Dit blijkt reeds uit de vroegste bepalingen die zijn overgeleverd: in 1350 werd verordend «dat gheen ledich wijf te velde27 en sitte binnen den vesten 28«. Later werd dit nog meer beperkt en werden buiten de Kuip enkele zones ingesteld waarin de prostitutie werd gedoogd. Wanneer dit precies gebeurde, is niet bekend. Voorlopig is het voorgebod waarin deze zones werden afgebakend, niet teruggevonden. In een verordening uit 1482 is voor het eerst sprake «dat de vrauwen van levene trecken zouden in haerlieder quaertier van outs daertoe gheordineert ende nieuwers el woonste houden29«. De term «van outs» wijst erop dat de praktijk toen al enige tijd in zwang was. Later zou nog meermaals in gelijkaardige vage bewoordingen naar deze zone(s) verwezen worden30. Een voorgebod uit het jaar 1491 is de eerste bewaarde bron waarin de kwartieren voor het eerst geografisch werden bepaald:

  • 31 S.A.G., Reeks 93, nr. 23 (BB): Voorgeboden Gent 1482-1545, f° 16 r°: 19/02/1491.

«Item dat alle vrauwen van lichter mynen ende oneerbare levene volghende den voorgheboden tanderen tiden daeraf uutgheleit rumen ende vertrecken uuter heerlicke ende goede ghebuerten vander stede daerzi hemlieden houden ende gaen logieren ende woenen inde plaetsen ende quartieren daertoe gheordonneert te wetene over tScelde ende ten Groenen Briele31

  • 32 M. Gysseling, Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Gent, 1954, p. 31.

31De wijken Overschelde en Groenen Briele waren beide buiten de oude vesten van de stad gelegen. Overschelde was gesitueerd ten zuidoosten van de Kuip, namelijk in het gebied tussen de Oude Schelde, de Schelde en de waterloop aan de SintLievens-en Keizerpoort32. Groenen Briele lag ten noordwesten van het stadscentrum.

32In 1530 werd wettelijk bepaald dat de wijk Ten Groenen Briele niet langer als prostitutiegedoogzone mocht functioneren,

  • 33 S.A.G., Reeks 93, nr. 23 (BB): Voorgeboden Gent 1482-1545, f° 141 v° (01/04/1530). Cf. P. Trio, De (...)

«omme dat den dienst gods die men by daghe ende by nachte doet binnen diverssche cloosters, conventen ende godshuusen staende ten Groenen Briele ende daeromtrent grootelicx verachtert werdt byder onghereghelthede beroerte ende onghesticheyt daghelicx ghebuerende by den heerberghen, bordeelen ende lichten levene vanden persoonen aldaer woonende33«.

33Diegenen die hun prostitutieactiviteiten wilden blijven uitoefenen, werden verplicht te verhuizen naar Overschelde.

34De praktijkbronnen bevestigen dit beeld van het prostitutiebeleid dat uit de normatieve bronnen is afgeleid. Het is zelfs mogelijk om aan de hand van de vonnissen en veroordelingen dit beeld nog enigszins te verfijnen. De eerste veroordelingen voor prostitutieactiviteiten duiken op in 1473, met het verschijnen van het ballincboek. De formulering in de bronnen komt meestal hierop neer: «van quader herberghen thoudene ende van onrusten te makene in haerlieder ghebuerte». In 1480 deed zich echter een belangrijke wijziging voor. Op 24 april werd voor het eerst verwezen naar een voorgebod: de betrokken personen werden veroordeeld,

  • 34 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 37 r° (24/04/1480).

«omme dat zij – in vermindertheden ende versmaetheden vanden voorgheboden bij heere ende wette onlancx leden uutgheleyt – int openbare ende schoone van deser stede, vuulle ende oneerbare conversatien ende quade herberghen thueren huus van vrauwen van levene ende andersins ghehouden hebben. Welke manieren niet en behooren ghedooght te zinne binnen deser stede34

  • 35 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 37 r° (10/04/1480).

35Twee weken voordien, namelijk op 10 april was van dit voorgebod nog geen sprake: «omme de vuulle verkeeringhe conversacie ende quade herberghen die zij houden bij daghe ende nachte binnen deser stede, niet sculdich te lidene onghecorrigiert35«. Hieruit kan men besluiten dat midden april 1480 een verordening werd uitgevaardigd aangaande prostitutie. Wat was de inhoud van dit gebod? Dit wordt geleidelijk duidelijk, aangezien vanaf dan bijna steeds naar dit of een herhaling van dit gebod werd verwezen. Er was sprake van het uitbaten van een bordeel

«int openbare ende schoone van deser stede, in onbehoorlicke plaetsen binnen deser stede, binnen deser stede in andere plaetsen dan die byden voorseide voorgheboden gheordonneert zijn, buten den plaetsen begrepen inde zelve voorgheboden, in goede ghebuerte ende buuten den plaetsen daer toe gheordonneert».

36In het voorgebod (en zijn herhalingen) werden dus bepaalde zones afgebakend waar de prostitutie mocht (en moest) plaatsvinden; overal elders in de stad was elke prostitutieactiviteit verboden. Het gaat hier met andere woorden over een (nog niet teruggevonden) voorgebod waarmee de gedoogzones werden heringesteld. Dit voorgebod, uitgevaardigd tussen 10 en 24 april 1480, was niet de eerste wettekst waarin de gedoogzones werden vermeld. De eerste afkondiging moet reeds vele jaren eerder zijn gebeurd. De formulering «van outs» uit het geciteerde voorgebod van 1482 wijst noodzakelijkerwijs terug naar een veel oudere wettekst dan 1480. Zoveel ouder dat men het bestaan ervan zo goed als vergeten was, waardoor het te verklaren valt dat in de vonnissen vóór 1480 niet naar dit voorgebod werd verwezen.

  • 36 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB): register der voorgeboden 1482-1545, f° 16 r° (19-02-1491) en f° 151 (...)
  • 37 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB): register der voorgeboden 1482-1545, f°87 v° en 125 r°: 24/03/1526 e (...)

37De praktijkbronnen helpen dus om de informatie uit de normatieve bronnen nader te bepalen, aan te vullen en op waarde te schatten. Anderzijds valt op hoe de sancties die in de wetten werden opgelegd, in de praktijk niet steeds werden gevolgd. De voorgeboden bepaalden dat de prostituees die weigerden te verhuizen, moesten verbannen worden36. In de praktijk zijn nauwelijks veroordelingen van hoertjes terug te vinden. Wettelijk gezien moesten bordeeluitbaters en -verhuurders worden gevangen gezet of beboet37. Uit de overgeleverde bronnen blijkt echter dat zij werden verbannen. Voorlopig waag ik het niet om hieruit conclusies te trekken. Veel wordt immers bepaald door de bronnenoverlevering die niet optimaal is. Zo is het ook de vraag of het plotse opduiken van wetteksten én veroordelingen op het einde van de xvde eeuw de weerspiegeling is van een gewijzigde mentaliteit of slechts het logische gevolg van een toevallige bronnenoverlevering. In dit stadium van mijn onderzoek wil ik daar geen uitspraak over doen.

2.2. De bestraffing van bordeeluitbaters

38Als men de prostitutie cijfermatig en statistisch wil bespreken, is het wenselijk om enkel te rekenen met de veroordelingen van bordeeluitbaters. Bordeelexploitatie werd immers min of meer systematisch vervolgd. De veel zeldzamer bestraffingen van pooierij, koppelarij of allerlei randgevallen lenen zich veel minder tot een rekenkundige verwerking, maar moeten uiteraard wel in beschouwing genomen worden indien men zich een volledig beeld wil vormen van de prostitutiepolitiek. In eerste instantie beperk ik me hier tot de bordeelexploitatie.

  • 38 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 60 en 107-114; voor de jaren 1300-1389 (...)
  • 39 Al deze cijfers gelden in principe voor de volledige periode van dit onderzoek, namelijk 1300-1555 (...)

39Voor Brugge heeft G. Dupont hiervan een mooi beeld kunnen schetsen, dankbaar gebruik makend van de mogelijkheden die het Brugse bronnenmateriaal hiertoe biedt. Het Brugse beleid fixeerde zich immers op het beboeten of taxeren van de bordeelexploitanten. In de stads-en schoutsrekeningen zijn hierdoor uitgebreide lijsten bewaard van de beboete bordeeluitbaters. Voor de periode 1385-1515 heeft Dupont meer dan 3000 vermeldingen teruggevonden38. In Gent bestond geen dergelijk taxatiesysteem. Zoals hoger aangehaald, blijkt uit de overgeleverde bronnen dat de bordeeluitbaters doorgaans werden verbannen. In de bronnenbespreking, en meer bepaald de bespreking van de crimeboucken, is echter gebleken dat de geregistreerde en overgeleverde veroordelingen ons slechts een deel tonen van de werkelijke repressie. Het is dan ook problematisch om aan de hand van die cijfers iets te zeggen over de omvang van de repressie, en a fortiori over de omvang van de prostitutie. Hoogstens reflecteren zij een trend39.

40In alle bronnen samen staan 329 vermeldingen van uitbaters. Bijna 60 % (namelijk 192 gevallen) staan vermeld in het ballincboek; bijna 30 procent (namelijk 93) in de baljuwsrekeningen en de rest (44) in de crimeboucken (cf. grafiek 2).

41Het ballincboek is veruit de belangrijkste bron bij de studie van de prostitutie te Gent; daarin staan de meeste gevallen genoteerd. De registratie is geconcentreerd tussen de jaren 1473-1512 (cf. grafiek 3). In deze veertig jaar werden 169 verbanningen uitgesproken, dit is 88 % van het totaal. In de jaren 1480, 1483, 1512 werden pieken genoteerd van 36, 30, 26 verbannen uitbaters. Vele andere jaren werden helemaal geen exploitanten bestraft. We kunnen op zijn minst spreken van een weinig systematische repressie. In grote lijnen weerspiegelt de grafiek van de verbannen uitbaters de algemene conjunctuur van de bron (cf. grafiek 1): de sterke concentratie in het decennium 1477-1486, het absolute dieptepunt in 1487-1489 en een stagnatie vanaf 1490. Enkel de piek in 1512 en de quasi afwezigheid van veroordelingen na deze datum vallen niet uit de algemene grafiek te verklaren.

