De juridische normering van het gevangenisregime in België Ontwikkelingen doorheen twee eeuwen detentiepraktijk (1795-heden)
p. 91-135
Texte intégral
1. Situering van de problematiek
1.1. De actuele context
1In de recente evoluties in het penitentiaire domein is een groeiende (ook parlementaire) aandacht te ontwaren voor een adequate regeling van de tenuitvoerlegging van vrijheidsbenemende straffen en maatregelen en de daaraan gekoppelde rechtspositie1 van gedetineerden. Door de opeenvolgende ministers van Justitie Stefaan De Clerck en Marc Verwilghen werd aan academici en commissies met vertegenwoordigers uit verschillende beroepssectoren de taak toebedeeld (nieuwe) voorstellen uit te werken inzake zowel de externe als interne, en – daaraan gekoppeld – de formele rechtspositie van gedetineerden. Een eerste belangwekkend initiatief ter zake werd genomen door voormalig minister van Justitie Stefaan De Clerck die in 1996 aan Prof. L. Dupont opdracht gaf om een voorontwerp van «Beginselenwet gevangeniswezen en tenuitvoerlegging van vrijheidsberovende sancties» (ten aanzien van veroordeelde gedetineerden) uit te werken. Deze opdracht resulteerde vooreerst in een «Proeve van voorontwerp van beginselenwet gevangeniswezen en tenuitvoerlegging van vrijheidsstraffen»2 en, later, in een eindverslag van de commissie «Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden» die na de voltooiing van de «Proeve van...» werd geïnstalleerd onder leiding van Prof. Dupont (KB 25 november 19973). Het door deze commissie (vaak ook commissie-Dupont genoemd) uitgewerkte voorstel werd integraal overgenomen in een «Voorstel van Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden» dat op 17 juli 2001 door verschillende leden van de meeste in het parlement vertegenwoordigde partijen ter discussie werd voorgelegd in de Kamercommissie voor de Justitie4. Waar de bespreking van dit voorstel tijdens de vorige legislatuur niet kon worden gefinaliseerd, en in feite amper werd aangevat, werd het tijdens de huidige legislatuur, onder de nieuwe minister van Justitie Laurette Onkelinx opnieuw – en ongewijzigd – als parlementair document ingediend5. Op het vlak van de externe rechtspositie van gedetineerden – een thematiek waarvan de uitwerking aanvankelijk ook aan Prof. Dupont werd toevertrouwd – werd zijn oorspronkelijke voorstel (in zijn «Proeve van...») eerst doorkruist door de hervormingen die na de zaak-Dutroux werden doorgevoerd op het vlak van de voorwaardelijke invrijheidstelling6 (nieuwe VI-wetten van 5 en 18 maart 1998). Nadien werd de uitwerking van een nieuwe regeling terzake overgeheveld naar een onder het bewind van minister van Justitie Marc Verwilghen nieuw opgerichte commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie en straftoemeting» (de zgn. commissie-Holsters genoemd naar haar voorzitter)7. De eindverslagen van deze commissie, gepubliceerd in twee delen (één over de straftoemeting, een ander over de externe rechtspositie en strafuitvoeringsrechtbanken)8, werden op 9 mei 2003 publiek gemaakt. Intussen werd in 1999, voor de vaak «vergeten» groep van de geïnterneerden (ontoerekeningsvatbaar verklaarde delinquenten), ook het eindverslag van de zgn. «Commissie Internering» afgerond9, dat ook aanleiding gaf tot nieuwe, voor vertaling in wetgeving vatbare teksten10.
2Waar de gebrekkige regeling van de rechtspositie van gedetineerden meerdere decennia al, vooral vanaf de jaren 1980, aan de kaak werd (en wordt) gesteld -recent ook nog door het VN-comité tegen foltering11 – is de situatie op het terrein ondertusssen dermate geëvolueerd dat een definitieve en meer uitgewerkte wettelijke regeling van de (interne en externe) rechtspositie van gedetineerden (en geïnterneerden) op relatief korte termijn niet meer zo denkbeeldig is. Op een studiedag waarin de teksten van de Commissie-Holsters aan een kritische beschouwing werden onderworpen, stelde Dupont12 onlangs nog dat tien jaar geleden:
«[...] vermoedelijk niemand, zelfs niet de grootste optimist, [kon] vermoeden dat de perspectieven op een fundamentele hervorming van het penitentiair beleid – althans op wetgevend gebied – zich op tien jaar tijd zo massief en massaal zouden aandienen. Er is ons immers in de geschiedenis van het Belgisch strafrecht geen enkele periode bekend, waarin een recent aangestelde minister van justitie geconfronteerd werd met een dergelijke grote hoeveelheid van teksten die in wetgevingsperspectief werden klaargestoomd (de ene op een rustiger tempo, op grootmoederwijze, de andere eerder in een snelkookpan) en die vrijwel synchroon in zovele essentiële onderdelen van de strafrechtspleging historische heroriëntaties en vernieuwingen voorstellen, één en ander nadat nog maar onlangs een fundamentele hervorming van het politiewezen en het openbaar ministerie werd gerealiseerd».
3De groeiende aandacht voor een wettelijke normering van de tenuitvoerlegging van vrijheidsberovende straffen, en vooral ook de uitwerking van een geëigende rechtspositieregeling voor gedetineerden, kan uiteraard niet los worden gezien van de historische context. In essentie is deze aandacht terug te voeren op de ontwikkelingen die het gevangeniswezen en het penitentiair regime in de loop van hun – nog relatief korte – geschiedenis hebben ondergaan, en met name sterk verbonden aan de legitimiteitscrisis waarin het gevangeniswezen sedert het begin van de jaren 1970 is terecht gekomen, toen via allerhande empirisch (penologisch) onderzoek stelselmatig de ondoelmatigheid van de gevangenisstraf werd aangetoond13. Tegelijkertijd werd ook gewag gemaakt van een legaliteitscrisis, nl. het gebrek aan een gedegen rechtsstatuut van de gedetineerde medeburger en aan een juridisch adequate onderbouwing van het detentieregime. Deze crises maken volgens L. Dupont14 een (formele) wetgevende interventie en een duidelijke regeling van de rechtspositie van gedetineerden (stilaan) onontkoombaar. Volgens H. Franke15 die de ontwikkeling van de penitentiaire strafuitvoering kadert binnen de civilisatietheorie van N. Élias16, vormt de aangetoonde ineffectiviteit van de gevangenisstraf net één van de belangrijkste machtsbronnen voor het zich doorheen de tijd ontwikkelde «emancipatieproces» van gedetineerden en de groeiende aandacht in recentere tijden voor «rechten van gedetineerden». Waar het gestaag gegroeide civiliseringsproces dat beïnvloed werd door de gewijzigde maatschappelijke machtsverhoudingen (afname van sociale ongelijkheid, en toenemende interdependenties tussen burgers), enerzijds leidde tot een toenemende afkeer voor geweld hetgeen een verklaring biedt voor de humanisering van de bestraffing in het algemeen en het gevangenisregime in het bijzonder, maakte de aangetoonde ineffectiviteit van de gevangenisstraf – of hetgeen Franke het «penologisch ontwapeningsproces» noemt – het anderzijds ook steeds moeilijker om publieke uitoefening van «geweld» (o.m. via gevangenisstraf) nog langer te rechtvaardigen17. Hierdoor werd langzamerhand ook de weg bereid om de problematiek van «rechten van gedetineerden» bespreekbaar te stellen.
1.2. Noodzaak en meerwaarde van een historische analyse naar de ontwikkeling van de penitentiaire regelgeving
4Een historische analyse van de ontwikkeling van het Belgische penitentiair regime, met de daaraan verbonden evoluerende denkbeelden over misdaad en straf, en met name een schets van de evolutie van de juridische normering van het gevangenisregime, kan een interessant licht werpen op de ontstaansgeschiedenis van hogergeschetste legitimiteits-en legaliteitscrisis. De doelstellingen die door J. Monballyu18 worden toegeschreven aan het rechtshistorisch onderwijs, gaan mutatis mutandis ook op voor onderzoek naar de penitentiaire rechtsgeschiedenis. (Universitair) rechtshistorisch onderwijs beantwoordt aan verschillende doeleinden. Naast nog andere functionaliteiten draagt het bij tot inzicht in actueel geldende rechtsregels en rechtsfiguren (nagaan van de historische oorsprong is met andere woorden noodzakelijk om het vigerende recht te begrijpen), toont het aan hoe relatief het nu geldende recht is (het wijst immers op de diversiteit aan oplossingen die doorheen de tijd aan de regeling van maatschappelijke problemen werd gegeven; «rechtsvergelijking in de diepte»), en doet het verstaan hoe het recht zich vormt onder invloed van wijzigingen in de politieke, economische, sociale, intellectuele en culturele toestand van een bepaalde gemeenschap (conservatief vs. emanciperend karakter van het recht).
5Ook bij de uitwerking van een nieuwe penitentiaire regelgeving – in het vooruitzicht gesteld door de thans voorliggende voorstellen – moet rekening worden gehouden met de penitentiaire cultuur en traditie zoals die door de jaren heen is gegroeid. Een bestaande praxis – en ook de gevangenispraktijk ontsnapt hier niet aan – is vaak gestoeld op tradities waarbij de eigenlijke historisch bepaalde bestaansgrond van het concrete handelen volledig aan het gezichtsveld van de betrokken actoren is onttrokken. Veranderingen in de penitentiaire praktijk zijn daarom – net zoals in meerdere andere sectoren van het maatschappelijk leven – niet steeds even makkelijk te verwezenlijken. Wanneer wordt aangenomen dat een debat over te verwezenlijken hervormingen in het penitentiaire veld niet zelden vraagt om inzicht in de historische wortels van de bestaande toestand, kan historisch onderzoek naar de ontwikkelingsgeschiedenis van het penitentiair regime, en meer in het bijzonder de penitentiaire regelgeving, als bijzonder waardevol voorkomen: het verschaft meer inzicht in zowel vroegere als momenteel vigerende regelgeving op het vlak van haar achterliggende doelstelling, vormgeving en inhoud, belangrijke penitentiaire beleidsvragen kunnen inhoudelijk gestoffeerd worden vanuit een penitentiair-historisch oogpunt, en kritische reflectie over de bestaande praxis wordt gestimuleerd. Daarmee dient een historische analyse niet enkel een objectief van kennisvergaring (fundamenteel onderzoek), maar heeft het ook een onmiddellijk praktisch nut (toegepast onderzoek). Zoals verder nog zal worden aangetoond, verklaart ondere andere een al dan niet bewuste miskenning van de achterliggende historische context mede waarom bepaalde uitdagingen en kansen die zich in de loop der tijd aandienden om op het vlak van de juridische normering van de gevangenisregime een doorbraak te forceren, uiteindelijk niet te baat werden genomen.
