1. Jongeren en strafrechtspleging in de late middeleeuwen: bronnen en problemen

1De strafrechtspleging door de wereldlijke overheden in de Bourgondisch-Habsburgse Nederlanden is goed bestudeerbaar dankzij de rijkdom aan bronnenmateriaal1. Reeksen juridische praktijkbronnen zijn inderdaad voor tal van steden en plattelandsgebieden bewaard. De administraties van de lokale schepenbanken genereerden vanaf de xiii^de eeuw gedingen-en ballingenregisters2. Later, vooral vanaf de tweede helft van de xv^de eeuw, kwamen daar ook registers met bekentenissen van misdadigers en criminele vonnissen bij. Daarnaast beschikken we ook over rekeningen van vorstelijke gerechtsofficieren op lokaal vlak (die baljuw, meier, amman of schout werden genoemd). Ze bevatten inkomsten uit boeten, composities en confiscaties en uitgaven voor het uitvoeren van terechtstellingen en allerhande gerechtelijke taken. Voor de meeste steden en plattelandsgebieden zijn de rekeningen van de vorstelijke gerechtsofficieren ononderbroken bewaard vanaf het begin van de Bourgondische periode. Sommige klimmen zelfs op tot het einde van de xiii^de eeuw. Ze berusten in de archieven van de Rekenkamers, die de controle op het financieel beheer van de gerechtsofficieren uitoefenden3. De provinciale justitiehoven van de Bourgondische vorstendommen ten slotte, die op het vlak van de strafrechtsbedeling een veel bescheidener rol speelden dan de lokale schepenbanken en feodale leenhoven, hebben eveneens reeksen praktijkdocumenten nagelaten. Zo beschikken we voor het graafschap Vlaanderen vanaf 1370 over de registers van de Audiëntie van de graven van Vlaanderen, een instelling die vanaf 1386 overschaduwd werd door de Raadkamer en vanaf 1409 door de Raad van Vlaanderen4. In de registers van die centrale justitiehoven vinden we naast een relatief klein aantal vonnissen in strafzaken behandeld in eerste aanleg ook de kopies van de vorstelijke genadebrieven die deze hoven hebben bekrachtigd. De centrale instelling die de remissie-en pardonbrieven expedieerde, de vorstelijke kanselarij, hield zelf uiteraard ook registers bij. Die werden bewaard in de archieven van de Rekenkamers. De Rekenkamer van Rijsel, opgericht in 1386, was de oudste in de Bourgondische Nederlanden5.

2Globaal gesproken is de strafrechtspleging in de Nederlanden tijdens de late middeleeuwen dus vrij overvloedig gedocumenteerd. Deze gunstige bronnensituatie heeft tijdens de voorbije decennia heel wat casestudies over criminaliteit, strafrechtspraak en strafbeleid mogelijk gemaakt. Onder de vele aspecten die hierbij werden behandeld, is er een die bijzonder lastig is gebleken, namelijk het leeftijdsprofiel van daders en slachtoffers van (bestrafte) criminaliteit. De reden hiervoor is eenvoudig: de meeste praktijkbronnen vermelden zelden leeftijden van daders of slachtoffers.

3Casestudies die aandacht hebben besteed aan de jeugdcriminaliteit, hebben dat daarom — noodgedwongen — maar kort en oppervlakkig gedaan6. Omdat de geraadpleegde praktijkbronnen (vonnisregisters van schepenbanken, rekeningen van vorstelijke gerechtsofficieren) schijnbaar te weinig informatie bevatten die het mogelijk maakten om betrouwbare uitspraken te doen over het leeftijdsprofiel van daders en slachtoffers, beperkten de auteurs zich voornamelijk tot casuïstiek en ondernamen ze zelfs geen poging tot kwantitatief onderzoek. Sommigen tekenden ook voorbehoud aan bij de leeftijden opgegeven door jonge daders: jong uitziende daders konden wel eens een lagere dan hun werkelijke leeftijd hebben opgegeven om te pogen aan bestraffing te ontsnappen7.