GRAFIEK 2: UITBATERS (PER BRON)

GRAFIEK 2: UITBATERS (PER BRON)

GRAFIEK 3: BORDEELUITBATERS (PER JAAR, PER BRON)

GRAFIEK 3: BORDEELUITBATERS (PER JAAR, PER BRON)

42Op het moment dat de registratie in het ballincboek sterk terugliep, namen de baljuwsrekeningen over. Of dit een toevallige evolutie was of het gevolg van afspraken dienaangaande tussen baljuw en schepenen, is voorlopig niet duidelijk. Feit is dat de baljuwsrekeningen in 1516 voor het eerst gevallen van bordeelexploitatie registreerden. Alle voorgaande jaren (van 1300 tot 1515) stonden in deze bron geen bestraffingen van uitbaters vermeld. Van 1516 tot 1531 werden zeer systematisch exploitanten vervolgd. Daarna treft men nog slechts een aantal sporadische gevallen aan. Net zoals het onzeker is waarom de baljuwsrekeningen pas vanaf 1516 bordeelexploitatie bestraften, is het evenmin duidelijk waarom zij na 1531 nog maar weinig gevallen registreerden. In de overgeleverde wetteksten zijn daarvoor geen aanwijzingen terug te vinden. Mogelijk moet een verklaring gezocht worden bij factoren die inherent zijn aan de bron, bijvoorbeeld het al dan niet bijhouden van aparte rekeningen voor de inkomsten en bijgevolg het al dan niet detailleren van deze inkomsten in de baljuwsrekening. Verder onderzoek moet hier uitsluitsel brengen.

43Wie waren nu deze veroordeelde bordeelhouders? Een echte prosopografische studie is hier niet mogelijk, wegens een duidelijk gebrek aan informatie. Leeftijdsaanduidingen bijvoorbeeld zijn in de bronnen niet terug te vinden. Wel kan iets gezegd worden over het geslacht. Gemiddeld genomen ligt de man-vrouwverhouding op 40-60. Deze algemene cijfers verbergen echter grote verschillen tussen de bronnen (cf. grafiek 4). In het ballincboek is de verhouding 20-80: een zeer groot vrouwelijk overwicht. In de crimeboeken is de balans in evenwicht. Maar in de baljuwsrekeningen is een duidelijk mannelijk overwicht te constateren: de verhouding is er ongeveer 70-30.

GRAFIEK 4: MAN-VROUW-VERHOUDING BIJ UITBATERS

GRAFIEK 4: MAN-VROUW-VERHOUDING BIJ UITBATERS
  • 40 Het onderzoek van de Ieperse bronnen maakt ook deel uit van mijn doctoraatsproject.
  • 41 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 107-108.

44Vergelijken we met een aantal resultaten voor Ieper40, dan is een zekere parallel met de Gentse situatie vast te stellen. Ook daar werden in de schepenregisters hoofdzakelijk vrouwen vervolgd voor het uitbaten van een bordeel, terwijl in de baljuwsrekeningen daarentegen bijna uitsluitend mannen veroordeeld werden voor prostitutieactiviteiten («putierscepe»). De Brugse resultaten, die op rekeningen zijn gebaseerd, wijken af van deze zeer voorzichtige vaststelling: in de Brugse rekeningen halen de vrouwen de bovenhand met 84 tegen 1641. Over deze genderverschillen tussen de verschillende bronnen dient dringend meer onderzoek te gebeuren.

  • 42 Het gaat hier om de opgelegde strafmaat, niet om de effectieve duur van de verbanning. Die kon ver (...)

45Een tweede groot verschil tussen het ballincboek en de baljuwsrekeningen, naast de omgekeerde genderverhouding, betreft de opgelegde straf. Het ballincboek sprak (logischerwijs) verbanningen uit; in de baljuwsrekeningen gaat het telkens om een geldboete of compositie. De meeste verbanningen die werden uitgesproken (namelijk 128 of 67 %) golden voor tien jaar. 53 personen werden voor drie jaar verbannen (28 %). Tenslotte werden elf personen voor vijftig jaar verbannen42. Deze zware straf werd voornamelijk uitgesproken na 1515. Aangezien na 1515 nog maar weinig bordeeluitbaters werden verbannen, is het procentueel aandeel van deze langdurige verbanningen zeer groot. Op een totaal van 192 bannen over 65 jaar waren er slechts 11 bannen van 50 jaar, dit is 5,8 %. Op de 22 bannen na 1515 waren er echter 7 bannen van 50 jaar, dit is 32 %! Na 1515 registreerde het ballincboek nog weinig veroordelingen voor bordeelexploitatie, maar er werden dus wel vaker strengere straffen uitgesproken.

46Zoals gezegd, werden vanaf deze datum ook in de baljuwsrekeningen boetes en composities opgetekend voor bordeelexploitatie.

  • 43 Brugge en Kortrijk heb ik bestudeerd in mijn licentiaatsverhandeling: M. Naessens, De beteugeling (...)

47In 1516 wijzigde het beeld van de prostitutierepressie dus compleet. Vóór 1516 kregen we bijna uitsluitend vrouwelijke bordeeluitbaatsters in beeld; na 1516 waren het bijna allemaal mannen. Vóór 1516 werd bijna elke bordeelexploitant verbannen; na 1516 werden geldboetes opgelegd. Zowel de strafmaat als de genderverhoudingen veranderden dus radicaal. In hoeverre dit daadwerkelijk een keerpunt markeerde in de repressie van de prostitutie is onzeker. Dit beeld is immers heel sterk beïnvloed door de bronnenoverlevering: na 1515 leek het belang van het ballincboek af te nemen. Men noteerde vanaf dan in het algemeen nog maar weinig verbanningen. In de baljuwsrekeningen kreeg de registratie een sterke impuls, maar misschien is het toeval dat de inkomsten net dan gedetailleerd werden opgetekend. Kan het echter toeval zijn dat beide bronnen een tegenstrijdige, en daardoor complementaire evolutie doormaakten? Indien er daadwerkelijk een wijziging in het beleid was, dan zou dit een exclusief Gents fenomeen zijn geweest: te Brugge, Ieper en Kortrijk kon ik geen veranderingen constateren omstreeks 151643.

48Tot nu toe werd één bron ter zijde gelaten, namelijk de crimeboucken. De inzichten die daaruit kunnen worden opgemaakt, verplichten ons te nuanceren. Ten eerste blijkt dat slechts een deel van de bordeelexploitanten in de baljuwsrekeningen of het ballincboek voorkomen: in de crimeboucken werden immers een aantal uitbaters verplicht te verhuizen uit de eerbare gebuurten, waarna voor justitie de kous af was. Doordat er geen verdere vervolging kwam, zijn zij niet terug te vinden in de baljuwsrekeningen of het ballincboek, die dus slechts een fragmentair beeld van de repressie tonen. Uit de crimeboucken blijkt bovendien dat de situatie niet zo eenvoudig en eenduidig was als hier tot nog toe werd gepresenteerd. Wat betreft de crimeboucken, beschikken we enkel over gegevens van na 1515, van na de zogenaamde kentering dus, maar bannen, boetes, en vooral verplicht verhuizen komen er door elkaar voor. Bovendien blijkt uit de crimeboucken een evenwichtige man-vrouw-verhouding.

TABEL 2: PROSTITUTIEVERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, PER STRAFCATEGORIE

TABEL 2: PROSTITUTIEVERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, PER STRAFCATEGORIE
  • 44 In de twee gevallen waar een boete werd opgelegd, kreeg de veroordeelde ook verbod om zijn/haar ac (...)

49Note 4444

50Door de crimeboucken wordt dus nogmaals duidelijk hoe sterk de conclusies afhankelijk zijn van het type bron. De vaststellingen opgemaakt uit het ballincboek en de baljuwsrekeningen worden hier immers ontkracht. Nieuwe conclusies zijn moeilijk te trekken, tenzij dan dat op basis van dit Gentse bronnenmateriaal geen eenduidige politiek kan worden getraceerd.

  • 45 Een dergelijk getrapt vervolgingsbeleid kan men ook te Kortrijk veronderstellen. In een bepaald vo (...)

51Nieuw in de crimeboucken is de verplichting te verhuizen uit de eerbare gebuurten. Mogelijk was dit verplicht verhuizen een eerste stap in de prostitutierepressie: eerst kreeg de bordeelexploitant één of meerdere aanmaningen om te vertrekken, bij niet naleven volgde een veroordeling, namelijk een verbanning of boete. Dit zou kunnen verklaren hoe het komt dat in de crimeboucken zoveel meer personen verplicht werden te verhuizen, dan er werden verbannen of beboet. Anderzijds zou dit dan wel betekenen dat slechts een klein deel van de uitbaters in de criminele bronnen voorkomt. Zij die meteen gevolg gaven aan de aanmaning van de schepenen, zouden dan immers nooit effectief zijn veroordeeld45. Aangezien de crimeboucken slechts voor een beperkt aantal jaar bewaard zijn, is dit moeilijk na te gaan.

52Vanaf 1515 kunnen we beschikken over gegevens uit twee en soms zelfs drie bronnen. We stellen vast dat bepaalde personen meermaals en in verschillende bronnen voorkomen. Er lijkt echter geen vast patroon in de gerechtelijke weg te zitten. Jozyne vanden Berghe werd eerst twee maal een geldboete opgelegd (1516-1517 en 1517-1518); het jaar daarop werd ze verbannen. Cornelis Danckaert werd eerst twee maal verbannen (in 1501 en 1512) en in 1526 pas werd hij beboet. Jehanne Danckaert werd verbannen in 1512, beboet in 1519 en opnieuw verbannen in 1525. Amele uuten Dale werd verbannen in 1501 en 1512, verplicht te verhuizen in 1519 en beboet in 1521. Lievin Knudde werd vier maal beboet in 1516, 1517, 1519 en 1524.