6Doel van voorliggende bijdrage is enig licht te werpen op de ontwikkeling van de penitentiaire legaliteitscrisis en daarbij ook te wijzen op de mogelijke gevolgen van een gebrek aan belangstelling voor (rechts)historische verdieping van te debateren beleidsproblemen. Uiteraard kan de ontwikkeling van het Belgische gevangenisregime en de daarmee samenhangende reglementering niet ten gronde en met voldoende diepgang in een artikel van bescheiden omvang worden gevat. Voorliggende bijdrage beperkt zich dan ook noodgedwongen tot een beknopte schets van de ontwikkeling van het gevangenisregime, in het bijzonder de juridische onderbouw ervan, «in vogelvlucht» als het ware: een genuanceerdere en meer volledige kijk hierop zou een grondiger analyse en verslaggeving vergen. De gehanteerde verhaallijn is vanzelfsprekend in hoofdzaak opgebouwd vanuit een weergave en/of analyse van de belangrijkste penitentiaire rechtsvoorschriften, doch, waar nodig, wordt tevens aandacht besteed aan noodzakelijke contextuele achtergrondinformatie (evolutie in het denken over misdaad en straf, feitelijke penitentiaire ontwikkelingen, bijzondere omstandigheden die een faciliterende rol hebben gespeeld voor belangrijke regimehervormingen, etc.).
2. Het gevangeniswezen vóór de Belgische onafhankelijkheid
7Hoewel de gevangenisstraf vandaag de dag nog steeds een zeer dominante positie inneemt binnen het straffenarsenaal waarover de strafrechter beschikt, is dit zeker niet altijd het geval geweest. Als instelling voor de uitvoering van vrijheidsberovende straffen is de gevangenis al bij al een nog een vrij jong instituut.
2.1. De tuchthuisbeweging
8Gedurende de xvide-xviide eeuw werden in West-Europa, onder invloed van een toenemend probleem van armoede en een groeiende populatie van landlopers en zwervers, weliswaar tal van tucht-en verbeteringshuizen opgericht, o.m. te Londen («Bridewell») en Amsterdam (het «spin»-en het «rasp»huis), doch in deze instellingen werden vooral bedelaars, landlopers en kleinere criminelen opgesloten19. Bedoeling was hen via gedwongen intensieve arbeid opnieuw te bekeren en te disciplineren tot een arbeidsvol leven na invrijheidstelling, en hen op die manier opnieuw «sociaal nuttig» te maken. Een tuchthuis hier te lande van een latere generatie, dat op internationaal vlak naam en faam zou maken en als belangrijke inspiratiebron zou dienen voor latere penitentiaire ontwikkelingen20, meer in het bijzonder als model voor het zgn. Auburn-systeem in de Nieuwe Wereld – gezien het ging om één van de eerste toepassingen van een regime van nachtelijke fysieke afzondering – was het tuchthuis dat op het eind van xviiide eeuw te Gent («maison de force», 1775) werd opgericht onder impuls van burggraaf Vilain XIIII21. Om de toevloed aan landlopers en bedelaars en de daarmee gepaard gaande golf van criminaliteit in te dijken stelde Vilain XIIII, volgens wie de oorzaak van alle kwaad gezocht moest worden in de ledigheid, als oplossing voor om misdadigers op te sluiten in tuchthuizen, waar zij – om hen te motiveren voor de arbeid – werden onderworpen aan een minutieus dagritme dat hoofdzakelijk werd opgevuld met een weldoordacht arbeidsregime, en waarbij tevens de mogelijkheid werd voorzien om de detentieduur in te korten op basis van het gedrag en de graad van verbetering van de veroordeelde22.
9Hoewel het Gentse tuchthuis van Vilain XIIII, dat in 1935 overigens met de grond gelijk werd gemaakt, diepe sporen heeft nagelaten in het geheugen van menig later penitentiair hervormer, was van een ruime toepassing van de vrijheidsberoving als straf destijds nog geen sprake. De gevangenisstraf bleef nog steeds ondergeschikt aan andere straffen die kenmerkend waren voor het strafrecht uit het Ancien Régime, zoals doodstraffen en andere doorgaans wrede lijfstraffen23.
2.2. De doorbraak van de gevangenisstraf op het eind van de xviiide eeuw en de eerste Franse strafwetboeken
10Wel werd in de tweede helft van de xviiide eeuw, en met name onder invloed van de Verlichting, de weg bereid voor de doorbraak van de vrijheidsstraf in het straffenarsenaal en voor de gestage realisatie van wat nu gemeenzaam het «moderne» gevangeniswezen wordt genoemd, nl. de gevangenis als plaats voor de uitvoering van de vrijheidsberovende straf waarbij niet enkel (meer) afschrikking centraal staat maar ook «verbetering» van de delinquent wordt nagestreefd. Vooral figuren zoals Cessare Beccaria en de Engelse gevangenishervormer John Howard24 die tal van wantoestanden in Britse en continentale opsluitingsoorden aanklaagde, hebben een niet onbelangrijke rol gespeeld bij de hervorming van het strafrecht en het gevangeniswezen. Tegenover de arbitraire toemeting van wrede straffen en onmenselijke praktijken in het kader van het gerechtelijk onderzoek poneerde Beccaria in zijn strafhervormingspamflet Dei delitti e delle pene (1764)25 verschillende beginselen waaraan een modern strafrecht dient te beantwoorden, nl. het principe van legaliteit (en dus ook rechtszekerheid), openbaarheid, proportionaliteit en efficiëntie (snelheid van optreden). Binnen dergelijke context verscheen de vrijheidsberoving door de vrijwel ongelimiteerde mogelijkheden op het vlak van (interne) regimedifferentiatie, als straf bij uitstek, die aan de door de Verlichting gestelde eisen kon voldoen.
11Formeel-juridisch brak de vrijheidsberoving in onze contreien als nieuwe strafsoort uiteindelijk definitief door met de invoering van de eerste Franse strafwetboeken, eerst in de Code pénal van 1791 en de Code des délits et des peines van 3 brumaire van het jaar IV (25 oktober 1795), later in de Napoleontische Code pénal van 1810. De eerste Code Pénal uit 1791 voorzag in verschillende criminele straffen, nl. de doodstraf, de transportatie, de civiele ontering («la dégradation civique»), de schandpaal en verschillende vormen van vrijheidsberovende straf. Vier verschillende soorten gevangenisstraf werden in het strafwetboek opgenomen:
- de dwangarbeid («la peine des fers»)26;
- de opsluiting in een tuchthuis («la réclusion dans la maison de force»);
- de dwangstraf («la gêne»)27;
- de hechtenis («la détention»)28.
12Opmerkelijk is dat deze gevangenisstraffen, in tegenstelling tot de latere regeling in de Code Pénal van 1810, enkel als tijdelijke straf konden worden opgelegd (dus geen levenslange straffen), en het strafwetboek uit 1791 voor elk misdrijf afzonderlijk een exacte strafduur vastlegde (dus geen «vork» met minimum-en maximumduur). De Code des délits et des peines van 1795 nam de in de Code Pénal van 1791 voorziene criminele straffen volledig over (voor misdaden), en voorzag tevens gevangenisstraffen voor overtredingen en wanbedrijven. Het straffenarsenaal werd nadien grondig hervormd door de Code Pénal uit 181029, dat een sterker punitief karakter vertoonde, hetgeen o.m. blijkt uit de uitbreiding van het aantal misdrijven waarvoor de doodstraf kon worden uitgesproken, de invoering van de levenslange (dus niet meer enkel tijdelijke) dwangarbeid, en de invoering van nieuwe bestraffingsmogelijkheden zoals de verbanning, het brandmerk, en de confiscatie van eigendom.
13Naast opgave, in deze eerste strafwetboeken, van de verschillende vrijheidsberovende straffen, ontbrak een verdere uitwerking van het detentieregime omzeggens volledig30. Van enige bekommernis om de «rechten» van gedetineerden was al helemaal geen sprake. Zo stelde de Code pénal van 1791 dat iedereen die veroordeeld werd tot één van vermelde criminele straffen bijkomend werd ontzet uit alle rechten die verbonden waren aan de hoedanigheid van actieve staatsburger:
«Quiconque aura été condamné à l’une des peines des fers, de la réclusion dans la maison de force, de la gêne, de la détention, de la dégradation civique ou du carcan, sera déchu de tous les droits attachés à la qualité de citoyen actif, et rendu incapable de les acquérir. Il ne pourra être rétabli dans ses droits, ou rendu habile à les acquérir, que sous les conditions et dans les délais qui seront prescriptes au titre de la Réhabilitation31.»
14Het recht van de Staat om te straffen primeerde op de mogelijke rechtsaanspraken van individuele, van hun vrijheid beroofde, burgers, en de overheid sloot ze hiervan zelfs volledig uit – en dit zou trouwens lange tijd zo blijven gelden – waardoor ze vrijwel ongelimiteerd en naar eigen goeddunken invulling kon geven aan het detentieregime.
15Hoewel deze tijdsperiode o.i. vanuit historisch oogpunt van uitermate groot belang is, gelet op de formalisering van de gevangenisstraf als nieuwe strafsoort, wordt de periode onder Frans bestuur (1795-1815) in de penitentiair-historische literatuur voor wat de levensomstandigheden in de gevangenissen betreft, over het algemeen beschreven als één van de meest nefaste in de geschiedenis van ons gevangeniswezen32. Niet enkel een gebrek aan de meest essentiële reglementering van het interne gevangenisregime ligt hieraan ten grondslag, doch zeker ook de door de bevoegde overheid genomen optie om belangrijke aspecten van de gevangenisorganisatie volledig uit handen te geven ten voordele van het privéinitiatief, in het bijzonder het beheer van de gevangenisarbeid, met tal van nadelige consequenties (slechte gezondheidstoestand van gedetineerden, verhoogde mortaliteit, etc.33).