4Het enige houvast voor de onderzoeker is vaak het gegeven dat de vervolgde daders strafrechtelijk meerderjarig waren. De leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid werd door het lokale gewoonterecht bepaald en verschilde dus van plaats tot plaats. Meestal echter lag hij op vijftien jaar8. Daders die strafrechtelijk minderjarig waren, waren overigens niet per se straffeloos. Een jongere dader kon bijvoorbeeld, vanaf een bepaalde leeftijd, tóch worden vervolgd en eventueel bestraft als de rechter oordeelde dat hij doli capax was, dit wil zeggen, dat hij het mentale vermogen bezat om (in moreel en/of juridisch opzicht) bewust fout te handelen. Wel was het zo, dat een strafrechtelijk minderjarige in geen geval kon worden onderworpen aan de tortuur. Een kind jonger dan vijftien kon evenmin tot een verminkingsstraf worden veroordeeld en nog minder tot de doodstraf. Die laatste rechtsregel vinden we expliciet terug in de Corte instructie in materie criminele van Filips Wielant, het eerste systematische traktaat over de wereldlijke strafrechtspleging in de Nederlanden, dat tot stand kwam tussen 1510 en 15209. Voor de late xv^de eeuw zijn er overigens voorbeelden uit de juridische praktijk die aantonen dat die leeftijdsregel inderdaad werd gerespecteerd10.

2. De praktijkbronnen van het genaderecht

5Toch beschikken we over juridische praktijkbronnen die wél regelmatig leeftijden van daders vermelden, namelijk de bronnen van het vorstelijk genaderecht. Dit is logisch, omdat het inwilligen van een gratieverzoek diende te worden gemotiveerd, en de jonge leeftijd van de dader mede als motivering kon worden aangewend.

6De praktijk van het gratierecht is niet alleen gedocumenteerd via de remissie-en pardonbrieven en de herroepingen van verbanningen, die werden geregistreerd in de registers van de centrale gerechtshoven. Ook de registraties van composities in de rekeningen van de vorstelijke baljuws kunnen tot de bronnen van het gratierecht worden gerekend. Remissie en compositie waren immers twee juridische technieken die nauw met elkaar verwant waren en die voor de begunstigde in elk geval hetzelfde resultaat opleverden. Bij remissie verleende de vorst (of een bevoegde instantie op zijn gezag) gratie aan een misdadiger die nog niet was veroordeeld. Bij compositie trof de gerechtsofficier die namens de vorst vervolging instelde, een financiële schikking met de betichte, waardoor de aanklacht verviel en een formeel proces voor de schepenbank werd vermeden11.

7Remissiebrieven maakten al meermaals het voorwerp uit van een grootschalige en systematische studie. Zo onderzocht Cl. Gauvard de duizenden gratiebrieven van de Franse koning Karel VI (1380-1422) en R. Muchembled die van de Bourgondisch-Habsburgse vorsten, verleend aan inwoners van het graafschap Artesië (1386-1660)12. Cl. Gauvard kwam tot de vaststelling dat in 25 % van de Franse gratiebrieven de leeftijd van de suppliant (de dader die om gratie verzocht) werd vermeld uitgedrukt in cijfers. In 36 % van de gevallen was er sprake van een «jonge» dader13. Voor het graafschap Artesië in de xvi^de eeuw berekende R. Muchembled een aandeel «jonge» supplianten van 49 %. Precieze leeftijdsvermeldingen waren in zijn bronnen echter veel zeldzamer14. Blijkbaar was dit een typische eigenschap van de Bourgondisch-Habsburgse administratie, want ook de composities geregistreerd in de Vlaamse baljuwsrekeningen vermelden bijna nooit de leeftijd van de betichte, tenminste niet uitgedrukt in cijfers15. Kwalitatieve leeftijdskwalificaties daarentegen, komen ook in deze bronnen regelmatig voor (zie hierna). Uit mijn eigen onderzoek van de rekeningen van de schout (stadsbaljuw) van Brugge en die van de baljuw van Kortrijk, telkens voor de periode 1459-1495, bleek dat respectievelijk 22 en 29 % van alle composities (mede) werd gemotiveerd door de jeugdige leeftijd van de betichte16. Als we de composities zonder motivering buiten beschouwing laten, dan ligt het aandeel «jonge» compositiebetalers nog hoger, namelijk op respectievelijk 30 en 32 %.