  • 46 Over de identificatieproblematiek en de mogelijkheid bepaalde naamvarianten niet als dusdanig te h (...)

53Deze enkele voorbeelden zijn zeer verwarrend, maar leiden wel tot één belangrijke conclusie: een aantal bordeeluitbaters oefende zijn/haar activiteiten gedurende langere tijd uit. De genoemde Cornelis Danckaert werd drie maal veroordeeld in een periode van 26 jaar; Amelkin uuten Dale vier keer in 21 jaar; Jehanne Danckaert drie keer in veertien jaar; Lievin Knudde vier keer in elf jaar, etc. Of zij daadwerkelijk tien, vijftien, twintig jaar achtereenvolgend met prostitutie bezig waren, is hieruit moeilijk af te leiden. Anderen werden drie of vier keer veroordeeld in een kortere tijdsspanne. In deze gevallen bestaat er minder twijfel omtrent de continuïteit van hun activiteiten. Proberen we dit in cijfers uit te drukken, dan bekomen we het volgende. 329 veroordelingen betreffen 276 verschillende personen46. Van deze 276 namen zijn er 242 die slechts gedurende één jaar in de bronnen voorkomen. 34 personen worden gedurende meer dan één jaar vermeld. Daarvan zijn er twintig die vijf jaar of minder actief bleven in de organisatie van prostitutie, drie die tussen zes en tien jaar bedrijvig waren en elf die langer dan tien jaar als bordeeluitbater werden veroordeeld.

  • 47 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 111-112.

54Deze cijfers vertonen grote gelijkenissen met de resultaten voor Brugge. Ook daar werd meer dan tachtig procent van de bordeeluitbaters slechts gedurende één jaar bestraft47. Nochtans kende men te Brugge een systeem van (trimestriële, later jaarlijkse) taxatie, waardoor men zou kunnen verwachten om meer uitbaters meermaals aan te treffen.

55In beide steden wensten de autoriteiten een regulering van de prostitutie. In Brugge koos men hiervoor een gedoogbeleid. In Gent was gedogen niet een dergelijke duidelijke optie, maar in de praktijk blijkt de repressie er niet strenger geweest te zijn dan te Brugge: ook te Gent treffen we bordeeluitbaters aan die jarenlang (min of meer ongestoord) binnen de prostitutie actief konden blijven. Te Brugge was dit meer geformaliseerd door middel van een taks.

2.3. Besluit

56Proberen we tot slot toch enkele besluiten in verband met de Gentse prostitutiepolitiek te formuleren. Ondanks het feit dat er oudere bronnen bewaard zijn, begint de registratie van prostitutieveroordelingen pas in 1473. Dat maakt dat de middeleeuwse Gentse prostitutie slechts over een korte periode kan bestudeerd worden. Daarvóór zijn wel reeds een aantal voorgeboden bewaard, waaruit een duidelijke keuze blijkt om de prostitutie uit het centrum van de stad te bannen. In dezelfde lijn ligt het instellen van twee zones, buiten de oude stadsvesten, waarin de prostitutie mocht worden gedoogd. Daarbuiten was prostitutie verboden en werd er repressief opgetreden tegen de organisatoren. Het verplicht verhuizen uit de eerbare gebuurten, verbanning of een geldboete waren frequent toegepaste straffen.

57De man-vrouw-verhouding bij de bestrafte uitbaters was sterk afhankelijk van de geraadpleegde bron. In de schepenregisters vinden we hoofdzakelijk veroordelingen van vrouwen; in de baljuwsrekeningen bijna uitsluitend mannen. Deze laatste bron noteert pas prostitutieveroordelingen vanaf 1516; vanaf dit moment daalt de registratie in het ballincboek. Doordat de bronnen wijzigen, zijn alle conclusies in verband met wijzigingen in de repressie eerder voorbarig te noemen.

3. Overspel

  • 48 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 151 v° (01/03/1531)

«Omme dieswille dat de zonden van den overspele, blasphemie ende andre groote onghedooghelicke zonden, contrarie ende in versmaedheden van den gheboden gods, binnen deser stede zeere regieren ende zo ghemeene zijn dat vele lieden danof gheene zonde noch mesdaet maken en sullen, uuten welcken zo te beduchtene ende bemoedene es de plaghen van den lande gheresen zijn ende noch lancx zo maer ghescepen werden te rysene […] So eyst dat men ghebiedt van heere ende wet weghe dat hem elc van nu voortan verdraghe overspel te doene heymelic oft openbaer, up dies hooghelic ghepugniert te werdene ter discretie van scepenen, in exemple andren hemlieden van ghelycken te wachtene48

58In de bronnen werd vaak slechts een omschrijving gegeven van het delict, zonder de term overspel te gebruiken. In sommige gevallen was het heel duidelijk dat het om overspel ging, in andere gevallen bleek de veroordeelde persoon zelf niet gehuwd en kan men aarzelen om dit als overspel te beschouwen. Anderzijds gebeurde het dat «overspel» wel expliciet werd vermeld, terwijl niet gespecificeerd werd of de veroordeelde zelf al dan niet gehuwd was. Ook contacten met prostituees werden als overspelig beschouwd. Om deze redenen heb ik ervoor gekozen alle contacten, zowel los als vast, waarbij minstens één van de partners gehuwd was, als overspel te catalogeren ongeacht of de veroordeelde zelf gehuwd was.

  • 49 Cf. het ingevoegde foto-fragment waar zeven mannen samen werden veroordeeld «omme dat zy daghelix (...)
  • 50 M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 174-175.
  • 51 SAG, Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 137 v° (23/10/1529) en f° 151 v° (01/03/1531).
  • 52 Ook in Mechelen werd in 1529 en opnieuw in 1530 een ordonnantie uitgevaardigd met betrekking tot d (...)

59Met deze definitie staan voor de periode 1300-1555, 390 personen in de bronnen opgetekend die voor overspel werden aangeklaagd en/of veroordeeld. 274 gevallen of zeventig procent vinden we terug in het ballincboek. Overspel werd daar doorgaans als een afzonderlijk delict behandeld. Men zou zelfs kunnen spreken van een steeds terugkerende rubriek waaronder de namen werden genoteerd van al wie voor overspel werd verbannen: twee, drie, vier, vijf, tot negen en zelfs 23 personen in één keer49. In het ballincboek werd de term «overspel» voor het eerst gebruikt op 29 maart 1480. Daarvóór omschreef men het delict, zonder het expliciet te noemen. Vanaf die dag was het gebruik echter zeer consequent, namelijk in 82 procent van de gevallen. In de baljuwsrekeningen was dit niet het geval; althans niet vóór 1538. Vóór deze datum kwam de term «overspel» of «adultère» niet in de bron voor. Tot 1512 werd men bovendien niet voor overspel an sich veroordeeld: het waren in de eerste plaats de met overspel gepaard gaande incest of ontschaking van een gehuwde vrouw die de aandacht trokken van de baljuw. Tussen 1512 en 1538 gebruikte de baljuw heel consequent de omschrijving «de lui avoir mesusé en sa mariage». Gezien de frequentie van dit delict en gezien het feit dat een aantal van de betrokken personen ook in het ballincboek als overspelig werden veroordeeld, meen ik dat het genoemde «misbruik in het huwelijk» als overspel mag worden gedefinieerd. De term «overspel» of «adultère» verscheen in de baljuwsrekeningen echter pas in 1538. Vanaf dan werd bijna steeds deze benaming gebruikt en bleek ook overduidelijk dat men voor dit delict werd veroordeeld: «pour adultère par lui commis». Een gelijkaardige, terminologische wijziging deed zich ook voor te Kortrijk en Brugge, zij het een aantal jaren eerder. Te Kortrijk registreerde de baljuw voor het eerst overspel in de rekening van de jaren 1531-1533; de Brugse schoutsrekeningen, die sinds 1494 geen overspel meer hadden vermeld, hervatten de expliciete registratie, eveneens in 1531. Bovendien werd zowel te Kortrijk als te Brugge vanaf 1531 heel consequent de term «adultère» gebruikt50. Is het toeval dat precies in 1529 en 1531 twee Gentse voorgeboden werden uitgevaardigd met bepalingen inzake overspel51? Er was klaarblijkelijk in heel het graafschap Vlaanderen, en ook daarbuiten52, een grotere of explicietere aandacht voor overspel, maar die aandacht werd niet steeds consequent en lang volgehouden. Te Gent heeft men niet gewacht op deze algemene belangstelling voor overspel. Het hoogtepunt van de overspelrepressie in de baljuwsrekeningen lag er tussen 1512 en 1526. Een tweede, zij het bescheidener repressiegolf situeerde zich tussen 1531 en 1538, mogelijk als antwoord op de voorgeboden van 1529 en 1531. Daarna werden een tijdlang geen overspelveroordelingen meer genoteerd, tot 1553 (cf. grafiek 5).

  • 53 Deze baljuws waren: François de Mastaing (1509-1515); Louis de Flandre (1515-1522); Frans vander G (...)

60Het stilzwijgen vóór 1512, de plotse registratie vanaf 1512, de luwte tussen 1527 en 1530, de herneming in 1531, de terminologische wijziging in 1538, het nietregistreren tussen 1539 en 1553: voor deze vreemde fluctuaties in de vervolging door de baljuw zijn geen duidelijke oorzaken aan te wijzen. Er liggen geen baljuwswissels aan de basis en enkel voor de lichte heropflakkering in 1531 kan de invloed van een wettekst worden verondersteld. Het kan interessant zijn om op te merken dat ook de eerste bestraffing van bordeelexploitatie in de baljuwsrekeningen omstreeks dezelfde tijd, namelijk 1516, is geregistreerd. De opeenvolgende baljuws deelden blijkbaar een gemeenschappelijke belangstelling voor beide zedendelicten53.