2.3. Het gevangeniswezen onder Hollands bestuur (1815-1830)
16De Hollandse periode (1815-1830) bracht nadien wel enige beterschap, alleszins op het vlak van de bestuurlijke organisatie van het gevangeniswezen (sterke centralisering en overheidscontrole) en wat de juridische omschrijving van het interne gevangenisregime betreft, doch de situatie in de gevangenissen bleef vrijwel ongewijzigd, ondanks de uitvaardiging van omvattende reglementeringen waaronder als belangrijkste ongetwijfeld het organiek Besluit van 4 november 1821 moet worden vermeld – door sommigen ook wel de «grondwet van het Nederlandse gevangeniswezen in de xixde eeuw» genoemd34. Voor het eerst werd in een kaderreglement namelijk voorzien in een voor alle gevangenissen van het Rijk geldende, meer gedetailleerde en coherente omschrijving van het detentieregime. Dit KB omvatte een regeling van diverse aspecten van het gevangeniswezen, waarvan de bepalingen verder in detail werden uitgewerkt in tal van bijkomende reglementen, instructies en omzendbrieven35. Dit kaderbesluit bleef lange tijd, ook na de Belgische onafhankelijkheid, gelden als één van de belangrijkste rechtsbronnen voor het interne gevangenisregime. Pas in 1905 toen een (nieuw) overkoepelend Algemeen Reglement voor de gevangenissen werd uitgevaardigd (KB 30 september 190536), werd het Hollandse organiek Besluit definitief afgeschaft (art. 500 AR 30 september 1905).
3. De introductie van het celstelsel (1830-1919)
17Een belangrijke vooruitgang op het vlak van de detentie-omstandigheden zou uiteindelijk worden geboekt wanneer België in 1830 werd uitgeroepen tot een onafhankelijke staat, en op 2 november 1830 É. Ducpétiaux (1804-1868)37 door het Voorlopig Bewind werd aangesteld als eerste inspecteur-generaal van de gevangenissen en de weldadigheidsinstellingen (Besluit 2 november 1830). Onder zijn bestuur werd de grondslag gelegd van een nieuw penitentiair beleid dat in sommige opzichten zelfs tot op heden het Belgische gevangeniswezen bepaalt. Heersende wantoestanden in de meeste inrichtingen, zoals overbevolking, promiscuïteit, niet-respectering van nachtelijke afzondering, gebrek aan classificatie van de gedetineerden, drankmisbruik onder gedetineerden, normoverschrijdend gedrag van het personeel, etc., ontlokten bij Ducpétiaux, die zelf trouwens al vóór zijn aanstelling zeer goed vertrouwd was met de interne werking van het gevangeniswezen38, een felle tegenreactie en zouden hem uiteindelijk doen opteren voor een grondige hervorming van het gevangenisregime en de penitentiaire organisatie. Niet in het minst liet hij zich daarbij ook leiden door verschillende penitentiaire ontwikkelingen in het buitenland.
3.1. Feitelijke ontwikkelingen
18De bezwaren tegen het volledig gemeenschapsregime (d.i. leven in volstrekte gemeenschap, zowel overdag als ’s nachts) – zoals dit o.m. ook onder Hollands bewind werd gepraktiseerd – werden ten tijde van Ducpétiaux’ aantreden reeds volledig onderkend39. Bij de keuze van een nieuw aangepast regime, ter vervanging van het voorbijgestreefde en demoraliserend geachte gemeenschapsregime, werd Ducpétiaux net zoals zijn collega’s in andere Europese landen vooral geïnspireerd door het debat dat eind xviiide-begin xixde eeuw in de pas onafhankelijk geworden Verenigde Staten40 werd gevoerd tussen de vertegenwoordigers van het zgn. «Pennsylvanian system» (strikte afzondering overdag én ‘s nachts41) en het «Auburn system» (gemeenschappelijke arbeid, doch in absoluut stilzwijgen, overdag, en afzondering ‘s nachts42). Ducpétiaux koos resoluut voor het «Pennsylvanian system», zij het in een gematigde vorm43, naar het voorbeeld van de Cherry Hill gevangenis (1829). Naar Ducpétiaux’ opvatting omvatte het gematigde celsysteem volgende componenten: strikte afzondering zowel overdag als ‘s nachts met de mogelijkheid om op cel te werken, individuele wandeling in open lucht op een binnenplaats (één afgescheiden wandelruimte per gedetineerde), periodiek bezoek van familieleden in afzonderlijke hokjes en achter een transparante afscheidingswand, regelmatig bezoek door gevangenispersoneel (met een belangrijke focus op het bezoek door de aalmoezenier), een beperkte mogelijkheid tot – bovendien gecensureerde – briefwisseling, verplichte deelname aan godsdienstoefeningen en onderwijs en dit binnen een infrastructureel kader dat zodanig was ingericht dat gedetineerden elkaar niet konden zien (door middel van tussenschotten op de banken in de kapel en het klaslokaal werden gedetineerden aan elkaars zicht onttrokken), het verplicht dragen van een gevangenenkap («capuchon» of «cagoule») bij iedere verplaatsing in de inrichting, en van een penitentiair uniform met een duidelijk zichtbaar identificatienummer. De meeste van deze basisingrediënten van het celregime werden gaandeweg gedetailleerd uitgewerkt in de reglementen die voor de nieuwe, voor de toepassing van dit regime opgerichte gevangenissen, werden opgesteld44. Waar het (verplicht) onderwijs en het godsdienstonderricht als belangrijke regimecomponenten getuigden van Ducpétiaux’ opvattingen over de (sociale) oorzaken van criminaliteit – niettegenstaande ook hij, als kind van zijn tijd, uiteindelijk toch bleef uitgaan van het in de klassieke strafrechtsleer aangehouden principe van de abstracte wilsvrijheid45 – werd de concrete uitwerking van het penitentiair regime in deze reglementeringen gekenmerkt door de overname – vanuit het klassieke strafrecht – van de aard van het misdrijf als het voornaamste differentiatiecriterium: conform aan het in de strafwet neergelegde principe van een gradatie in de zwaarte van de vrijheidsberovende straf naargelang van de aard van het misdrijf, werd namelijk eveneens voorzien in: «[...] een geleidelijk stijgende verzwaring bij de toebedeling van straffen [...], door een meer en meer pijnlijk karakter aan het regiem der opsluiting, volgens de aard van de uitgesproken straf, te geven46«.
19De cellulaire opzet vond niet enkel zijn vertaling in gedetailleerde gevangenisreglementen, maar kreeg ook gestalte binnen een geëigende architecturale omgeving47, die – ten dele nog tot op de dag van vandaag – nog steeds zichtbaar is in de meeste van onze penitentiaire inrichtingen.
20De idee om in België het cellulair afzonderingsregime te introduceren, zij het in een minder geradicaliseerde en dus verfijndere vorm dan oorspronkelijk in Pennsylvania werd voorzien, werd door Ducpétiaux, niet van meetaf aan, maar voor het eerst (pas) in 1838 geopperd48. In een eerste fase werden, voortbouwend op de belangrijkste basisbeginselen zoals die onder het Hollandse Bewind en meer in het bijzonder in het organiek Besluit (KB) van 4 november 1821 werden neergeschreven, enkel een aantal belangrijke aanpassingen aan het vigerende systeem doorgevoerd49. Pas in een latere fase – wanneer Ducpétiaux’ conceptie aangaande het toe te passen penitentiair stelsel (overigens vrij snel) wijzigde – werd gestart met de bouw van een eerste cellulaire gevangenis, te Tongeren (huis van arrest en van verzekering; ingebruikname in 184450), en volgden de ingebruiknemingen van nieuwe cellulaire gevangenissen elkaar in snel tempo op, zodanig dat België op termijn over een gans netwerk van cellulaire gevangenissen zou beschikken51.
3.2. Beperkte wettelijke onderbouw van het Belgische negentiende-eeuwse gevangenisregime
21Gezien de precariteit aan formeel-wettelijke bepalingen in verband met het detentieregime halverwege de xixde eeuw (op het ogenblik dat de eerste cellulaire gevangenissen werden opgericht) – afgezien van enkele bepalingen in de Code pénal van 1810 (en later dit van 1867), de Code d’instruction criminelle uit 1808, en de wet op de voorlopige hechtenis van 18 februari 1852 – werd naast de uitbouw van een aangepaste infrastructuur, van bij de ingebruikname van de eerste cellulaire gevangenis ook een meer uitgewerkte wettelijke regeling van het detentieregime nagestreefd. Een eerste poging tot wettelijke bekrachtiging van het celregime werd reeds ondernomen eind 1844 toen in de Kamer van Volksvertegenwoordigers onder impuls van Ducpétiaux door minister van Justitie Jules d’Anethan een ontwerp van wet «tendant à établir un système pénitentiaire» werd neergelegd, en Ducpétiaux even later – op uitdrukkelijke vraag van enkele parlementsleden die om bijkomende informatie over het regime van cellulaire afzondering verzochten (in het bijzonder De Brouckère en Castiau) – een zeer lijvig en uitermate goed gedocumenteerd document opstelde dat de vraag tot definitieve goedkeuring van het celregime door het parlement diende te ondersteunen52. Hoewel het wetsontwerp uiteindelijk niet werd gestemd, en de parlementaire bekrachtiging van het cellulair regime dus werd uitgesteld, bleef de discussie in het parlement over het toe te passen gevangenisregime in zekere zin toch aanhouden, zeker in de daaropvolgende decennia, en in het bijzonder naar aanleiding van de bespreking van de justitiebegrotingen waar telkenmale aanzienlijke budgetten werden uitgetrokken voor gevangenisnieuwbouw. Het wetsontwerp uit 1844 zou bovendien een belangrijke invloed uitoefenen op de parlementaire werkzaamheden naar aanleiding van de redactie van Boek I van het nieuwe Strafwetboek van 1867, die in 1848 werden opgestart (KB 4 mei 184853). Dit (eerste deel van) ontwerp van Strafwetboek dat samen met de verslagen van de rapporteur van de commissie J. J. Haus54, in een door de Regering aangepaste versie, op 14 december 1849 en 20 maart 1850 aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers werd voorgelegd55, bevatte tal van bepalingen inzake het penitentiair regime die waren ingegeven door het vroegere wetsontwerp.