8Geven bovenstaande percentages een betrouwbare indicatie van het werkelijke aandeel jonge delinquenten? Alvorens op deze vraag te antwoorden, moeten we volgende bedenkingen in overweging nemen. Een goed gemotiveerd gratieverzoek kon het verschil maken tussen leven en dood. Het was dus in het belang van de suppliant om elk element dat voor hem ten gunste pleitte, zoals zijn jonge leeftijd, expliciet te vermelden. Maar «jong» was een erg rekbaar begrip, zo blijkt uit het onderzoek van Cl. Gauvard. Door de leeftijden uitgedrukt in cijfers en in kwalitatieve termen met elkaar te kruisen kwam ze tot de vaststelling dat de mannelijke daders die als «jeunes» werden aangeduid inderdaad steeds tieners of twintigers waren, maar dat de «jeunes hommes» ook dertigers of veertigers konden zijn. Als we voor ogen houden dat de gemiddelde levensverwachting van volwassenen in het begin van de xv^de eeuw nauwelijks dertig jaar bedroeg en dat waarschijnlijk de helft van de bevolking jonger was dan vijfentwintig, dan komt de kwalificatie van een veertigjarige als «jong» op zijn minst wat geforceerd over17.

9Is de vermelding van een «jonge» dader in een remissiebrief dan per definitie verdacht? Natuurlijk niet, al was het maar omdat het document in kwestie pas rechtsgeldigheid verkreeg nadat het was geïnterineerd (bekrachtigd) door het bevoegde justitiehof. Dit gebeurde, of niet, na afloop van een tegensprekelijk proces in aanwezigheid van de betrokken partijen en eventueel ook van getuigen18. De suppliant (aanvrager van een genadebrief) kon dus niet al te flagrant liegen over zijn leeftijd. Anders ligt het bij de composities geregistreerd in de baljuwsrekeningen. Die ondergingen immers louter een boekhoudkundige controle en geen inhoudelijke. De informatie die de baljuws verstrekten over de leeftijd van de compositiebetalers, werd dus niet gecontroleerd op haar juistheid. Nu weten we dat de compositiepraktijk voor veel baljuws een middel tot persoonlijke verrijking was. Dat bestond erin om systematisch minder inkomsten te boeken dan ze werkelijk ontvingen. We mogen daarom aannemen dat de baljuws niet alleen actief op zoek gingen naar de elementen in het «dossier» van de dader die een compositie konden rechtvaardigen, maar ook bereid waren om die elementen, indien nodig, te manipuleren. Een betichte die met de baljuw een compositie afsloot, kon in werkelijkheid dus minder «jeugdig» zijn dan de baljuw het liet uitschijnen.

10Een ander bezwaar tegen het gebruik van de praktijkbronnen van het gratierecht voor het meten van de jeugdcriminaliteit is dat de daders die van dat recht konden genieten, geen representatief staal van de populatie delinquenten vormden. Ten eerste moest zowel voor een remissiebrief van de vorst als voor een compositie met de baljuw worden betaald, hetgeen daders met beperkte financiële middelen of sociale netwerken al bij voorbaat uitsloot19. Te verwachten is dat vooral tieners, gezinnen met een grote kinderlast en bejaarden hiervan het slachtoffer waren20. De procedure om van de centrale overheid gratie te verkrijgen was trouwens niet enkel duur, maar ook tijdrovend en dus sociaal en psychologisch belastend.