  • 54 De vijf overspelvermeldingen in de baljuwsrekeningen van voor 1470 zijn niet weergegeven.

GRAFIEK 5: OVERSPEL PER BRON54

GRAFIEK 5: OVERSPEL PER BRON54

61Ook in het ballincboek kan een zekere parallel worden vastgesteld tussen de repressie van overspel en van bordeelexploitatie. Net zoals dat bij prostitutie het geval was, daalde ook het aantal geregistreerde overspelverbanningen sterk na 1515. Bij overspel, net als bij prostitutie, werden de grootste concentraties genoteerd in de jaren 1473-1485 en 1491-1503.

62Net zoals de repressie van bordeelexploitatie weerspiegelt de overspelrepressie dan ook de algemene trend van de bron. De geregistreerde ups en downs zijn dus niet specifiek voor overspel, maar typeren de repressie-activiteit van het ballincboek in het algemeen. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat er geen rechtstreeks verband kan worden vastgesteld tussen de repressie en de wetgeving op overspel. Er zijn voorgeboden inzake overspel bewaard voor de jaren 1491, 1529, 1531 en 1540. Omstreeks die jaren kan in het ballincboek echter geen bijzondere aandacht voor overspel worden opgemerkt. Daarentegen worden wel pieken genoteerd in de jaren 1480, 1484, 1494 en 1512-1513, met respectievelijk 56, 23, 22 en 9-10 overspelveroordelingen per jaar.

  • 55 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 16 r° (19-02-1491).
  • 56 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 137 v° (23/10/1529), f° 151 v° (01/03/1531) en f° 279 r° (18/12/ (...)

63Wat was de voorziene en toegepaste straf voor het delict overspel? Het eerste overgeleverde voorgebod betreffende overspel (1491) voorzag enkele weken gevangenis op water en brood55. Deze straf kon worden omgezet in een geldboete. In latere voorgeboden is enkel sprake van een straf «ter discretie van scepenen56«. Uit de beschikbare praktijkbronnen blijkt echter dat overspel vaak met verbanning werd bestraft. In het ballincboek staan 274 verbanningen voor overspel genoteerd. 215 daarvan betroffen een ban van tien jaar (79 %). In 24 gevallen (9 %) bedroeg de termijn slechts drie jaar; 35 overspeligen (of twaalf procent) werden voor vijftig jaar verbannen. In dit laatste geval betrof het veelal mannelijke overspeligen (28/35) die de aanklacht van overspel verzwaarden door geweldpleging op hun echtgenote, in de buurt of elders.

64Vanaf 1512 beschikken we ook over vermeldingen in de baljuwsrekeningen. Hier werden aan de overspeligen boetes en composities opgelegd. Het te betalen bedrag varieerde tussen 1 pond parisis en 30 pond. Een duidelijke lijn of evolutie in de strafmaat is niet te onderkennen.

65In de jaren 1512-1537 werden zowel in de baljuwsrekeningen als in het ballincboek overspelveroordelingen opgetekend. Beboeting en verbanning kwamen in deze periode dus samen voor. Een beperkt aantal personen werd dan ook in beide bronnen veroordeeld. Het is echter opvallend hoe weinig overspeligen (3) door beide gerechtelijke instanties werden opgemerkt. Bij de bestraffing van bordeelexploitanten was dit anders. Daar werden meer personen, zij het niet noodzakelijk in hetzelfde jaar, in beide bronnen vermeld. Mogelijk werden dienaangaande verschillende afspraken gemaakt tussen baljuw en schepenen.

  • 57 M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 178 en 184. Te Ieper con (...)
  • 58 D. A. Berents, Het werk van de vos. Samenleving en criminaliteit in de late middeleeuwen, Zutphen, (...)
  • 59 M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Compotus sigilliferi curie Tornacensis. Rekeningen van de official (...)

66Een laatste aspect van de overspelrepressie dat kan worden bestudeerd, is de manvrouw-verhouding. Deze is zeer onevenwichtig: 298 mannen tegenover 92 vrouwen of een verhouding van drie tegen één. Gelijkaardige verhoudingen heb ik vastgesteld betreffende overspel te Kortrijk, Brugge en Ieper57. Ook daar is een duidelijk mannelijk overwicht te constateren. In de literatuur vindt men echter de omgekeerde vaststelling. D. A. Berents, die rechtsbronnen heeft bestudeerd afkomstig uit alle delen van het huidige Nederland, merkte op dat in de gevallen die hij aantrof, de veroordeelden bijna uitsluitend vrouwen waren58. Ter verklaring verwees hij naar de Romeinse en de Germaanse traditie, waarin overspel als een exclusief vrouwelijk delict werd aanzien; de man pleegde geen misdaad door ontrouw te zijn aan zijn echtgenote. Pas onder invloed van het canoniek recht, dat overspel niet zag als een misdaad tegen de man, maar als een inbreuk op de instelling van het huwelijk, kon ook de man, zelfs voor de wereldlijke rechtbank, schuldig bevonden worden aan overspel. In de Vlaamse steden blijkt deze dubbele moraal allerminst, tenzij in omgekeerde richting. Kan de invloed van het kerkelijk recht het sterke mannelijk overwicht verklaren? Wat was trouwens de situatie voor de kerkelijke rechtbanken? Vinden we daar dezelfde verhoudingen terug? Een onderzoek in de uitgegeven rekeningen van de officialiteit van Doornik59 heeft volgende resultaten opgeleverd: 489 personen, uit het hele bisdom, werden als overspelig vermeld. Daarvan waren slechts 101 vrouwen, of twintig procent. Als we enkel de cijfers voor Gent bekijken, dan tellen we elf vrouwen op een totaal van 48, dit is 23 procent. We stellen dus eveneens een zeer groot of zelfs nog groter mannelijk overwicht vast.

TABEL 3: MAN-VROUW-VERHOUDING VAN OVERSPEL IN STEDELIJK EN KERKELIJK GERECHTELIJK ARCHIEF

TABEL 3: MAN-VROUW-VERHOUDING VAN OVERSPEL IN STEDELIJK EN KERKELIJK GERECHTELIJK ARCHIEF
  • 60 Over infrajudiciële procedures, zie de verzamelbundel van B. Garnot en R. Fry (dir.), L’infrajudic (...)
  • 61 Cf. G. Ruggiero, Boundaries of Eros, p. 54.
  • 62 «De damoiselle la femme de Pierre le Duutsche, la quelle fut calengié par ledit escoutette et ceul (...)

67Mijns inziens ligt de verklaring voor de ondervertegenwoordiging van de vrouw eerder bij infrajudiciële procedures60. Ik vermoed dat overspel van de vrouw eerder door de families werd geregeld. De vrouw stond immers veel sterker dan de man onder de controle en autoriteit van de familie en behoorde daarom tot het domein van de familiediscipline of -justitie61. Te Brugge zijn er duidelijke aanwijzingen dat men er de voorkeur aan gaf om tot een onderling akkoord tussen de families te komen. Pas na herhaaldelijk falen van deze informele procedures werd het gerecht ingeschakeld62.

68Besluit

69Ook hier blijven nog vele vragen onbeantwoord: de uitgesproken, maar onverklaarbare schommelingen in de registratie; de gelijkenissen en verschillen met de bestraffing van bordeelexploitatie; het duidelijk mannelijk overwicht.

  • 63 Cf. Kortrijk en Brugge: te Kortrijk werden in de bronnen relatief gezien veel meer overspelbestraf (...)
  • 64 Cf. ook F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 154.

70Één van de weinige zekerheden is dat het aantal veroordelingen zeer laag is. Met een bron als het ballincboek beschikt men nochtans over een grote troef. Als men enkel beroep kan doen op baljuwsrekeningen, zijn de cijfers nog veel lager63. Tijdens één jaar werden in het ballincboek meer dan vijftig veroordelingen geregistreerd; het gemiddelde ligt echter slechts op 4,26 overspelveroordelingen per jaar. Het is een algemene vaststelling dat de registratie van overspel zeer laag is64. Oorzaak ligt bij het feit dat overspel niet steeds aan het licht kwam, maar vermoedelijk werden heel veel zaken ook via andere officiële of niet-officiële procedures geregeld. Dit laatste geldt waarschijnlijk nog meer voor vrouwen dan voor mannen.

4. Sodomie

  • 65 M. Boone, State power and illicit sexuality..., p. 135-153.
  • 66 Bv. F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 159-162. Op internationaal vl (...)
  • 67 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 141 en 145; D. A. Berents, Het werk van de vos…, (...)

71Deze vorm van seksuele deviantie in middeleeuws Vlaanderen heeft nog maar weinig aandacht gekregen. Behalve het artikel van M. Boone over sodomie in Brugge65, kunnen we enkel beschikken over een aantal cijfers en korte beschouwingen in meer algemene criminaliteitsstudies66. Daaruit blijken onder meer de volgende resultaten: in de xvde eeuw werden te Brugge 73 terechtstellingen opgetekend, tegenover 26 in Brussel en 4 in Utrecht67. Voor Gent waren tot nog toe geen aantallen bekend.

  • 68 De cijfers die hier gegeven worden, zijn onder voorbehoud. Bij een aantal gevallen is het mogelijk (...)