22De eerste tekst werd na discussie in 1853 (zitting 10 maart 1853), weliswaar reeds afgeslankt, voor het eerst goedgekeurd. In 1860 werd de discussie evenwel heropend naar aanleiding van de indiening van een nieuw wetsontwerp dat er onder meer toe strekte enkele eerder goedgekeurde bepalingen te wijzigen, en dat mee geïnspireerd was door een aantal bevindingen van een bij KB van 25 juni 1853 opgerichte extra-parlementaire commissie (zitting 6 december 1860)56. Na nieuwe discussies in het parlement werd in 1867 uiteindelijk een definitieve tekst (van Strafwetboek) goedgekeurd waarin – met uitzondering van enkele summiere bepalingen in verband met de gevangenisarbeid – geen spoor meer te bekennen valt van de vrij gedetailleerde en oorspronkelijk in het ontwerp van 1849 opgenomen bepalingen over het gevangenisregime. Niet zozeer parlementaire onwil of desinteresse voor het gevangeniswezen, doch vooral praktische en redactionele bezwaren liggen er aan ten grondslag dat ons Strafwetboek uit 1867 finaal geen nadere specificering geeft over de wijze waarop de door de strafrechter uitgesproken (gevangenis)straffen uitgevoerd dienen te worden. Het belangrijkste argument voor de schrapping van de bepalingen inzake het celregime en het daaraan gekoppelde systeem van strafvermindering uit de wettekst (door de Senaat tijdens de zitting van 21 februari 186657), was immers het feit dat de bouw van de voor de uitvoering van dergelijk regime vereiste inrichtingen nog (lang) niet voltooid was en er dus nog een lange overgangsperiode zou bestaan waarin verschillende gevangenissystemen naast elkaar toegepast zouden blijven (zie het Verslag van de Senaatscommissie en de zitting van 20 februari 186658). Waar werd aangenomen dat, gegeven deze context, in het Strafwetboek geen redactioneel gezien bevredigend artikel inzake het toe te passen gevangenisregime kon worden opgenomen, werd voorgesteld een aparte wet over het gevangenisregime te stemmen. In 1870, enkele jaren na de goedkeuring van het Strafwetboek, werd dan toch de lang verwachte en feitelijk eerste penitentiaire wet uitgevaardigd (wet 4 maart 1870)59. Deze wet, die slechts één artikel bevatte, bepaalde dat gedetineerden aan het celsysteem werden onderworpen «pour autant que l’état des prisons le permettra» (men bevond zich op dat ogenblik nog in volle overgangsfase naar een veralgemening van het celstelsel toe), en voorzag -uitgaande van de veronderstelling dat het celregime een strenger gevangenisregime inhield – in een vrij ingewikkeld systeem van proportionele strafvermindering voor gedetineerden die het celregime ondergingen:
«Les condamnés aux travaux forcés, à la détention, à la réclusion et à l’emprisonnement seront, pour autant que l’état des prisons le permettra, soumis au régime de la séparation. Dans ce cas, la durée des peines prononcées par les cours et tribunaux sera réduite dans les proportions suivantes: […] Les condamnés aux travaux forcés à perpétuité et les condamnés à la détention perpétuelle ne pourront être contraints à subir le régime de la séparation que pendant les dix premières années de leur captivité.»
23Later werd de vermeende strengheid van het celregime – o.m. op grond van statistisch materiaal – betwist, en werd het systeem van (automatische) strafvermindering ook minder nodig bevonden gezien de invoering van het stelsel van de (individualiseerbare) voorwaardelijke invrijheidstelling60. De wet van 4 maart 1870 werd aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog dan ook vervangen door de – nog steeds van kracht zijnde! – wet van 1 mei 191361. Deze wet liet de keuze voor het celregime volledig intact, maar hief wel het systeem van strafvermindering definitief op:
«De veroordeelden tot dwangarbeid, tot hechtenis, tot opsluiting en tot gevangenisstraf worden, voor zoover de geschiktheid der gevangenissen het toelaat, onderworpen aan het stelsel der afzondering. Zij kunnen er slechts worden toe gedwongen dat stelsel te ondergaan gedurende de eerste tien jaren gevangenzitting. Zij worden er, zelfs vóór dien tijd, aan onttrokken, indien hun gezondheidstoestand het vereischt62.»
24Hoewel het celregime haar definitieve bekrachtiging kreeg met de wet van 4 maart 1870, voorzag laatstgenoemde wet – niettegenstaande de parlementaire voorbereiding niets aan onduidelijkheid te wensen overlaat over de wijze waarop de celstraf uitgevoerd dient te worden – geenszins in een nadere uitwerking van het celregime. Concrete inhoud aan het (cel)regime werd gegeven door verschillende al bestaande – en dus reeds vóór 1870 uitgevaardigde – bij KB of MB goedgekeurde gevangenisreglementen en tal van ministeriële omzendbrieven, die later ook nog de basis zouden vormen voor het Algemeen Reglement van 30 september 1905. Dit reglement van 1905, dat luidens het Verslag aan de Koning bij het KB van 30 september 1905 werd opgevat als «[...] un code des prisons, où se trouvent groupées toutes les dispositions réglementaires, actuellement existantes, mises en harmonie avec les enseignements les plus récents de la science et de la pratique pénitentiaires», regelde de verschillende regimecomponenten (bezoek, briefwisseling, kantinebedeling, tewerkstelling, godsdienstoefening, tucht, etc.), bepaalde tevens welke differentiaties op het vlak van de regimebedeling toegepast dienden te worden naargelang de aard van de straf, en voorzag specifieke regelingen voor enkele bijzondere categorieën van gedetineerden (beklaagden, gegijzelden, minderjarigen, etc.)63
4. De hervormingen tijdens het interbellum (1920-1939)
25De uitvaardiging van het Algemeen Reglement van 1905 was in feite niet meer dan een poging om het – toen reeds gecontesteerde – celregime te consolideren. Het is trouwens bijzonder merkwaardig dat rond de eeuwwisseling, op een ogenblik dat het celregime al geruime tijd ter discussie stond, het in de xixde eeuw ingezette penitentiaire bouwprogramma onverminderd voortging en het celregime verschillende malen herbevestigd werd, niet alleen door het Algemeen Reglement van 1905 maar ook nog later door een formele wet (wet 1 mei 1913), evenals op internationaal niveau, tijdens het Internationaal Penitentiair Congres dat in 1900 te Brussel werd gehouden64.
4.1. Aanzwellende kritiek op het celstelsel
26Onder invloed van nieuwe wetenschappelijke inzichten65, het economisch, sociaal en politiek instabiele klimaat (cf. de arbeidersstakingen in Wallonië) en toenemende criminaliteits-en recidivecijfers zwelden de kritieken ten aanzien van het cellulair regime op het eind van de xixde eeuw sterk aan. Waar sommige kritieken66 door voorstanders van het celsysteem steevast (ook in het parlement) werden gecounterd, vaak op basis van minitieus bij elkaar gezocht statistisch materiaal, waren de stijgende criminaliteitscijfers veel moeilijker te weerleggen. Volgens Adolphe Prins, hoogleraar aan de «Université Libre de Belgique» – vanwaar in België het nieuwe «criminologische» ideeëngoed werd uitgedragen – en inspecteur-generaal van het gevangeniswezen van 1884 tot 1917 (vanaf 1890 met de rang van directeur generaal)67, vormde de toename van de criminaliteit op het einde van de Xixde eeuw het bewijs dat het celsysteem in haar opzet had gefaald68. Ten gronde kaderden de door Prins in verschillende van zijn werken69 geformuleerde kritieken in een fundamentele herdenking van de grondvesten van het klassieke strafrecht op het einde van de xixde eeuw. Naar de inzichten van de positivistische school was men er immers van overtuigd dat de delinquente mens werd gedetermineerd door fysieke, psychische en sociale factoren, en vanuit dergelijke optiek werd niet langer de objectieve zwaarwichtigheid van het misdrijf maar wel de persoonlijkheid van de delinquent, en met name zijn sociale gevaarlijkheid, als grondslag voor het strafrechtelijk ingrijpen geformuleerd. Eerder dan zich radicaal af te zetten tegen de klassieke grondslag van het strafrecht, trachtte Prins tot een synthese te komen tussen het determinisme van de positivistische school en de abstracte wilsvrijheid van de klassieke school. De door hem voorgestelde hervormingen concentreerden zich rond drie thema’s, met name de aanpak van een aantal specifieke probleemcategorieën (beschermings-en beveiligingsmaatregelen voor minderjarigen, landlopers, abnormalen), de problematiek van de korte gevangenisstraf (ontwikkeling van extramurale alternatieven, maar tegelijkertijd ook een meer repressieve – intimiderende – invulling daar waar ze wel zou worden uitgevoerd), en de invulling van de langere gevangenisstraf. Aangezien Prins er van overtuigd was dat de mens in de eerste plaats een sociaal wezen is dat voorbestemd is om in gemeenschap te leven (en het gevangenisregime diende dit beginsel mee als uitgangspunt te nemen) en binnen het kunstmatig kader van het celregime geen morele beïnvloeding kon worden gerealiseerd, was het volgens hem noodzakelijk het gevangeniswezen zodanig te hervormen dat gedetineerden zouden worden onderscheiden op basis van hun sociale gevaarlijkheid en dat voor deze verschillende categorieën, naargelang hun geaardheid, uiteenlopende regimes zouden worden uitgewerkt70.
4.2. Geringe impact op het gevangenisregime
27Opmerkelijk is alleszins dat Prins, ondanks het feit dat hij lange tijd aan het hoofd van de penitentiaire administratie heeft gestaan (1884-1917), er niet in geslaagd is ingrijpende hervormingen tot stand te brengen op het vlak van het (interne) penitentiair regime. Met betrekking tot de aanpak van enkele bijzondere «probleemcategorieën» werden weliswaar belangrijke wetgevende initiatieven gerealiseerd, zoals de (nieuwe) wet op de landloperij en bedelarij (27 november 189171) en de eerste wet op de kinderbescherming (15 mei 191272) – later, maar reeds enige tijd na zijn dood, ook de wet op het sociaal verweer (9 april 193073) – doch voor wat de (penitentiaire) behandeling van volwassen veroordeelden betreft, bleven op het nieuwe ideëengoed gestoelde innovaties grotendeels uit. De vrijwel enige grondige hervorming op dit vlak is de goedkeuring van de wet op de voorwaardelijke veroordeling en de voorwaardelijke invrijheidstelling (wet 31 mei 188874). De invoering van een systeem van voorwaardelijke invrijheidstelling (als tussenfase tussen opsluiting in de gevangenis en volledige vrijheid) kan worden beschouwd als een eerste stap in de richting van een – door Prins voor bepaalde gedetineerden verdedigd – progressief systeem. Niettemin werd met de V.I. – bij gebrek aan gemeenschapsgeoriëntereerde gevangenisregimes en bijkomende, andersoortige extra-murale executiemodaliteiten – nog maar een beperkte mate van progressiviteit gerealiseerd in het kader van de strafuitvoering. Bovendien werd de introductie van een V.I.-stelsel ook veel vroeger al door voorstanders van het cellulair gevangenisregime, zoals Ducpétiaux75, en sommige parlementsleden (onder meer in 1852 reeds) bepleit76.