11Een tweede reden waarom de begunstigden van remissie of compositie niet representatief zijn voor de gemiddelde delinquent, ligt bij de specificiteit van de begane misdrijven. Voor elk van beide juridische technieken kwam inderdaad maar een bepaald type en een beperkt aantal soorten misdrijven in aanmerking. Remissie was een uitweg voor daders van criminele misdrijven, strafbaar met een lichaamsstraf of de doodstraf. In de praktijk waren zaken van doodslag het ruimst vertegenwoordigd in de remissiebrieven21. In de Nieuwe Tijd was doodslag zelf bijna het enige misdrijf waarvoor remissie werd toegestaan22. Compositie daarentegen was vaak enkel mogelijk voor daders van civiele misdrijven, strafbaar met een geldboete of schandstraf. Bij wijze van uitzondering werd toegestaan dat een baljuw, na het verplicht inwinnen van advies bij een van zijn hiërarchisch overste, ook een crimineel misdrijf composeerde, maar deze mogelijkheid werd in de loop van de xv^de eeuw steeds verder ingeperkt23. De compositiepraktijk zélf kwam ook onder vuur te liggen wegens de excessen waartoe die soms aanleiding gaf. In de xvi^de eeuw werd compositie door de baljuw uiteindelijk helemaal verboden, althans op papier. Het gratierecht werd vanaf dan enkel nog uitgeoefend door de vorst zelf, in de persoon van zijn kanselier, zodat de remissiebrieven als enige praktijkbron van het gratierecht overblijven. Gratieverzoeken werden bovendien, zoals hoger opgemerkt, enkel nog ingewilligd als het zaken van geweldpleging met dodelijke afloop betrof.

12Ten slotte stelt zich nog een ander methodologisch probleem bij het gebruik van de praktijkbronnen van het gratierecht voor de studie van de jeugdcriminaliteit. Die bronnen zijn namelijk wel bruikbaar om de frequentie te meten van de gegratieerde misdrijven, maar niét van de gepleegde of de vervolgde misdrijven. Het strafrechtelijk beleid op het vlak van vervolging en gratieverlening liep immers niet noodzakelijk parallel. Bepaalde categorieën van misdrijven of van daders konden in sommige perioden op minder tolerantie rekenen en werden frequenter bestraft, zonder dat de kansen op gratie voor dezelfde misdrijven of daders in gelijke mate stegen. Een concreet voorbeeld is de verschillende evolutie van het aantal veroordelingen door de Grote Raad van Mechelen tussen 1475 en 1580 en het aantal remissiebrieven voor inwoners van Artesië in dezelfde periode24. Hoewel het in beide gevallen om een vorm van rechtspleging op het hoogste niveau van de centrale staat gaat, evolueerde de intensiteit van de repressie niet in dezelfde zin als die van de gratieverlening25. Een verklaring hiervoor is dat remissie een vorstelijk prerogatief bij uitstek was, wat het voor de soeverein tot een zeer geschikt middel maakte om zijn juridische macht te etaleren. De frequentie waarmee remissiebrieven werden afgeleverd, weerspiegelt daarom veeleer de wisselende sterkte van de vorstelijke macht dan de evolutie van het vervolgingsbeleid26.

13We vatten samen: de studie van de criminaliteit door jongeren en de strafrechtelijke vervolging van jonge daders in de late middeleeuwen botst op enkele problemen van praktische en methodologische aard. De praktijkbronnen van het strafrecht in de strikte zin van het woord (de gedingen-, ballingen-en vonnissenregisters van de schepenbanken en leenhoven, de registratie van inkomsten uit geldboeten en uitgaven voor de uitvoering van lichaams-en doodstraffen in de rekeningen van de gerechtsofficieren) geven zelden indicaties van de leeftijden van daders of slachtoffers van misdrijven. De bronnen van de vorstelijke genaderechtspraak bevatten dat soort informatie wél, maar zij documenteren uiteraard enkel de misdrijven die in aanmerking komen voor remissie of compositie. De toegang tot de genaderechtspraak wordt bovendien belemmerd door financiële en andere drempels. Hierdoor slagen niet alle daders die voor remissie of compositie in aanmerking komen ook effectief erin om genade te bekomen. Kortom, onderzoeksresultaten op basis van de bronnen van het genaderecht zijn niet zomaar te extrapoleren naar het strafrecht in de brede zin van het woord.