72Eerst en vooral dient opgemerkt dat het niet eenvoudig is om de Gentse sodomierepressie (cijfermatig) te bestuderen. Enerzijds wegens de vage terminologie die vooral in de vroegste periode gehanteerd werd, waardoor twijfels kunnen rijzen over een al dan niet correcte interpretatie68. Anderzijds omdat niet elke vermelding een veroordeling betrof. Het valt op dat vele personen beschuldigd en verdacht werden van en ondervraagd werden voor sodomie, zonder dat daar verder juridisch gevolg werd aan gegeven. Van de 45 personen die in de periode 1300-1555 in de Gentse bronnen werden vermeld wegens één of andere band met sodomie, werden er slechts 27 ook effectief veroordeeld. De anderen werden ondervraagd en vrijgesproken of vinden we niet meer in de bronnen terug.

TABEL 4: SODOMIEVERMELDINGEN

TABEL 4: SODOMIEVERMELDINGEN
  • 69 Één van deze gevallen is bewaard gebleven in het officialiteitsarchief van Doornik: «In Gandauo (2 (...)

73In totaal eindigden 19 personen op de brandstapel, waarvan 14 in de xvde eeuw (tegenover 73 in Brugge en 26 in Brussel). Vijf personen werden verbannen. Van 2 clerici werd het proces verdergezet voor de officialiteit van Doornik69 en één persoon kreeg een mindere straf. Twee van de 18 andere sodomievermeldingen, betroffen een valse beschuldiging. De personen die de valse aanklacht uitten, werden beiden voor 50 jaar verbannen. Twee vrouwen werden verdacht van «den vulen wercke», maar werden vrijgesproken, mits het betalen van een aanzienlijke minnelijke schikking, namelijk 100 lb. Deze voorbeelden wijzen er op dat sodomie zeer ernstig werd genomen. Veertien anderen werden beschuldigd, verdacht, soms meermaals ondervraagd en gefolterd, maar uiteindelijk vrijgesproken of we zijn hun spoor bijster.

  • 70 «omme de onbehoorlijcke maniere van tastene ende cussene bij hem met eenen man persoon gheoorboort (...)

74Het valt op dat bijna alle gevallen, met name 42, opgetekend staan in de baljuwsrekeningen. Twee daarvan vindt men ook terug in het ballincboek, naast twee die alleen in dit schepenregister vermeld staan. Het crimebouck tenslotte vermeldt één geval van sodomie. Het is logisch dat sodomie bijna uitsluitend in de baljuwsrekeningen voorkomt. Voor Gent is immers geen schepenregister bewaard waarin criminele rechtspraak staat opgetekend die kon leiden tot corporele of kapitale straffen. Dit in tegenstelling tot Brugge, waar men met het Verluydboek een zeer interessante bron heeft voor de studie van de zware criminaliteit, waaronder sodomie. In het Gentse ballincboek staan enkel delicten die met een verbanning werden bestraft. De zeldzame sodomievermeldingen in deze bron betreffen één valse beschuldiging en drie gevallen waarin niet de onnoemelijke zonde zelf werd bedreven, maar zekere specien ervan: oneerbare aanrakingen, masturbatie70. In de vier gevallen werd telkens een ban van vijftig jaar uitgesproken en slechts één van de vier keerde vroegtijdig terug. Bij overspel en prostitutie werd men doorgaans voor minder lange tijd verbannen. Bovendien werd aan 80 tot 90 % van de veroordeelden toegestaan om vroegtijdig terug te keren. In vergelijking met overspel en prostitutie werd deze nochtans lichte vorm van sodomie dus als een zeer zwaar delict beschouwd.

  • 71 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 145.
  • 72 F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 159-162.
  • 73 Met dien verstande dat het onderzoek van Marc Boone pas begint vanaf 1385.

75De veroordelingen voor sodomie (doodstraffen en andere) lagen enigszins geconcentreerd tussen 1420 en 1530 (cf. grafiek 6). Ook te Brugge lag het zwaartepunt van de repressie in de xvde eeuw71. In de ammanie van Brussel werden 26 veroordelingen opgetekend voor de xvde eeuw en nog slechts 7 in de xvide eeuw. Nog later werden helemaal geen sodomiegevallen meer in de Brusselse rekeningen geregistreerd. In een geïsoleerde rechtzaak die in een andere bron stond opgetekend, werd opgemerkt dat sinds ca. 1600 alle sporen van dit misdrijf uit de criminele procedure verdwenen waren72. Een verklaring voor dit hoogtepunt in de xvde eeuw en de dalende interesse daarna is niet meteen voorhanden. In Gent kwam de repressie relatief laat op gang. De eerste geregistreerde doodstraf voor sodomie werd uitgesproken in 1422 (een vrouw!). In Ieper waren er vóór deze datum al vijf executies voor sodomie gebeurd. In Brugge werden op het einde van de veertiende eeuw reeds minstens twee brandstapels opgericht73.

GRAFIEK 6: SODOMIE TIENJAARLIJKS (PER BRON)

GRAFIEK 6: SODOMIE TIENJAARLIJKS (PER BRON)
  • 74 De stippelijn is een omzetting van gegevens uit het artikel van Marc Boone.

GRAFIEK 7: SODOMIE-EXECUTIES TE GENT EN BRUGGE (ENKEL OP BASIS VAN BALJUWSREKENINGEN)74

GRAFIEK 7: SODOMIE-EXECUTIES TE GENT EN BRUGGE (ENKEL OP BASIS VAN BALJUWSREKENINGEN)74
  • 75 W. Prevenier, La démographie des villes du comté de Flandre aux XIVe et XVe siècles. État de la qu (...)

76Hoewel Gent een grotere stad was dan Brugge (64.000 tegenover 46.000 inwoners in de veertiende eeuw75), werden er merkelijk minder executies voor sodomie uitgesproken en uitgevoerd (cf. grafiek 7).

  • 76 A. M. J. Van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter: studie over een middelnederlandse «ars amand (...)
  • 77 É. Pavan, Police des mœurs…, p. 266-270; M. J. Rocke, Il controllo dell’omosessualità a Firenze ne (...)
  • 78 R. C. Trexler, La prostitution florentine au XVe siècle…, p. 983 en 1007; É. Pavan, Police des mœu (...)
  • 79 Cornille vander Poorte, die te Brugge veroordeeld werd voor sodomie, heeft voor het eerst homoseks (...)

77Hoe valt te verklaren dat sodomie te Brugge zoveel meer werd bestraft dan te Gent? Met andere woorden: welke factoren waren te Brugge wel aanwezig die er te Gent niet waren? M. Boone beriep zich op de bijzondere status van Brugge als economisch centrum en als opposant tegen het prinselijk centraal gezag. Daardoor mag volgens hem de exceptionele repressie van sodomie gelinkt worden aan de nood de stad te controleren en het staatsgezag op te leggen. M. Boone beschouwt de sodomierepressie met andere woorden als een middel om de centrale macht in de stad te demonstreren en zo de greep op de stad te versterken. Had Gent niet de reputatie een rebelse stad te zijn? Kan men niet verwachten, op basis van deze verklaring, dat ook te Gent een zeer strenge repressie zou zijn vast te stellen? Nochtans was dit niet het geval. M. Boone zoekt de verklaring bij de repressie; de sodomiepraktijk wordt door hem niet in rekening genomen. Men zou er echter ook kunnen van uitgaan dat sodomie in Brugge veelvuldig gepraktiseerd werd. Brugge had veel contacten met Italië en sodomie was nu net bekend als een Italiaanse zonde. De Italiaanse mannen werden er door de tijdgenoot Dirc Potter (ca. 1370), auteur van Der minnen loep, van beschuldigd deze praktijk dagelijks te bedrijven76. Dat dit niet geheel overdreven is, blijkt onder andere uit het feit dat in Venetië en Florence speciale instellingen werden opgericht ter bestrijding van de sodomie77. In dezelfde steden bevorderde men de prostitutie, in de hoop om zo de mannen van de tegennatuurlijke zonde weg te houden78. Is het niet aannemelijk dat, door de vele handelscontacten met Italië en door de aanwezigheid van een aanzienlijke Italiaanse natie in Brugge, men er meer vertrouwd was met de praktijk en de repressie van sodomie79? In de stad Gent, die veel minder een handelscentrum was, zou men bijgevolg minder bekend geweest zijn met dit misdrijf.

  • 80 D. J. Noordam, Riskante relaties…, p. 58; M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 151.
  • 81 R. Dekker en L. Van De Pol, Vrouwen in mannenkleren: de geschiedenis van een tegendraadse traditie (...)

78Toch is er ook een gelijkenis tussen Brugge en Gent, met name de man-vrouwverhouding in de veroordelingen. Zowel te Brugge als te Gent tellen we zo’n vijftien procent veroordeelde vrouwen. Elders, in Italië of in de Noordelijke Nederlanden, treft men geen of nauwelijks vrouwen aan80. Dit deed bepaalde onderzoekers besluiten dat sodomie een exclusief mannelijk delict was. In de middeleeuwse opvattingen zou de seksualiteit zeer fallocentrisch geweest zijn, waarbij penetratie met de penis de enig denkbare seksuele daad was. Relaties tussen vrouwen waren hierdoor onbegrijpelijk en werden dan ook niet serieus genomen, aldus deze onderzoekers81. Onderzoek voor Gent en Brugge toont dus aan dat vrouwen wel degelijk in staat waren en in staat geacht werden sodomie te bedrijven. Dat de vrouwen hierbij niet werden ontzien en volle verantwoordelijkheid voor hun daden moesten dragen, blijkt uit het feit dat te Gent drie en te Brugge zeven vrouwen werden verbrand. Hierbij ging het wel degelijk om homoseksuele contacten (en niet om anaal contact tussen man en vrouw), aangezien drie (of zoals te Brugge: vier en zes) vrouwen samen voor justitie verschenen.

79Dit brengt ons bij de vraag welke vormen van sodomie te Gent bedreven werden. Sodomie was immers een verzamelterm voor alle vormen van tegennatuurlijke seks, alle seks die niet op de voortplanting was gericht. Wielant, xvide-eeuws jurist, definieerde sodomie als volgt:

  • 82 Merk op dat deze definitie exclusief op mannen is gericht.
  • 83 Philips Wielant, Corte instructie in materie criminele, J. Monballyu (ed.) (Verhandelingen van de (...)