28Voor het overige werden onder Prins’ bewind aan het hoofd van de penitentiaire administratie geen noemenswaardige wijzigingen aan het gevangenisregime aangebracht die uitdrukking gaven aan het nieuwe ideeëngoed inzake de penitentiaire behandeling van veroordeelden, met uitzondering van een zekere verzwaring van het regime voor kortgestraften (met name naar aanleiding van de invoering van de voorwaardelijke veroordeling) en recidivisten (nl. op het vlak van de kantinebedeling en het dragen van de gevangenenkap: MO 24 augustus 1891, MO 1 maart 1893, MO 4 mei 1895, MO 31 mei 1901) en een op sommige vlakken strengere aanpak van bepaalde seksuele delinquenten (prostituées: MO 15 juli 1890, MO 12 mei 1891, MO 15 augustus 1891, Regl. 24 juli 1895, MO 26 augustus 1896).
29Pogingen om de maximumduur van onderwerping aan het celregime wettelijk nog verder in te perken en de minister van Justitie meer armslag te geven bij de vastlegging van het regime (na de cellulaire opsluitingsperiode) (wetsontwerp 5 juli 188977), of om het voedings-en liggingsregime van recidivisten te verstrengen (wetsontwerp 26 juli 189378), bleven zonder resultaat. Wel werd twee jaar na de consolidatie van het celregime door het Algemeen Reglement van 1905, met de oprichting van een zgn. penitentiair antropologisch laboratorium onder leiding van Dr. Vervaeck79, in de gevangenis van de Miniemen te Brussel (1907) en later overgeplaatst naar de gevangenis te Vorst (KB 3 november 1910), een eerste bescheiden experiment opgezet om de tot dan toe zuiver wettelijke classificatie van de veroordeelden te vervangen door een meer antropologisch georiënteerde classificatie en behandeling.
4.3. Faciliterende factoren voor de grondige penitentiaire hervorming tijdens het interbellum
30Het is pas na de Eerste Wereldoorlog en Prins’ overlijden in 1919 dat onder impuls van de eerste socialistische minister van Justitie, Émile Vandervelde, belangrijke hervormingen in het gevangeniswezen zouden worden doorgevoerd die de definitieve neergang van het celstelsel inluidden. De minister werd hierbij «geholpen» door een aantal gebeurtenissen die een grondige hervorming van het gevangeniswezen faciliteerden. In zijn uitvoerige studie over het beleid van drie vooraanstaande socialistische ministers van Justitie (Vandervelde, Vermeylen en Vranckx) duidt De Ruyver80 op een drietal factoren die destijds een gunstig klimaat creëerden om diepgaande hervormingen in het gevangeniswezen door te voeren. Vooreerst was er het feit – een opvallende parallel overigens met Ducpétiaux’ eigen levenservaring – dat vooraanstaande personaliteiten gevangen waren genomen tijdens de Eerste Wereldoorlog waardoor zij in levende lijve hadden kunnen kennismaken met het harde gevangenisleven en zich nadien rekenschap hadden kunnen geven van de noodzaak om het penitentiair regime te wijzigen81. Verder waren ten gevolge van een gevoelige daling van de populatie landlopers ruime lokalen beschikbaar geworden in de Rijksweldadigheidskolonies te Merksplas. Dit bood de administratie de gelegenheid om met nieuwe (niet-cellulaire) regimes te experimenteren binnen een daartoe aangepaste infrastructuur – met uitzondering van de centrale gevangenis Gent waren alle penitentiaire inrichtingen op dat ogenblik immers van het cellulaire type. En tenslotte diende zich in de persoon van Vandervelde ook een minister van Justitie aan die – vanuit zijn eigen universitaire achtergrond en contacten binnen het milieu van de socialistische Internationale (o.a. met Ferri) en van de «Université Libre de Bruxelles» (U.L.B.) – overtuigd was van de juistheid van de nieuwe wetenschappelijke inzichten. Deze minister liet zich bovendien leiden door een adviesraad – de Hoge Raad der Gevangenissen (KB 13 juni 1920, opgericht in navolging van de Commissie voor de Herziening van het Algemeen Reglement) – die net werd opgericht met als doel hervormingen voor te bereiden die gebaseerd waren op een psychiatrische en antropologische invalshoek.
4.4. Onder minister van Justitie Vandervelde doorgevoerde hervormingen
31De onder impuls van Vandervelde doorgevoerde hervormingen beoogden een dubbel objectief. Aan de ene kant trachtte hij de als extreem aangevoelde strengheid van het regime van cellulaire afzondering af te zwakken en in te ruilen voor een regime dat vooral het opvoedend karakter van de gevangenisarbeid zou beklemtonen. Aan de andere kant viseerde hij – in navolging van o.m. Prins en Vervaeck – een vergaande differentiatie van de penitentiaire instellingen met het oog op de uitwerking van een aangepaste behandeling voor de verschillende categorieën van gedetineerden.
32Wat het eerste objectief betreft werd het celregime begin jaren 1920 geleidelijkaan – doch nog niet volledig – afgebouwd via tal van maatregelen82. Onder invloed van de criminele antropologie werden daarnaast binnen het gevangeniswezen ook een aantal structurele veranderingen doorgevoerd op het vlak van de classificatie van de gedetineerden en van de penitentiaire inrichtingen, en op het domein van de penitentiaire behandeling (gevangenisregimes). Het penitentiair-antropologische actieterrein werd uitgebreid door de oprichting en uitbreiding van penitentiair antropologische laboratoria (tien in totaal) die elk verschillende gevangenissen uit een bepaalde regio bedienden83 en die op centraal niveau werden overkoepeld door de Penitentiair Antropologische Dienst (KB 15 oktober 1920)84. Verder werden ook een aantal bijzondere penitentiaire instellingen85 opgericht, waar zeer specifieke gevangenisregimes86 werden toegepast die grondig afweken van het celregime zoals dat in het Algemeen Reglement van 1905 nog als «uniform model» was omschreven, zoals mag blijken uit de voor elk van deze verschillende inrichtingen/afdelingen opgestelde bijzondere reglementen.
4.5. Legaliteit van de doorgevoerde hervormingen
33Deze penitentiaire hervormingen werden niet zonder slag of stoot ingevoerd, maar botsten op nogal wat weerstand, vooral vanuit het penitentiair kaderpersoneel dat de nieuwe, voornamelijk medisch geschoolde penitentiaire functionarissen zag als bedreiging voor hun eigen deskundige inbreng in het penitentiaire gebeuren. Erg interessant in dit verband is het gegeven dat de problematiek van de legaliteit van de doorgevoerde hervormingen (nl. de vraag naar de wettelijke basis van de regimetransformaties) één van de belangrijkste strijdpunten vormde in het georganiseerde verzet. Met name Ernest Bertrand, destijds directeur van de centrale gevangenis te Leuven, stelde zich hier ernstig vragen bij, en bij herhaling hekelde hij de ondemocratische wijze waarop het gevangeniswezen geherstructureerd was. Bertrand was van mening dat het principe van de cellulaire afzondering, zoals voorzien in de wet van 4 maart 1870 en overgenomen door artikel 1, § 1 van de wet van 1 mei 1913, enkel door een nieuwe wetswijziging kon worden opgeheven:
«Une chose nous paraît toujours digne d’étonnement malgré les illusions déjà perdues: c’est que l’on puisse, dans un État démocratique, préparer la transformation des institutions sans s’être assuré de l’adhésion des cercles informés, sans être certain que l’on aura pour soi la majorité des citoyens au courant de la question. Du moment que celle-ci sort du cadre législatif [...] le Ministre, l’administration ont carte blanche, et ils peuvent déjà s'être avancés très loin, avoir engagé l’avenir avant que l’opinion soit saisie87.»
34Hiermee bestreed Bertrand de stellingnames die later door sommige andere auteurs zoals Léon Cornil en Maurice Poll werden verdedigd. Zo meende Léon Cornil dat de minister van Justitie legaal gezien wel over voldoende middelen beschikte om bepaalde hervormingen88 van administratieve aard door te voeren:
«[...] la loi du 1er mai 1913, [...], laissait au ministre une grande latitude: si elle édictait que les condamnés aux travaux forcés, à la détention, à la réclusion et à l’emprisonnement seraient soumis au régime de la séparation, elle ajoutait “pour autant que l'état du prisonnier le permettra”; elle s’abstenait d’ailleurs de décrire le régime de la séparation et, partant, de préciser jusqu’où la séparation devrait être poussée89.»
«[L]es transformations [...] ne nécessitaient aucune modification de la loi, puisque tout se réduisait, [...], à un aménagement du régime de la séparation, non défini par un texte90.»