14Leeftijdsvermeldingen van begunstigden van remissie of compositie blijken daarenboven minder accuraat in de bronnen van de Bourgondische administratie in de Nederlanden dan bijvoorbeeld in de Franse kanselarijregisters. Leeftijden, in het bijzonder van jonge daders, werden veel vaker in kwalitatieve termen uitgedrukt dan in cijfers. Sommige van de meest gebruikte kwalificaties — «josne valeton», «valeton», «josne compaignon», «compaignon», «josne homme» — zijn bovendien nogal vaag en missen ook eenduidigheid. Verwijzen ze naar leeftijdsklassen (gebaseerd louter op basis van de kalenderleeftijd) of naar leeftijdsgroepen (sociaalculturele constructies die behalve door leeftijd ook door fysiek voorkomen, levensstijl, gezinssituatie, het aankleven van bepaalde groepswaarden en -normen, enzovoort worden gevormd)27?

3. Een anthroponymische onderzoeksmethode: de taalkundige vorm van de voornaam als leeftijdsindicator

15Hoe kunnen we nu uit die impasse geraken? Hoe kunnen we het dubbele probleem van de zeldzame leeftijdsvermeldingen uitgedrukt in cijfers of de vage leeftijdsomschrijvingen trachten te omzeilen om toch betrouwbare uitspraken over de bestraffing van jeugdcriminaliteit in de late middeleeuwen te kunnen doen? Mijn zoektocht naar het antwoord op deze vraag bracht mij tot het ontwikkelen van een meer objectieve methode om leeftijdsgroepen te detecteren en van elkaar te onderscheiden, gebaseerd op het naamkundig onderzoek van de verschillende soorten voornaamsvormen.

16Voornamen bestaan in verschillende vormen: volle, verkorte en afgeleide vormen. Verkorte vormen ontstaan door één of enkele lettergrepen van de volle naam weg te laten (bijv. Naas < Donaas) en eventueel aan de (voor)laatste lettergreep een -e toe te voegen (bijv. Nele < Cornelis). Afgeleide vormen omvatten diminutief-en augmentatiefvormen, die ontstaan door het toevoegen van specifieke, herkenbare suffixen aan de verkorte vorm, zoals respectievelijk -kin (bijv. Hannekin < Jan) en -in (bijv. Coppin < Jacob). In de middeleeuwen bestonden zowel van mannennamen als van vrouwennamen verschillende naamsvormen naast elkaar die in mijn corpus voorkomen, met bij elke naam de toegekende code met betrekking tot het type voornaamsvorm28. Dat is overigens niet enkel zo in het Middelnederlands, maar bijvoorbeeld ook in het Middelfrans. Franse diminutiefvormen zijn typisch herkenbaar aan suffixen als -chon (Pierchon < Pierre), -et (Michelet < Michel) of -ot (Margot < Marguerite).

17Voor het gebruik van variante voornaamsvormen — waarmee alle andere naamsvormen dan de volle vormen worden bedoeld — zijn een drietal functionalistische verklaringen naar voor geschoven29. Ze hebben betrekking op respectievelijk de stilistische, semantische of distinctieve functie van het gebruik van een bepaalde voornaamsvorm. De eerste verklaring focust op de affectieve betekenis van een voornaamsvorm: diminutiefvormen zouden positief gekleurd zijn, augmentatiefvormen veeleer negatief. De tweede verklaring herkent in het gebruik van verschillende voornaamsvormen dan weer meer objectieve, persoonlijke kenmerken van de naamdrager, zoals gestalte, leeftijd of sociale status. De laatste verklaring, ten slotte, ziet vooral het praktisch nut van verschillende voornaamsvormen, namelijk om personen met dezelfde «officiële» voornaam van elkaar te onderscheiden.

18Om het voorkomen van variante voornaamsvormen in administratieve bronnen uit de late middeleeuwen te verklaren, bleek de hypothese van een relatie tussen de vorm van de voornaam en de leeftijd van de naamdrager het meeste kans op succes te bieden. Bij het volgen van «criminele carrières» in juridische praktijkbronnen was het ons immers opgevallen dat de voornaam van eenzelfde persoon doorheen de jaren vormwijzigingen kon ondergaan: ene Hannekin werd na enkele jaren als Hannin en nog later als Jan geregistreerd.