«Van den vullen faite Dit crim, twelc gheheeten es zodomye of zonde jeghen natuere, es zeere abhominable, injurieux ende diffameeux in rechte, ende te pungnierene metter doot. De welcke zonde inneheeft drie specien, te wetene, met lieden, met beesten, ende met hemzelven. Alst ghedaen es met lieden, al waert ooc met zyns zelfs wyve, of met lichten wyve, of met mans, of met kinderen, de zulcke werden ghepungniert metten viere, also wel deen als dandere82. Ende alst ghedaen es met beesten, de facteur ende de beesten worden tsamen ghepungniert metten viere. Maer alst ghedaen es met hemzelven, twelcke gheheeten es mollicies, ende ter kennesse comt, dat zelden ghebuert dan in biechten, zo es dat te pugnierene met banne ofte andere extraordinaire puegnicie. Van desen crime woorden ghepungniert die te doene hebben met Sarasinen, Turcken, Jueden, want den kerstenen verboden es met hemlieden te cohabiterene. Deghone die jonghe knechtkin uprapen omme tvul fait te doene, zyn te pugniere als boven83

  • 84 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 215 r° (1531).
  • 85 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 149.
  • 86 Ghelloet vander Sarren werd tot de brandstapel veroordeeld in 1469 (Brussel, Algemeen rijksarchief (...)

80Te Gent treft men slechts een aantal vormen van de tegennatuurlijke zonde aan (voor zover het onderscheid uit de bronnen is op te maken). Eenmaal duidde de term op anale seks (homo en hetero): een echtgenoot werd er door zijn vrouw van beschuldigd «dat hij huerlieder beede kinderen deen van den oudde van vii jaeren ende den meysken vanden oudde van gheen drie jaeren bedorven ende jeghens natuere sodomitelic bekent zoude hebben84«. Tweemaal werd er expliciet melding gemaakt van bestialiteiten: één maal bij een veroordeling, een tweede maal betrof het een valse beschuldiging. Meestal echter ging het over homoseksuele contacten. Dit was zo bij de vrouwen: drie vrouwen werden samen veroordeeld, van een vierde vrouw werd gezegd dat ze als man gekleed ging (en vermoedelijk dus seksuele contacten zocht met vrouwen). Ook de mannen kwamen veelal in groep voor justitie: vijf keer twee mannen samen, één keer drie, vijf en zes man samen. Om hieruit meteen te besluiten tot een typische sodomitische subcultuur of een homoseksueel milieu, zoals M. Boone suggereert85, lijkt mij wat voorbarig. Voor homoseksuele contacten moet men per definitie met twee zijn, zelfs al gaat het maar om eenmalige, vluchtige contacten. Één man kon sodomie bedrijven met meerdere personen en op die manier een kettingreactie voor justitie veroorzaken, wat de foutieve indruk van een subcultuur zou kunnen wekken. Te Gent is er het voorbeeld van Ghelloet van der Sarren die meerdere personen van sodomie beschuldigde, beschuldigingen die allemaal ongegrond bleken te zijn86.

81Besluit

82Over sodomie in middeleeuws Vlaanderen is nog maar weinig geweten. Alleen voor Brugge is reeds onderzoek verricht. Maar de situatie in Brugge was zo uitzonderlijk dat de Gentse repressie er niet mee kan vergeleken worden: 73 Brugse terechtstellingen tegenover slechts 14 in Gent in de xvde eeuw, het is een opmerkelijk verschil. Te Brugge werden dus zeer veel veroordelingen uitgesproken, maar andere vermeldingen, zoals ondervragingen of vrijspraken, waren daar uiterst zeldzaam. In Gent daarentegen vormde deze kategorie sodomievermeldingen een veel groter aandeel. Wijst dit op een meer genuanceerde of objectievere aanpak?

83Anderzijds waren de man-vrouw-verhoudingen te Brugge en Gent wel gelijk. Zo’n 15 % van de veroordeelden waren vrouwen. Dat ook vrouwen voor sodomie werden veroordeeld, lijkt een typisch Vlaamse situatie: elders werden nauwelijks vrouwelijke sodomieten in de bronnen teruggevonden.

5. Algemeen besluit

84De studie van de ontucht in het oude Gent, om het met de woorden van A. Van Werveke te zeggen, blijkt een ingewikkelde materie. Men is verplicht te werken met fragmentarisch bronnenmateriaal (met uitzondering van de baljuwsrekeningen), dat bovendien zeer sterk onderhevig is aan politieke factoren. A. Van Werveke benaderde deze bronnen op een kwalitatieve, maar uiterst beperkte manier: hij heeft individuele gevallen aangehaald en geciteerd. Ik heb geopteerd voor de tegengestelde aanpak: ik heb uitsluitend statistisch gewerkt en dus gepoogd om een aantal algemene trends en beschouwingen weer te geven. Het weze duidelijk dat beide methoden op zich te kort schieten. De statistische verwerking biedt enorme mogelijkheden, maar brengt tegelijkertijd veel vragen en problemen aan het licht die enkel door een inhoudelijke benadering, gecombineerd met een uitgebreide literatuurstudie kunnen worden beantwoord en opgelost.

  • 87 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 75.

85De sterke bronafhankelijkheid van de resultaten vormt een ander probleem. Meermaals bleek dat de uitkomst heel sterk verschilde, naargelang de informatie afkomstig was uit een schepenregister of een baljuwsrekening. Bijkomende moeilijkheid was het feit dat de registratie in het ballincboek afnam, op het moment dat de baljuwsrekeningen meer interessante zaken begonnen te vermelden. De grote vraag hierbij is of dit wijst op een bewuste beleidswijziging, waarbij de verbanningsstraf in onbruik raakte om plaats te maken voor de beboeting. Het lijkt vreemd indien men weet dat bij de studie van de Brugse prostitutie een omgekeerde beweging werd vastgesteld: bij de bestraffing van koppelarij evolueerde de sanctie van een geldboete naar een schand-of erestraf87.

86Een grondige studie van de politieke situatie, van de instellingen en hun uitvoerders en van de evolutie van het gerecht, zal deze bronnenproblematiek vermoedelijk (gedeeltelijk) kunnen ophelderen.

87Nu echter is reeds duidelijk dat een studie van de baljuwsrekeningen alleen een vertekend beeld van de criminaliteit oplevert. De situatie was veel complexer dan wat uit deze ene bron kan worden opgemaakt. Zelfs rekening houdend met alle overgeleverde schepenregisters, bekomt men slechts een fragmentair beeld van de repressie. Mondelinge en infrajudiciële procedures onthouden ons immers een belangrijk deel van de waarheid.

88Als belangrijkse resultaten van deze statistische studie, behalve deze die ik reeds geformuleerd heb als besluit van de afzonderlijke paragrafen, noem ik de beperkte aandacht van de stedelijke overheid voor dergelijke seksuele delicten, de weinig consequente aanpak en het ontbreken van een uitgestippeld beleid; de verwaarloosbare impact van wetteksten op de repressie; de geconstateerde parallel tussen de repressie van prostitutie en overspel; de genderspecificiteit van de bronnen; het klaarblijkelijke speciale statuut van de Vlaamse vrouw voor justitie, waarbij, zowel bij de repressie van sodomie als overspel, een Vlaamse eenheid én eigenheid blijkt in de houding tegenover seksuele delinquentie door vrouwen.

89Verder onderzoek zal voor al deze vaststellingen een verklaring moeten brengen.

Notes

1 A. Van Werveke, De ontucht in het oude Gent, in Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandse folklore, t. XIII, 1900-1901, p. 1-7, 45-51, 100-104 en 146-150.

2 Over prostitutie: G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten. Prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode (1385-1515) (Vlaamse historische studies X), Brugge, 1996. Over sodomie: M. BOONE, State power and illicit sexuality: the persecution of sodomy in late medieval Bruges, in Journal of medieval history, t. XXII, 1996, p. 135-153.

3 J. Brundage, Sex, law and marriage in the middle ages, 1993, p. 361-385.

4 Aangezien schaking en verkrachting elders al uitgebreid aan bod gekomen zijn, laat ik deze hier buiten beschouwing. Cf. W. Prevenier, Prinsen en poorters. Beelden van de laat-middeleeuwse samenleving in de Bourgondische Nederlanden, 1384-1530, Antwerpen, 1998.

5 F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde van het ancien regime (1404-1789) (Verhandelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten, Klasse der letteren, t. XCVII), Brussel, 1981, p. 130145; G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten...

6 Gent, Stadsarchief (S.A.G.). Reeks 108, nrs. 1-2; reeks 93, nrs. 26-27.

7 Voor de xivde eeuw heeft Napoléon De Pauw alle voorgeboden opgespoord en uitgegeven: N. De Pauw, De voorgeboden der stad Gent in de xive eeuw (1337-1382), Gent, 1885. Voor de xvde en xvide eeuw heb ik mij voorlopig beperkt tot het doornemen van de registers met voorgeboden.

8 J. Vuylsteke, Comptes de la ville et des baillis de Gand 1280-1336, 2 dln., Gent, 1900; A. en H. Van Werveke, Gentse stads-en baljuwsrekeningen 1351-1364, Brussel, 1970; W. Prevenier en D. Nicholas, Gentse stads-en baljuwsrekeningen 1365-1376, Turnhout, 1999; N. De Pauw, Jehan Froissart’s Cronyke van Vlaenderen. 2. Rekeningen der baljuws van Vlaanderen, Gent, 1906.

9 J. Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode (Verhandelingen van de Koninklijke vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, Klasse der letteren t. LXII), Brussel, 1967; H. NOWE, Les baillis comtaux de Flandre: des origines à la fin du XIVe siècle, Brussel, 1928. Toonaangevend op het vlak van de historische criminaliteitsstudies op basis van baljuwsrekeningen, was de studie van Vanhemelryck over de criminaliteit in de ammanie van Brussel (F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…).