35Léon Cornil geeft hiermee een bijzondere (afwijkende) interpretatie aan de bepalingen van de wet van 1 mei 1913 die op tweëerlei vlakken voor kritiek vatbaar lijkt te zijn. Enerzijds spreekt de wet van 1 mei 1913 niet over toegestane afwijkingen op het cellulair afzonderingsregime voorzover de toestand van de gevangene dit vereist, maar wel over de toestand van de gevangenissen («pour autant que l’état des prisons le permettra»); bovendien komt de toestand van de gedetineerde zelf enkel ter sprake in een andere (in 1913 toegevoegde) bepaling van de wet, die overigens een praktijk regulariseerde die vroeger reeds werd toegepast en waarvoor in diverse reglementen al een regeling was getroffen91. Anderzijds werd het penitentiair regime van cellulaire afzondering weliswaar niet uitvoerig omschreven door de wet zelf, maar kan wel uit de voorbereidende werken van het Strafwetboek van 1867 (die ook aanleiding gaven tot de wet van 4 maart 1870) worden verstaan aan welke finaliteit dit regime diende te beantwoorden – en bijvoorbeeld arbeid in gemeenschap, zelfs met de regel van stilzwijgen, leek daarmee geen optie te zijn gezien het Auburn-systeem werd afgewezen92. Over dit laatste laat trouwens ook L. Belym, de vroegere inspecteur-generaal van het gevangeniswezen, geen twijfel bestaan:
«À quarante ans d’intervalle, le législateur a affirmé deux fois solennellement sa volonté de soumettre au “régime de la séparation”, tous les condamnés à des peines privatives de liberté, à l’exception des peines de simple police. Le texte des lois du 4 mars 1870 et du 1er mai 1913 n’a pas défini autrement le régime pénitentiaire adopté; la notion de ce régime ne comporte cependant aucune ambiguïté: c’est l’isolement absolu et permanent du détenu vis-à-vis de ces codétenus; à défaut du texte légal, les travaux préliminaires au vote des deux lois en fourniraient la preuve93.»
36Maurice Poll die als directeur-generaal van het gevangeniswezen in een van zijn publicaties, net zoals Léon Cornil, ook de verdediging opnam voor de onder Vandervelde via administratieve weg doorgevoerde hervormingen, baseerde zich op toenmalig artikel 67 van de Grondwet om de hervormingen te rechtvaardigen94. Zelfs indien niet betwist wordt dat bepaalde aangelegenheden door de Koning geregeld kunnen worden in uitvoering van de wet, stelt zich – beschouwd vanuit de juridische vereiste van conformiteit aan de hogere rechtsnorm – evenwel de vraag of de administratieve akten waarmee de hervormingen werden doorgevoerd, wel conform zijn aan het bewuste artikel van de wet van 1 mei 1913, en met name of hiermee een volgens sommigen andersoortig regime kon worden ingesteld dan het door de wet van 1913 geviseerde (afzonderings)regime. L. Belym betreurde in dit verband openlijk dat de wetgever in 1913 de gelegenheid niet te baat had genomen om het principe van de cellulaire afzondering op een meer affirmatieve (in plaats van voorwaardelijke) wijze als penitentiair regime bij uitstek af te kondigen:
«Les lois du 4 mars 1870 et du 1er mai 1913 ont prescrit l’application du régime de la séparation “pour autant que l’état des prisons le permettra”. Le législateur de 1870 avait à tenir compte, en effet, que l’administration ne disposait pas à cette époque d’un nombre suffisant de prisons cellulaires pour soumettre immédiatement tous les condamnés au régime de séparation. En 1913, la situation était différente: le programme de construction des prisons cellulaires était terminé; la réserve ne pouvait plus se justifier qu'en vue des cas exceptionnels de surcroît de population criminelle; elle aurait pu dès lors disparaître du texte de la loi, en vertu du principe que nécessité fait loi et qu'il est superflu de prévoir des mesures à prendre seulement dans le cas de nécessité95.»
37Minister van Justitie Vandervelde zelf was zich tijdens de parlementaire bespreking van de begroting van het ministerie van Justitie op 24 juni 1921 blijkbaar terdege bewust van het feit dat een wettelijk initiatief onontkoombaar was, maar volgens hem diende de Regering eerst de nodige experimenteerruimte (met aangepaste infrastructurele voorzieningen) te verkrijgen vooraleer er sprake kon zijn van enige definitieve wettelijke bekrachtiging:
«M. Ferri vient de présenter au gouvernement italien un rapport très remarquable, dans lequel il conclut à une révision complète du Code pénal. J’adhère à la plupart de ces propositions, mais je me demande comment le Code pénal, ainsi réformé, sera applicable aussi longtemps que n’existeront pas les établissements pénitentiaires qui sont la condition même de la réforme que nous voulons réaliser? Dès lors, j’estime qu’avant de procéder législativement, – car la loi sera le couronnement de l’œuvre commencée – il faut procéder administrativement et créer un certain nombre d’établissements qui permettent l’individualisation de la peine et l’établissement d’un régime qui sera en rapport avec la débilité mentale ou avec l’anormalité de certaines catégories de délinquants96.»
38Dat Bertrand als tegenstander, zoals A. Neys97 terecht opmerkt, zelf «vergat» dat ook de door Ducpétiaux bedachte hervorming al lang een bedongen feit was op het ogenblik dat de wet van 4 maart 1870 in het Parlement werd gestemd, doet in het geheel geen afbreuk aan de o.i. legitieme vraag naar de legaliteit van de onder Vandervelde via administratieve weg doorgevoerde hervormingen. Het verdere verloop van de geschiedenis wijst overigens uit dat de noodzakelijke wettelijke «regularisatie» waarop Vandervelde aanstuurde, tot op heden nog steeds niet gerealiseerd werd, en dat, eigenaardig genoeg, de wet van 1 mei 1913 later ook nog zou worden gehanteerd als rechtsgrond voor het nu geldende Algemeen Reglement van 21 mei 196598.
39Terwijl er dus klaarblijkelijk discussie bestond over de wijze waarop de wet van 1 mei 1913 geïnterpreteerd moest (mocht) worden en de manouvreerruimte van de Regering, viel er daarentegen wel meer eensgezinsheid te bespeuren over de nood aan een meer uitgewerkte wettelijke regeling van het detentieregime. In 1933, in een commentaar op één van de vragen die tijdens het derde Internationale Congres voor Strafrecht te Palermo (1933) aan de orde van de dag werden gesteld, nl. de vraag of er nood was aan een Wetboek van Strafuitvoering, klaagde toenmalig inspecteurgeneraal L. Belym de onverschilligheid aan waarmee de wetgever zich had ingelaten met betrekking tot de vraag naar de wijze waarop de gevangenisstraf uitgevoerd diende te worden, en dit op diverse gronden99. Volgens L. Belym bestond er – net zoals anderen dat reeds poneerden met betrekking tot de vroegere wet uit 1870100 – wel degelijk behoefte aan een duidelijke en meer uitgewerkte wetgevende regeling van het penitentiair regime, maar diende er ook over gewaakt te worden dat de constante en noodzakelijke evolutie van het penitentiaire systeem niet zou worden verhinderd. Hij concludeerde dan ook dat een Wetboek van Strafuitvoering (Code d’exécution des peines):
«[…] devrait uniquement déterminer les principes essentiels de l’organisation des sanctions pénales, sauf en ce qui concerne le régime des condamnés politiques, dont une description plus détaillée s’impose, et indiquer les limites permises de la répercussion des peines sur les divers droits primordiaux du citoyen101«.
40Aan de vooravond van W.O. II was de situatie in de praktijk ook volgens L. Cornil zo geëvolueerd dat de rechter, naast het feit dat hij sedert de invoering van de voorwaardelijke invrijheidstelling geen zicht meer heeft op de werkelijke strafduur ondergaan in detentie102, bij gebrek aan een nieuwe en duidelijkere wettelijke articulatie van het gevangenisregime voortaan ook in het ongewisse blijft over de concrete inhoud die aan de door hem opgelegde straf zou worden gegeven: «[…] il ne sait [...] pas à quel régime le condamné sera soumis pendant sa détention, car les prisons spéciales ont été multipliées103«.
4.6. Belang van de doorgevoerde hervormingen
41Niettegenstaande tijdens het interbellum tal van hervormingen tot stand kwamen die het voorheen homogeen toegepaste celstelsel enigszins naar de achtergrond verdrongen, werd in deze periode zeker nog geen volledig nieuw gevangenissysteem op poten gezet. Afgezien van de oprichting van medisch en psychiatrisch georiënteerde afdelingen en de experimenten met bijzondere regimes, bleef het cellulair afzonderingsregime voor wat de «gewone» strafinrichtingen betreft nog zeker tot aan de W.O. II gelden als hét dominante regime. Bovendien werd met de wet op het sociaal verweer in 1930, volgens sommige auteurs een belangrijke triomf voor de voorstanders van de «straf van onbepaalde duur104», paradoxaal genoeg ook de neergang ingeluid van de antropologische invloedssfeer in het penitentiair milieu105.
5. De hervormingen na de Tweede Wereldoorlog (1945-1971)
42Met het celregime zoals dat door Ducpétiaux in ons gevangeniswezen was geïntroduceerd, werd, niettegenstaande een reeds belangrijke afzwakking tijdens het interbellum, in feite pas definitief komaf gemaakt na de Tweede Wereldoorlog. De periode onmiddellijk na W.O. II (1945-1965) wordt algemeen beschouwd als het tijdperk van de definitieve doorbraak van het gemeenschapsregime waarbij de hervormingsbeweging die al voordien was ingezet, onverminderd en op grotere schaal werd verdergezet.
5.1. Stimulerende factoren
43Een aantal factoren ondersteunden deze ontwikkeling. Er was – als reactie tegen het autoritair Hitleriaans totalitarisme – een groeiende internationale belangstelling voor de rechten van de mens in het algemeen, en voor de behandeling van gedetineerden in het bijzonder vanuit de pas opgerichte internationale en supranationale organisaties (Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties, 1948; Minima-regels voor de behandeling van gedetineerden van de Verenigde Naties, 1955; Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, 1950). Wederom waren tal van vooraanstaande personen tijdens W.O. II gevangen genomen waardoor ze aan den lijve hadden kunnen kennismaken met de concrete detentie-omstandigheden. De doctrine van het «nieuwe sociaal verweer106« gaf nieuwe impulsen aan de individualiseringsgedachte en aan het streven naar sociale wederaanpassing van de delinquent107. En onder druk van de omstandigheden, nl. de massale opsluiting van incivieken tijdens de repressieperiode, werd de administratie gedwongen om te experimenteren met het gemeenschapsregime: vlak na W.O. II moesten maar liefst 60.000 gedetineerden worden geherbergd (vandaar ook de oprichting van zgn. «interneringskampen» en penitentiaire «mijncentra» vlak na W.O. II).