19Daarom toetsten we deze hypothese aan een waaier van administratieve bronnen voor het graafschap Vlaanderen uit de periode 1375-1550 met als gemeenschappelijk kenmerk dat ze, ten eerste, een groot aantal persoonsnamen bevatten en ten tweede, ook de leeftijden van de naamdragers of de leeftijdsgroep waartoe ze behoren, vermeldden. Ons bronnencorpus omvatte inschrijvingsregisters van Brugse en Gentse ambachten, registers met getuigenissen opgetekend op de «doorgaande waarheden» gehouden op de heerlijkheid van het Proosse te Brugge, vonnisregisters van de Brugse schepenbank, rekeningen van de schout van Brugge en rekeningen van de baljuw van de stad en kasselrij Kortrijk. De resultaten van dat anthroponymisch onderzoek hebben we elders voorgesteld30. In deze bijdrage beperken we ons tot het opsommen van de voornaamste conclusies.

20Het onderzoek bevestigde de hypothese die als uitgangspunt heeft gediend, namelijk dat de vorm van een voornaam, geregistreerd in een administratieve bron, hoofdzakelijk wordt bepaald door de leeftijd van de naamdrager. Andere persoonlijke kenmerken van de naamdrager, zoals zijn sociale status of huwelijkse staat, bleken weinig tot geen invloed te hebben op het formele aspect van de voornaam. Sporen van de stilistische of distinctieve functie van variante voornaamsvormen konden evenmin worden aangetoond. Een duidelijk verband kon daarentegen wél worden gelegd tussen de gemiddelde leeftijd van een populatie mannelijke naamdragers en de frequentieverdeling van de verschillende types voornaamsvormen binnen deze populatie.

21Als algemene regel geldt, dat het aandeel naamdragers met een variante voornaamsvorm in een groep kleiner wordt naarmate de gemiddelde leeftijd van de groep stijgt. Jongens in de leeftijdscategorie van drie tot twaalf jaar dragen in ca. 90 % van de gevallen een voornaam in een variante vorm, doorgaans een diminutiefvorm. In de oudere leeftijdscategorieën daalt dit aandeel naar ca. 70 % bij de vijftienjarigen over 45 % bij de negentienjarigen tot 10 % of minder bij de vijfentwintigjarigen. Deze percentages werden bekomen op basis van enkele Brugse en Gentse ambachtsregisters voor de periode 1375-1550 en hebben louter een indicatieve waarde. Ze geven niettemin een duidelijke tendens aan: verkorte of afgeleide voornaamsvormen zijn typisch voor jongeren en worden bij het ouder worden vervangen door volle voornaamsvormen, die dan weer typisch zijn voor volwassenen. Deze transformatie verloopt echter niet bij alle naamdragers volgens hetzelfde patroon. De meeste tieners schakelen van een voornaam in de diminutiefvorm meteen over naar een volle voornaamsvorm. Sommigen echter nemen een tussenstap via een augmentatiefvorm (van Hannekin via Hannin naar Jan) of een verkorte vorm (van Thuenekin via Thuene naar Anthuenis). Voornamen in de diminutiefvormen blijken daarom typisch voor kinderen en jonge tieners, die in een augmentatiefvorm voor oudere tieners en volle vormen voor volwassenen. Een willekeurige groep mannelijke naamdragers kan aldus op basis van de voornaamsvorm onderverdeeld worden in drie categorieën met een verschillend leeftijdsprofiel.

22Bij vrouwelijke naamdragers is de relatie tussen de voornaamsvorm en de leeftijd niet zo eenduidig. De evolutie van een voornaam in de diminutiefvorm naar een in de volle vorm verloopt bij vrouwen trager dan bij mannen. Tot aan de leeftijd van zevenentwintig jaar draagt nog steeds ongeveer de helft van de vrouwen een voornaam in een variante vorm, doorgaans een diminutiefvorm. Van de oudere vrouwen behoudt ook één op vijf die variante voornaamsvorm. Het is zelfs zo, dat sommige vrouwen met een voornaam in de volle vorm die op latere leeftijd, eens ze de vijftig voorbij zijn, opnieuw inwisselen voor een diminutiefvorm. Dergelijk fenomeen komt bij mannen nooit voor, althans voor zover blijkt uit ons onderzoek. Het is dus riskanter om het leeftijdsprofiel van een groep vrouwelijke naamdragers te bepalen op basis van de frequentieverdeling van de verschillende types voornaamsvormen.