10 Sporadische gevallen van criminele rechtspraak zijn opgetekend in de jaarregisters van de keure. (S.A.G., Reeks 301.)

11 S.A.G., Reeks 212: Ballincbouc (1472-1537).

12 P. Spierenburg, Criminele geschiedenis -een literatuuroverzicht, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis, t. XXIII, 1981, p. 256.

13 Cf. G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 61-65.

14 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de xie tot de xive eeuw (Verhandelingen van de Koninklijke vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, Klasse der letteren, t. XIX), Brussel, 1954, p. 152-153; L.-Th. Maes, Vijf eeuwen stedelijk strafrecht. Bijdrage tot de rechts-en cultuurgeschiedenis der Nederlanden, Antwerpen, 1947, p. 448.

15 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen…, p. 148-149.

16 S.A.G., Reeks 212: ballincboek f° 23 r°. In het midden leest men de datum, links staan de namen, al dan niet geschrapt en rechts een korte omschrijving van het delict.

17 Hierbij stelt zich echter een identificatieprobleem. In de lagere sociale klassen was de naamgeving nog maar weinig geformaliseerd. De bijnamen of epitheta, die konden verwijzen naar een lichaamskenmerk of een andere eigenschap van de drager, naar de geografische herkomst, de professionele activiteit of woonplaats, waren nog niet gefixeerd. Eenzelfde persoon kon daardoor op verschillende manieren worden benoemd. Het is mogelijk dat ik door deze identificatieproblematiek niet alle varianten van een zelfde naam als dusdanig heb herkend. (Cf. G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 83.)

18 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB) f° 279 r°: 18/12/1540

19 B. Geremek, Les marginaux parisiens aux XIVe et XVe siècles, Paris, 1976; L.L. Otis, Prostitution in medieval society. The history of an urban institution in Languedoc, Chicago/Londen, 1985; J. Rossiaud, La prostitution médiévale, Paris, 1988; A. Terroine, Le roi des ribauds de l’Hôtel du roi et les prostituées parisiennes. in Revue historique de droit français et étranger, t. LVI, 1978, p. 253-267.

20 É. Pavan, Police des moeurs, société et politique à Venise à la fin du moyen âge, in Revue historique, t. CCLXIV, 1980, p. 241-288; G. Ruggiero, The Boundaries of Eros. Sex Crime and Sexuality in Renaissance Venice, New York-Oxford, 1985; R. Trexler, La prostitution florentine au XVe siècle: patronages et clientèles, in Annales. Économies, sociétés, civilisations, t. XXXVI, 1981, p. 983-1015.

21 F. Irsigler en A. Lassotta, Bettler und Gaukler, Dirnen und Henker. Randgruppen und Aussenseiter in Köln 1300-1600, Köln, 1984; P. Schuster, Das Frauenhaus. Städtische Bordelle in Deutschland (1350-1600), Paderborn, 1992.

22 R. Karras, Common women. Prostitution and sexuality in medieval England. New York-Oxford, 1996.

23 R. Van Uytven, De ledige vrouwen van de middeleeuwen, in Van badhuis tot eroscentrum. Prostitutie en vrouwenhandel van de middeleeuwen tot heden, Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel (24/10/1995 – 20/01/1996), Brussel, 1995, p. 11-22.

24 G. Dupont, G. Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…

25 Behalve het reeds eerder vermelde artikel van A. Van Werveke, kunnen ook nog genoemd worden: M. Van Wesemael, Lichte vrouwen te Gent in de xixe eeuw en hun publiciteit, in Oostvlaamse Zanten. Tweemaandelijks algemeen tijdschrift voor volkskunde, t. LII, 1977, p. 2-19; en R. Poelman, Misdaad en straf in het oude Gent, in Jaarboek van de Heemkundige kring de Oost-Oudburg, t. XXVI, 1989, p. 17-90 en t. XXVII, 1990, p. 5-57.

26 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 52-65.

27 Een «veld» was een plein binnen een stad (E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek, 9 dln., ’s Gravenhage, 1885-1929, t. VIII, kol. 1387; dit voorgebod wordt zelfs als voorbeeld geciteerd).

28 N. De Pauw, De voorgeboden der stad Gent in de xive eeuw…, p. 52.

29 S.A.G., Reeks 400, nr. 27: stadsrekeningen Gent 1479-1482, f° 380 r° (1481-1482).

30 «Int quartier ende te zulken plaetsen als tanderen tyden by heere ende wette gheordonneert es» (S.A.G., Reeks 93, nr. 23 (BB): Voorgeboden Gent 1482-1545, f° 9 v°: 31/03/1487); «inde plaetsen ende quaertieren daertoe van ouden tyden gheordonneert» (Ibid., f° 87 v° en 125 r°: 24/03/1526 en 26/06/1528).

31 S.A.G., Reeks 93, nr. 23 (BB): Voorgeboden Gent 1482-1545, f° 16 r°: 19/02/1491.

32 M. Gysseling, Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Gent, 1954, p. 31.

33 S.A.G., Reeks 93, nr. 23 (BB): Voorgeboden Gent 1482-1545, f° 141 v° (01/04/1530). Cf. P. Trio, De augustijnen in Gent tijdens de late middeleeuwen (tot ca. 1500), in Zeven eeuwen Augustijnen. Een kloostergemeenschap schrijft geschiedenis, [Gent], 1996, p. 52.

34 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 37 r° (24/04/1480).

35 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 37 r° (10/04/1480).

36 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB): register der voorgeboden 1482-1545, f° 16 r° (19-02-1491) en f° 151 v° (01-03-1531).

37 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB): register der voorgeboden 1482-1545, f°87 v° en 125 r°: 24/03/1526 en 26/06/1528.

38 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 60 en 107-114; voor de jaren 1300-1389 moeten daar nog 3 500 boetes bijgeteld worden.

39 Al deze cijfers gelden in principe voor de volledige periode van dit onderzoek, namelijk 1300-1555. In de praktijk blijkt dat pas veroordelingen staan geregistreerd vanaf 1473.

40 Het onderzoek van de Ieperse bronnen maakt ook deel uit van mijn doctoraatsproject.

41 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 107-108.

42 Het gaat hier om de opgelegde strafmaat, niet om de effectieve duur van de verbanning. Die kon verschillen door vroegtijdige terugkeer.

43 Brugge en Kortrijk heb ik bestudeerd in mijn licentiaatsverhandeling: M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag door de stadsschepenbanken van Kortrijk en Brugge, 1459-1537. Een onderzoek naar het civilisatieproces vanuit gerechtelijke bronnen, Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, dept. Geschiedenis, 1998. De belangrijkste resultaten uit deze verhandeling zijn weergegeven in een artikel: M. Naessens, De repressie van seksuele en religieuze deviantie omstreeks 1500: een ethisch reveil en een socioeconomische verklaring, in Handelingen van het genootschap voor geschiedenis «Société d’Emulation» te Brugge, t. CXXXVII, 2000, p. 203-240.

44 In de twee gevallen waar een boete werd opgelegd, kreeg de veroordeelde ook verbod om zijn/haar activiteiten nog langer uit te oefenen.

45 Een dergelijk getrapt vervolgingsbeleid kan men ook te Kortrijk veronderstellen. In een bepaald vonnis wordt er gewezen op vele voorafgaande veroordelingen: «Men zeit uute uuter stede ende casselrie van Curtricke Willem vanden Gavere ende Jossine Svos, zijn huusvrauwe, ofte hoe zij ghenaempt zijn, elcken drie jaeren lang up een let, omme dat zij zekere kuvelghescot ende onredelicke herberghe houden in de poorte van Curtricke, boven den verboden hemlieden ghedaen ten diverschen stonden» (Kortrijk, Rijksarchief. Oud stadsarchief Kortrijk, nr. 2081: uutseghbouck 1459-1531, f° 91 v° (1504)). Blijkbaar hadden de schepenen deze bordeelhouders reeds meermaals berispt en verboden hun activiteit nog verder uit te oefenen. Van deze verboden zijn echter geen sporen terug te vinden (Cf. hiervoor het artikel M. Naessens, Seksuele delicten in Kortrijk in de late middeleeuwen, in De Leiegouw, t. XLIV, 2002, p. 3-35.

46 Over de identificatieproblematiek en de mogelijkheid bepaalde naamvarianten niet als dusdanig te herkennen (zie eerder).

47 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 111-112.

48 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 151 v° (01/03/1531)

49 Cf. het ingevoegde foto-fragment waar zeven mannen samen werden veroordeeld «omme dat zy daghelix huus houden met andre vrauwen dan huerlieder ghetraude wyfs».

50 M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 174-175.

51 SAG, Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 137 v° (23/10/1529) en f° 151 v° (01/03/1531).

52 Ook in Mechelen werd in 1529 en opnieuw in 1530 een ordonnantie uitgevaardigd met betrekking tot de repressie van overspel (L.-Th. Maes, Vijf eeuwen stedelijk strafrecht…, p. 230.)

53 Deze baljuws waren: François de Mastaing (1509-1515); Louis de Flandre (1515-1522); Frans vander Gracht (1522-1534); Wouter vander Gracht (1534-1535); Frans vander Gracht (1535-1551).

54 De vijf overspelvermeldingen in de baljuwsrekeningen van voor 1470 zijn niet weergegeven.

55 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 16 r° (19-02-1491).

56 S.A.G., Reeks 93, nr. 26 (BB), f° 137 v° (23/10/1529), f° 151 v° (01/03/1531) en f° 279 r° (18/12/1540).

57 M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 178 en 184. Te Ieper constateer ik een verhouding van 83 procent mannen tegenover 17 procent vrouwen.