5.2. Doorgevoerde hervormingen
44Binnen deze context laat zich vanaf eind de jaren 1940-begin jaren 1950 op het vlak van het gevangenisregime een evolutie aftekenen waarbij enerzijds het (gematigd) gemeenschapsregime – mits enige uitzonderingen – verdere verspreiding kent door de systematische wegwerking van de resterende bestanddelen van het celregime108, en anderzijds het gevangenisregime sterk wordt geliberaliseerd en gehumaniseerd, en dit op verschillende vlakken, niet alleen wat het bezoek, de briefwisseling, de kantinebedeling, etc. betreft, maar ook op het vlak van vorming, ontspanning, etc109. Ook de reeds vóór W.O. II ingezette specialisering van de inrichtingen werd verder doorgezet: bestaande categoriseringen werden verder uitgewerkt, en in verschillende gevangenissen werden een aantal nieuwe afdelingen opgericht. Een belangrijke innovatie – waardoor gebroken werd met een belangrijk principe van de klassieke strafrechtsleer (nl. de graduele ernst van de repressie naargelang de aard van het misdrijf) – is ook dat de voorheen sterke ongelijkheid tussen gedetineerden (veroordeelden) onderling met betrekking tot de regimebedeling (naargelang het onderscheidingscriterium van de aard van de straf) stelselmatig werd weggewerkt. Tenslotte werden, naast belangrijke regimewijzigingen met betrekking tot het interne gevangenisleven, ook op het vlak van de externe rechtspositie van gedetineerden enkele opvallende vernieuwingen tot stand gebracht110.
45Zeer kenmerkend voor de periode vanaf het begin van de jaren 1960 tot halverwege de jaren 1970 is het sterke vertrouwen dat werd gesteld in de mogelijkheid tot behandeling en resocialisatie van gedetineerden. Binnen het gevangeniswezen werden in deze jaren dan ook nog verschillende hervormingen doorgevoerd die in de lijn lagen van de ontwikkelingen van de criminele antropologie tijdens het interbellum111.
46Deze na W.O. II ingevoerde vernieuwingen die – behoudens enkele uitzonderingen – vrijwel allemaal via eenvoudige ministeriële omzendbrief werden doorgevoerd, noodzaakten de administratie gaandeweg tot een aanpassing van het bestaande Algemeen Reglement uit 1905. In 1965, na meer dan een halve eeuw van penitentiaire hervormingen, werd dan ook een nieuw Algemeen Reglement (KB 21 mei 1965) uitgevaardigd112, enkele jaren gevolgd door de zgn. Algemene Instructie (MB 12 juli 1971113) die de meer technische en meer gedetailleerde aspecten van het gevangenisregime (alsook de opdrachten van het personeel) regelt. Qua omvang hoeft deze nieuwe regelgeving – in zijn globaliteit – niet onder te doen voor het vroegere Algemeen Reglement uit 1905. Ook op het vlak van de structuur en de formulering van de diverse voorschriften zijn er zeer sterke gelijkenissen tussen de vroegere en de nieuwe reglementering, doch inhoudelijk zijn er uiteraard een aantal belangrijke verschillen114. Zo verkregen de lokale directies met het nieuwe Algemeen Reglement o.a. ook meer armslag om het regime in de eigen inrichting vorm te geven, in het bijzonder op het vlak van de vormings-, opleidings-en ontspanningsactiviteiten. Het Algemeen Reglement en de Algemene Instructie brachten zelf weinig tot geen wijzigingen aan in de bestaande reglementering, maar beoogden vooral de (via KB’s en MO’s) aan het vroegere Algemeen Reglement doorgevoerde modificaties in een nieuwe, samenhangende tekst te integreren.
5.3. De wet van 1 mei 1913 als betwistare rechtsgrond voor het nieuwe Algemeen Reglement van 21 mei 1965
47Met de uitvaardiging van een nieuw Algemeen Reglement, dat in het Verslag aan de Koning werd voorgesteld als «het wetboek van onze gevangenissen», niettegenstaande het reglement net als vroeger nog steeds de vorm van Koninklijk Besluit aanneemt, werd eens te meer de gelegenheid niet te baat genomen om het penitentiaire vraagstuk in het Parlement ten gronde aan te kaarten en zodoende de belangrijkste basisbeginselen van de penitentiaire behandeling bij wet te doen afkondigen115. De vroegere directeur-generaal Jean Dupréel116 was er van overtuigd dat een zuiver administratieve regulering een aantal voordelen inhield, gezien de snel evoluerende opvattingen over de strafbehandeling en voortdurend wijzigende middelen om die te concretiseren117. Echter, toen hij nog directeur-generaal was, zag hij daarnaast, zij het eerder vanuit pragmatisme, toch ook enkele negatieve uitlopers van een gebrek aan een meer expliciete wetgevende interventie op het terrein van de penitentiaire actie, m.n. op het vlak van de materiële en personele uitrusting van de penitentiaire inrichtingen:
«Het bewijs werd geleverd dat de aan de penitentiaire sektor traditioneel toegekende hulpbronnen, niet genoten hebben van de uitbreiding welke andere en jongere takken van de sociale actie hebben gekend. Deze toestand verbeteren langs de pretoriaanse weg, die men tot nu bewandeld heeft, schijnt zeer moeilijk. Indien de wetgever integendeel zichzelf kon overtuigen van wat op dit terrein moet worden verwezenlijkt, en indien hij in een algemene en zelfstandige of een in het wetboek opgenomen tekst, de hoofdprinciepen van de penitentiaire actie wilde erkennen en aan bijzondere reglementen de zorg wou overlaten, de details voor de toepassing te bepalen, in zulk geval is het mogelijk dat het Departement van Justitie de middelen zou bekomen, welke nu ontbreken, om met alle wenselijke doeltreffendheid zijn opdracht van sociaal verweer te vervolgen. Dan zou voor een bepaalde tijd – namelijk, die nodig is om grote en mooie dingen te verwezenlijken – een brug geworpen worden tussen de wetgevende theorie der gevangenissen en de werkelijke behandeling der gedetineerden118.»
48Waar Dupréel dus vooral pragmatische (budgettaire) argumenten voor een formeel-wettelijke tussenkomst aanhaalde, stelde (stelt) zich niettemin ook op zuiver juridisch vlak een niet te miskennen probleem. Zo stelt zich, zoals hoger reeds aangegeven, in het bijzonder de vraag of de wet van 1 mei 1913 wel als rechtsgrond kan worden aangewend voor het Algemeen Reglement van 1965 dat een heel ander penitentiair stelsel schraagt, hetgeen trouwens – zij het niet zo expliciet – werd bevestigd in het Verslag aan de Koning bij het nieuwe Algemeen Reglement:
«Dit wetboek blijft in de lijn van de hervormingen die sedert 1920 werden ingevoerd [met name o.m. de introductie van het gemeenschapsregime] en neemt de moderne beginselen betreffende de behandeling van de delinquenten en de voorkoming van de misdaad tot richtsnoer. Het regime waaraan de veroordeelden worden onderworpen moet ertoe strekken hun zin voor zedelijkheid, civisme en familiebegrip te verstevigen. Het moet dezen naar het geval verschaffen: de opvoeding, het onderricht, de kennis van een ambacht, de gewoonte tot arbeid evenals de medische bijstand die hun lichamelijke of geestestoestand vereist. De aangewende methodes moeten bij de gedetineerden het gevoel aankweken dat zij tot de maatschappij blijven behoren. Bij de opvatting en de organisatie van de tucht, de huisvestingsvoorwaarden, de arbeid, de studiën en de vrijetijdsbesteding moet veeleer uitgegaan worden van hetgeen nader brengt tot het vrij bestaan dan van wat daarvan verwijdert. Zij moeten ook de zin voor waardigheid en voor menselijke verantwoordelijkheid vrijwaren of opwekken.»
49In 1961, enkele jaren voor het nieuwe Algemeen Reglement werd uitgevaardigd, wees Dupréel, in een artikel waarin hij de evolutie van de geest en de methoden in de uitvoering van de vrijheidsberovende straffen afzette tegen hetgeen op wettelijk en reglementair vlak was vastgelegd, ook reeds op de discrepantie tussen de (formeel-) wettelijke voorschriften terzake en de ontwikkelingen die zich intussen op het terrein hadden voorgedaan, nl.:
«[...] de afgezonderde opsluiting, voorzien door de wet van 4 maart 1870, aangevuld door die van 1 mei 1913, terwijl het nu een algemene regel geworden is in gemeenschap bezig te zijn voor het werk, de studie, de sport en de ontspanningen, en de cel nog slechts de plaats is om te rusten en te verblijven buiten de gemeenschappelijke bezigheden119.»
6. Enkele markante evoluties op het vlak van het gevangenisregime tijdens de laatste decennia (1971-heden)
50Opmerkelijk is alleszins ook dat net na de uitvaardiging van de Algemene Instructie en de inwerkingtreding van het nieuwe Algemeen Reglement, de administratie in de daaropvolgende jaren met nieuwe «conceptuele» vragen inzake het penitentiair regime zou worden geconfronteerd. Waar het Algemeen Reglement uit 1965 en de Algemene Instructie uit 1971 nog getuigden van een zeker – ook nog na W.O. II gepropageerd – geloof in de resocialiserende werking van de vrijheidsberovende straf, begon dit vertrouwen danig te tanen vanaf de jaren 1970, met name wanneer empirisch gevangenisonderzoek begon uit te wijzen dat de gevangenisstraf weinig effectief bleek op het vlak van het terugdringen van recidive en daarnaast ook nog tal van andere negatieve neveneffecten sorteerde (werkverlies, relationele breuk, inkomensderving, etc.).
51Vanaf de jaren 1970 zou de penitentiaire administratie bovendien ook nog in aanraking komen met een aantal «nieuwe» penitentiaire problemen, althans ging veel beleidsaandacht uit naar een aantal gebeurtenissen waarvoor destijds prioritair een «oplossing» gezocht moest worden. Zo was er, niettegenstaande de liberalisering van het regime zich verder doorzette (o.m. via de belangrijke regimecirculaire van 5 maart 1975), de protest-en contestatiegolf in de Belgische gevangenissen in de jaren 1970. Deze beweging die werd ingezet in 1976, duurde voort tot eind de jaren 1970 en resulteerde uiteindelijk in een lange reeks van zeer verscheiden acties120. Belangrijk is dat aansluitend op deze protestgolf, en met name mede naar aanleiding van de actie in de centrale gevangenis van Leuven in de zomer van 1976, een Hoge Raad voor Penitentiair Beleid werd geïnstalleerd (in navolging van de vroegere Hoge Raad der Gevangenissen) die o.a. gevraagd werd een advies uit te brengen over de eventuele invoering van een klachtrecht voor gedetineerden. Eind jaren 1970-begin jaren 1980 zou overigens vanuit diverse hoeken, zowel vanuit academisch milieu als door verschillende belangengroeperingen, meer en meer de vraag aan de orde worden gesteld naar de juridische basis van de strafuitvoering en naar de rechtspositie van gedetineerden121.