4. De methode toegepast bij het onderzoek naar leeftijdsspecifieke patronen van criminaliteit en strafbeleid

23De toepassing van deze naamkundige methode biedt nieuwe perspectieven voor de studie van de (mannelijke) jeugdcriminaliteit en de strafrechtelijke vervolging en bestraffing of verzoening van jonge daders tijdens de late middeleeuwen. Het toepassingsgebied situeert zich niet zozeer op het microniveau van de individuele jonge dader, maar veeleer op het macroniveau van het strafrechtelijk beleid ten aanzien van jongeren. Op basis van de voornaamsvorm alleen kan de leeftijd van een mannelijke naamdrager immers nooit met absolute zekerheid worden bepaald. Het gaat steeds om een bepaalde mate van waarschijnlijkheid, die groter of kleiner is afhankelijk van het type voornaamsvorm. Een mannennaam in een variante voornaamsvorm bijvoorbeeld, geeft aan dat de naamdrager met een waarschijnlijkheid van meer dan 90 % jonger is dan vijfentwintig jaar. De kans dat een mannennaam in de volle vorm toebehoort aan een volwassen naamdrager van vijfentwintig jaar of ouder, is dan weer een stuk kleiner, gezien het feit dat naamdragers al vanaf de leeftijd van dertien jaar progressief overschakelden van een variante naar een volle voornaamsvorm31. De methode in kwestie kan haar nut vooral bewijzen bij het kwantitatief onderzoek naar leeftijdsspecifieke patronen van delinquentie en bestraffing. Zoals we hoger opmerkten, kan met elk van de drie onderscheiden types voornaamsvormen (diminutiefvormen, augmentativisch afgeleide vormen en verkorte vormen, volle vormen) een verschillend leeftijdsprofiel geassocieerd worden. Welnu, als een bepaalde populatie naamdragers (in casu daders of slachtoffers van misdrijven) voldoende groot is om statistisch onderzoek mogelijk te maken, dan levert een verdeling van de populatie volgens type voornaamsvorm tegelijk een verdeling in leeftijdsgroepen op.

24In het kader van ons lopend onderzoek naar de strafrechtspleging en het strafbeleid in Brugge en in Kortrijk in de periode 1385-1550 hebben we van deze naamkundige methode gebruik gemaakt om globale onderzoeksresultaten met betrekking tot de vervolgde misdrijven te differentiëren volgens het leeftijdsprofiel van de dader. Zo was het mogelijk om op basis van de gegevens uit de rekeningen van de Brugse schout een minimumschatting te maken van het aandeel jonge daders onder de gecomposeerde of veroordeelde daders. (Het gaat inderdaad steeds om minimumcijfers, aangezien niet alle jongeren als zodanig herkenbaar zijn aan de typische vorm van hun voornaam). We meenden ook te kunnen aantonen dat het aandeel jongeren onder de terechtgestelde daders veel hoger lag dan onder de veroordeelden die slechts een boete betaalden of composeerden met de gerechtsofficier32. Om de kwantitatieve evolutie van het aandeel jonge daders in de vervolgde misdrijven tussen de late veertiende eeuw en het midden van de zestiende eeuw te kunnen interpreteren, ontbraken evenwel de noodzakelijke demografische gegevens, met name over het verloop en de leeftijdsopbouw van de bevolking -een probleem dat overigens voor de meeste steden en plattelandsgebieden in die periode geldt. Voorts konden we de jongerencriminaliteit typologisch onderzoeken, door het minimumaandeel jonge daders te bepalen voor elk type delict (gewelddelicten, vermogensdelicten, gewelddelicten, delicten tegen de autoriteiten, seksuele delicten, economische en fiscale delicten, vagebondage en bedelarij, delicten tegen de openbare orde, religieuze delicten). Een van de meest opmerkelijke conclusies was dat de daders die op basis van hun voornaamsvorm als jongeren konden worden gekwalificeerd, dubbel zo vaak werden veroordeeld of tot een compositie gedwongen wegens een vermogensdelict dan de gemiddelde dader. Ook onder de veroordeelde daders van banbreuk bevonden zich beduidend meer jongeren33. Jonge dieven die met het Brugse gerecht in aanraking kwamen, waren vooral gespecialiseerd in gelddiefstal; de techniek die ze het meest beoefenden, was het snijden van beurzen op drukbezochte plaatsen in de stad34. Op het vlak van gewelddelicten profileerden jonge daders zich door hun frequentere betrokkenheid bij feiten die resulteerden in verwonding of doodslag35.