58 D. A. Berents, Het werk van de vos. Samenleving en criminaliteit in de late middeleeuwen, Zutphen, 1985, p. 43; Cf. C. Opitz, Het dagelijks leven van de vrouw in de late middeleeuwen (1250-1500), in G. DUBY en M. Perrot (dir.), Geschiedenis van de vrouw: middeleeuwen, Amsterdam, 1991, p. 282.

59 M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Compotus sigilliferi curie Tornacensis. Rekeningen van de officialiteit van Doornik 1429-1481, 3 dln., Brussel, 1995. Het betreft slechts 10 rekeningen, namelijk 1429-1430, 1446-1447, 1447-1448, 1461-1462, 1470-1471, 1473-1474, 1474-1475, 1476-1477, 1479-1480 en 1480-1481. Dit zijn de enige rekeningen uit de vijftiende eeuw die bewaard zijn gebleven. Voor de xvide eeuw zijn er nog vijf onuitgegeven rekeningen beschikbaar.

60 Over infrajudiciële procedures, zie de verzamelbundel van B. Garnot en R. Fry (dir.), L’infrajudiciaire du moyen âge à l’époque moderne, Dijon, 1996. Cf. ook P. Spierenburg, Criminele geschiedenis -een literatuuroverzicht…, p. 260-261.

61 Cf. G. Ruggiero, Boundaries of Eros, p. 54.

62 «De damoiselle la femme de Pierre le Duutsche, la quelle fut calengié par ledit escoutette et ceulz de la loy, a cause que combien qu’elle estoit en estat de mariage et que par ce elle se devuoit bien et honnestement gouverner en sondit estat avec sondit mary; neantmoins au contraire, elle mena et vescu ung tresorde deshonneste et vylaine vie, et non obstant que de ce furent faiz par les parens et amis des deux costes entre elle et sondit mary de quatre a cincq acors et paix entre eulz en lesquelz et chacun d’eulz elle promist de jamais faire ne mener telle vie comme paravant, elle neantmoins demoura persister en sadite vilaine vie…» (Brussel, Algemeen rijksarchief. Fonds Rekenkamer, nr. 13780: schoutsrekeningen Brugge (1476) f° 70 v°). Cf. M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 177-178.

63 Cf. Kortrijk en Brugge: te Kortrijk werden in de bronnen relatief gezien veel meer overspelbestraffingen teruggevonden dan te Brugge. Kortrijk beschikt immers over een «uutseghbouck», wat te Brugge niet het geval is.

64 Cf. ook F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 154.

65 M. Boone, State power and illicit sexuality..., p. 135-153.

66 Bv. F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 159-162. Op internationaal vlak is de oogst heel wat groter. Om slechts een aantal monografieën te noemen: J. Boswell, Christianity, social tolerance and homosexuality. Gay people in Western Europe from the beginning of the Christian era to the fourteenth century, Chicago-Londen, 1980; ID., Same-sex unions in premodern Europe, New York, 1994; M. Goodich, The unmentionable vice. Homosexuality in the later medieval period, Oxford, 1979; D. J. Noordam, Riskante relaties. Vijf eeuwen homoseksualiteit in Nederland, 1233-1733, Hilversum, 1995; T. Van Der Meer, Sodoms zaad in Nederland. Het ontstaan van de homoseksualiteit in de vroegmoderne tijd, Nijmegen, 1995 en G. Hekma, Snoeien in een wildernis van vormen. Een historiografisch overzicht van de geschiedenis van homoseksualiteit, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis, t. XXII, 1996, p. 205-224.

67 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 141 en 145; D. A. Berents, Het werk van de vos…, p. 47 en F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 159.

68 De cijfers die hier gegeven worden, zijn onder voorbehoud. Bij een aantal gevallen is het mogelijk dat ik deze verkeerdelijk als sodomie geïnterpreteerd heb. Het meest twijfelachtige geval betreft 6 personen die in 1501-1502 samen werden ondervraagd: «item paye au boureau davoir mis a question et exame Hercules vander Mersch, Franskin van Puwevelde, Paschier Goykin et deux petits enfans d'Alost et ung Josse Beke de Baserode, assavoir Ercules et Franskin chacun deux fois, Paschierkin trois fois, les deux enffans d'Alost et Josse Beke de Baserode chacun une fois» (Brussel, Algemeen rijksarchief. Fonds Rekenkamer, nr. 14120: baljuwsrekening Gent 09/150109/1502, f° 8 r°). Wanneer we weten dat drie van deze personen op de brandstapel belandden, is het aannemelijk om aan sodomie te denken (te meer omdat het, gezien de vroege datum, weinig waarschijnlijk is dat het om ketterij zou gaan).

69 Één van deze gevallen is bewaard gebleven in het officialiteitsarchief van Doornik: «In Gandauo (2 januari 1475): Judocus Lekaert, clericus, cui imponitur crimen sodomiticum – de quo se dicit innocentem – solvit pro gratiosa prisonia: 120 lb.» (M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Compotus…, t. II, p. 779, record 10654). De zaak van Lievin van Bassevelde uit 1462 is niet meer na te gaan omdat de rekening van dat jaar niet bewaard is.

70 «omme de onbehoorlijcke maniere van tastene ende cussene bij hem met eenen man persoon gheoorboort; omme dat hij hem vervoordert heeft in zekere specie van zodomie grootelicx te mesdraghene» (SAG, Reeks 212: ballincboek, f° 169 v° en 206 v°).

71 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 145.

72 F. Vanhemelryck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel…, p. 159-162.

73 Met dien verstande dat het onderzoek van Marc Boone pas begint vanaf 1385.

74 De stippelijn is een omzetting van gegevens uit het artikel van Marc Boone.

75 W. Prevenier, La démographie des villes du comté de Flandre aux XIVe et XVe siècles. État de la question. Essai d’interprétation (Studia historica Gandensia, t. CCLVI), Gent, 1983, p. 255-256.

76 A. M. J. Van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter: studie over een middelnederlandse «ars amandi», Utrecht, 1979, p. 162.

77 É. Pavan, Police des mœurs…, p. 266-270; M. J. Rocke, Il controllo dell’omosessualità a Firenze nel XV secolo: gli Ufficiali di Notte, in Quaderni storici, t. LXVI, 1987, p. 702-707.

78 R. C. Trexler, La prostitution florentine au XVe siècle…, p. 983 en 1007; É. Pavan, Police des mœurs…, p. 265.

79 Cornille vander Poorte, die te Brugge veroordeeld werd voor sodomie, heeft voor het eerst homoseksueel contact gehad tijdens zijn verblijf in Rome. Te Brugge werden twee Italianen voor sodomie geëxecuteerd, in 1417 en in 1493. Een derde werd veroordeeld omdat hij op de hoogte was van sodomiepraktijken en dit niet te kennen had gegeven aan justitie (M. Naessens, De beteugeling van seksueel en religieus deviant gedrag…, p. 124-125).

80 D. J. Noordam, Riskante relaties…, p. 58; M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 151.

81 R. Dekker en L. Van De Pol, Vrouwen in mannenkleren: de geschiedenis van een tegendraadse traditie. Europa 1500-1800, Amsterdam, 1989, p. 80 en 87.

82 Merk op dat deze definitie exclusief op mannen is gericht.

83 Philips Wielant, Corte instructie in materie criminele, J. Monballyu (ed.) (Verhandelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België), Brussel, 1995, p. 222.

84 S.A.G., Reeks 212: Ballinc bouc 1472-1537, f° 215 r° (1531).

85 M. Boone, State power and illicit sexuality…, p. 149.

86 Ghelloet vander Sarren werd tot de brandstapel veroordeeld in 1469 (Brussel, Algemeen rijksarchief. Fonds rekenkamer, nr. 14117, baljuwsrekening 01-05/1469, f° 2 v°). Jehan vanden Gavere en Loys van Marke, die door hem beschuldigd waren, werden kort daarna ondervraagd (Brussel, Algemeen rijksarchief. Fonds rekenkamer, nr. 14117, baljuwsrekening 09/1469-05/1470, f° 3 r° en 3 v°), maar Daniel vanden Bossche werd zelfs in 1472 nog ondervraagd, op basis van een beschuldiging van de in 1469 terechtgestelde Ghelloet (Brussel, Algemeen rijksarchief. Fonds rekenkamer, nr. 14117, baljuwsrekening 05-09/1472, f° 3 v°).

87 G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten…, p. 75.

Table des illustrations

Titre GRAFIEK 1: BALLINCBOEK – OVERZICHT INHOUD
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 110k
Titre FIGUUR 1: FRAGMENT UIT BALLINCBOEK16
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 44k
Titre TABEL 1: VERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, OPGESPOORD IN ANDERE BRONNEN
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 53k
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 344k
Titre GRAFIEK 2: UITBATERS (PER BRON)
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 73k
Titre GRAFIEK 3: BORDEELUITBATERS (PER JAAR, PER BRON)
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 72k
Titre GRAFIEK 4: MAN-VROUW-VERHOUDING BIJ UITBATERS
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 79k
Titre TABEL 2: PROSTITUTIEVERMELDINGEN IN DE CRIMEBOUCKEN, PER STRAFCATEGORIE
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 57k
Titre GRAFIEK 5: OVERSPEL PER BRON54
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 70k
Titre TABEL 3: MAN-VROUW-VERHOUDING VAN OVERSPEL IN STEDELIJK EN KERKELIJK GERECHTELIJK ARCHIEF
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 107k
Titre TABEL 4: SODOMIEVERMELDINGEN
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-11.jpg
Fichier image/jpeg, 111k
Titre GRAFIEK 6: SODOMIE TIENJAARLIJKS (PER BRON)
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-12.jpg
Fichier image/jpeg, 66k
Titre GRAFIEK 7: SODOMIE-EXECUTIES TE GENT EN BRUGGE (ENKEL OP BASIS VAN BALJUWSREKENINGEN)74
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/714/img-13.jpg
Fichier image/jpeg, 80k

Auteur

(Katholieke Universiteit Leuven Campus Kortrijk)

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search