5. De methode gewikt en gewogen: sterktes, beperkingen en uitdagingen

25De sterkte van de hiervoor beschreven onderzoeksmethode is dat ze niet afhankelijk is van de informatie die door de bron zelf wordt gegeven. Om leeftijdsspecifieke patronen – in casu van criminaliteit of bestraffing – te achterhalen, hoeft de onderzoeker dus niet langer het te stellen met de expliciete leeftijdsvermeldingen in de bron. Via een naamkundige omweg, op basis van een analyse van de frequentieverdeling van types voornaamsvormen in een populatie (mannelijke) naamdragers, is het namelijk mogelijk om verschillende leeftijdsprofielen te onderscheiden.

26Een beperking van deze methode is dat ze op het microniveau van de individuele naamdrager enkel een uitspraak kan doen over de graad van waarschijnlijkheid dat de naamdrager tot een bepaalde leeftijdsgroep behoort. In het geval van een mannennaam in de diminutiefvorm is die waarschijnlijkheid – namelijk dat het om een jonge naamdrager gaat – nochtans erg hoog. Augmentativisch afgeleide en verkorte voornaamsvormen zijn eveneens met een grote waarschijnlijkheid te verbinden met een vrij jong leeftijdsprofiel. Dat profiel is iets ouder dan dat van een voornaam in de diminutiefvorm36.

27Op macroniveau moet er rekening worden gehouden met de invloed van demografische factoren. Zo kan de toename van het aandeel jonge daders, te oordelen aan de hogere frequentie van variante voornaams-vormen, ook het gevolg zijn van een verjonging van de samenleving37. Verschillen in economisch en demografisch profiel tussen grote steden, kleine centra en plattelandsgebieden weerspiegelen zich allicht in een verschillende omvang van de jeugdcriminaliteit in elk van die plaatsen. Het kan geen verwondering wekken dat in de tweede helft van de xv^de eeuw het aandeel jonge daders veel hoger lag in een middelgrote industriestad als Kortrijk, met een jonge bevolking van textielarbeiders, dan in een handelsmetropool als Brugge38.

28Op langere termijn hebben zich mogelijk ook veranderingen in de voornaamgeving voorgedaan, waarbij de onderlinge verhoudingen tussen de diverse types voornaamsvormen zijn gewijzigd. In de xvi^de eeuw blijkt het aandeel voornamen in de diminutiefvorm bijvoorbeeld gevoelig te dalen ten opzichte van de voorgaande periode. Deze daling wordt echter gecompenseerd door een evenredige stijging van het aandeel verkorte en augmentativisch afgeleide vormen, zodat het totale aandeel variante voornaamsvormen stabiel blijft. De methode om leeftijdsgroepen te onderscheiden op basis van het type voornaamsvorm blijft dus ook voor de xvi^de eeuw toepasbaar39.

29Een uitdaging is nu te onderzoeken in hoeverre deze methode, die ontwikkeld en toegepast is op Vlaamse administratieve bronnen uit de periode van de xiv^de tot xvi^de eeuw, ook geldig is voor vroegere of latere periodes en/of in andere geografische contexten. De Brugse bronnen die wij voor ons onderzoek hebben gebruikt, namelijk de rekeningen van de schout, zijn grotendeels in het Frans, de taal van de centrale Bourgondische administratie, gesteld. Niettemin behoren de meeste namen die door de schout werden geregistreerd, aan Vlaamse naamdragers toe. Als voornamen al werden verfranst, dan gebeurde dat meestal slechts oppervlakkig (Hannekin werd Hannequin, bijvoorbeeld). Het zou nu interessant zijn om te onderzoeken, op basis van praktijkbronnen voor Franstalige gebieden in de Nederlanden, in hoeverre authentieke Franse voornamen zich eveneens lenen tot het toepassen van deze methode.