52Niettegenstaande deze toenemende aandacht voor de rechtspositie van gedetineerden, werden de ontwikkelingen in het gevangeniswezen in de jaren 1980 in de praktijk evenwel primair vanuit andere imperatieven gedicteerd. Het penitentiair beleid, voor zover men in de gegeven omstandigheden nog kon spreken van een werkelijk beleid, werd van dan af meer en meer gedomineerd door de problematiek van de overbevolking. De overbevolking die hoofdzakelijk met noodmaatregelen werd bestreden (collectieve gratieverleningen, uitbreidingen van het toepassingsgebied van de voorlopige invrijheidstelling, etc.), legde - niettegenstaande de verderzetting van de liberalisering van het regime in allerhande reglementeringen (o.m. in verband met de vrije keuze van een arts, de penitentiaire controle op de briefwisseling, en het telefoongebruik) – uiteraard een zware hypotheek op de uitvoering van het regime in de praktijk (beperking van de tewerkstelling, gebrek aan soepele bezoekmogelijkheden, etc.)122. De problematiek van de overbevolking vormt ook nog heden ten dage een belangrijk pijnpunt, en de invoering van het elektronisch toezicht in de jaren 1990 – waarbij gedetineerden met behulp van elektronische middelen van op afstand gecontroleerd worden en de mogelijkheid krijgen om in eigen milieu hun straf uit te zitten – mag dan ook, zeker ten dele, worden beschouwd als een «eigentijdse» manier om de gevangenisbevolking opnieuw onder controle te krijgen123.
53Tijdens de laatste decennia deden er zich overigens nog enkele andere ontwikkelingen voor binnen het gevangeniswezen. Deze evoluties die zich vooral vanaf de jaren 1980 en voornamelijk vanaf midden jaren 1990 manifesteerden, tenderen in verschillende richtingen en laten zich kenmerken door een toenemende betrokkenheid van de samenleving op de gevangenis via de gedeeltelijke communautarisering van de strafuitvoering124, de (nu ook voor het eerst op het niveau van de strafuitvoering zichtbaar wordende) aandacht voor de problematiek van de slachtoffers125, en de steeds sterker groeiende aandacht voor de rechtspositie van gedetineerden. Belangrijke ideeën uit het nu in het Parlement voorliggende «Voorstel van Basiswet …» vinden in recente jaren overigens meer en meer hun vertaling in verschillende ministeriële omzendbrieven126.
7. Bij wijze van uitgeleide: ... wederom de wet van 1 mei 1913 in de schijnwerpers
54Het is niet zonder belang er op te wijzen dat de hoger kort aangehaalde ontwikkelingen binnen het gevangeniswezen gedurende de laatste decennia niet alleen aanleiding hebben gegeven tot, maar ook mede richtinggevend geweest zijn voor de (rechtspositie)regeling zoals die uiteindelijk in concreto in de «Proeve van... 127« en in het «Voorstel van Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden» werd uitgewerkt. In dit voorstel wordt – zij het nu vanuit een coherente en geïntegreerde visie over de tenuitvoerlegging van de vrijheidsberovende straf – een «oplossing» aangereikt voor de overbezetting van de penitentiaire capaciteit128, worden de aan de strafuitvoering verbonden doelstellingen gearticuleerd (herstel en reïntegratie), wordt ruimte gecreëerd voor de effectuering van de bevoegdheden van de Gemeenschappen en Gewesten op het vlak van de regime-invulling, en wordt tevens plaats gemaakt voor een herstelrechtelijke invulling van de strafuitvoering.
55Bijzonder vreemd wordt het dan ook wanneer de wetgever – zich hiervan wellicht niet bewust zijnde – zelfs anno 2003 het cellulair afzonderingsregime nog meent te moeten affirmeren. Door artikel 105 van de recente wet van 23 januari 2003 wordt -overigens zonder enig voorafgaand diepgaand debat – immers bepaald dat het eerste lid van artikel 1 van de wet van 1 mei 1913 als volgt zou worden vervangen: «De veroordeelden tot opsluiting, hechtenis of gevangenisstraf vallen, voor zover de staat van de gevangenissen dit toelaat, onder het stelsel van afzondering129«. Hoewel de bewuste wetswijziging in eerste instantie voortspruit uit de bekommernis van de wetgever de bepalingen van het Strafwetboek en andere wettelijke bepalingen te harmoniseren naar aanleiding van de afschaffing van de doodstraf, en de daarmee gepaard gaande aanpassing van de gradatie van de (vrijheidsberovende) straffen (en gewijzigde terminologie)130, had deze legistieke slordigheid makkelijk kunnen worden voorkomen131. Een korte blik op de praktijk of louter kennisname van het voorstel van Basiswet dat op het ogenblik van de parlementaire voorbereiding van de wet van 23 januari 2003 trouwens in de Kamercommissie voor de Justitie ter bespreking voorlag, had de wetgever kunnen diets maken dat hier gaat om een achterhaalde wetgeving die best zo snel mogelijk uit de wereld wordt geholpen.
56Is enige aandacht voor een diepgaandere rechtshistorische duiding bij de voorbereiding van nieuwe of aanpassing van bestaande wetgeving dan ook niet wenselijk, laat staan noodzakelijk? De toch wel bijzonder merkwaardige geschiedenis van de wet van 1 mei 1913 – en vooral ook de snelheid waarmee deze wet destijds door het parlement werd gejaagd en recent werd aangepast – lijkt ons in elk geval het bewijs te leveren dat een meer grondige reflectie over de concrete wetsgenese en een voortdurend bewaken van de vraag naar de behoefte of noodzakelijkheid van aanpassing van bestaande wetgeving (en een daadwerkelijke effectuering indien nodig), zeker binnen een domein dat sowieso al in ruime mate verstoken is gebleven van wettelijke normering, in het geheel niet overbodig zou zijn. Zo ook heeft Prof. L. Dupont – en de onder zijn leiding geïnstalleerde commissie – het trouwens begrepen wanneer zij de onvermijdelijke en noodzakelijke tussenkomst van de formele wetgever op het domein van de penitentiaire strafuitvoering bepleitten. Niet zonder reden wordt in zijn oorspronkelijke «Proeve van …132« en in het eindverslag van de commissie-Dupont met de nodige kritische ingesteldheid ruim aandacht besteed aan de historische ontwikkeling van de juridische basis van het Belgisch penitentiair regime en gewezen op het op zijn minst problematisch karakter ervan.
57Uiteindelijk werd ook door Prof. L. Dupont en aansluitend de commissie-Dupont de vraag gesteld naar de adequaatheid van de bestaande wettelijke normering (wet van 1 mei 1913) als basis voor het actueel in voege zijnde penitentiair stelsel, nl.:
«Problematisch is de vraag in welke mate het K.B. van 21 mei 1965 houdende algemeen reglement der strafinrichtingen, in samenlezing met de talloze ministeriële omzendbrieven die de grondslag hebben gelegd voor de uitbouw van een relatief soepel gemeenschapsregime in de gevangenissen, verenigbaar is met de wet van 1 mei 1913 waardoor het afzonderingsregime als het modale gevangenisregime wordt voorgeschreven en die tot op heden nog steeds niet werd afgeschaft133.»
58Hierop verderbouwend voorziet het «Voorstel van Basiswet...» in artikel 162 logischerwijze in de afschaffing van de wet van 1 mei 1913, en wordt nu ook ruimte gecreëerd voor de invoering van een nieuwe wettelijke basis die rekening houdt met de evoluties die zich op het vlak van het penitentiair regime intussen hebben doorgezet, en die tevens nieuwe bakens voor een toekomstig penitentiair beleid uitzet. Op grond van de hoger uiteengezette argumentaties kunnen we niet anders besluiten dan met de woorden van L. Dupont134, nl. dat:
«[e]en wetgevende tussenkomst om aan de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraffen een eigentijdse juridische grondslag te geven, teneinde de rechtspositieregeling van de gedetineerde veroordeelden in overeenstemming te brengen met de normen die daaraan gesteld worden krachtens de bepalingen van de internationale verdragen betreffende de fundamentele rechten van de mens en de constitutionele normen, [...] in velerlei opzichten een onontkoombare juridische imperatief geworden [is]135.»
Notes de bas de page
1 De rechtspositie van de gedetineerde wordt «[...] juridisch bepaald door het geheel van de rechtsvoorschriften die de rechten en de verplichtingen van de gedetineerde omschrijven» (L. Dupont en R. Verstraeten, Handboek Belgisch strafrecht, Leuven, 2 dln. (studenteneditie), 1990, p. 574, nr. 1041). Traditioneel wordt een onderscheid gemaakt tussen de materiële en de formele rechtspositie (cf. ook L. Dupont (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, 1998). De materiële rechtspositie heeft betrekking op de inhoud van de aan de gedetineerde toegekende rechten en gunsten en op de inhoud en aard van de opgelegde verplichtingen. Op het vlak van de materiële rechtspositie van gedetineerden onderscheidt men verder de interne en de externe rechtspositie. De interne rechtspositie heeft betrekking op de rechtspositie van de gedetineerde in verband met de handelingen en beslissingen ten aanzien van de gedetineerde als inwoner van de inrichting (het leven binnen de gevangenismuren). De externe rechtspositie daarentegen betreft de rechtspositie van de gedetineerde met betrekking tot de extra-murale aspecten van de detentie zoals beslissingen in verband met de niet-uitvoering van de straf of de continuïteit van de uitvoering, de duur van de effectief te ondergane vrijheidsbeneming en de extra-murale vormen van strafuitvoering. De wijze waarop gedetineerden hun rechten met betrekking tot de interne of externe rechtspositie procedureel kunnen laten gelden of vermeende krenkingen ervan kunnen aanvechten, wordt omschreven als de formele rechtspositie.
2 L. Dupont (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, 1998.
3 KB 25 november 1997 houdende oprichting van een Commissie «Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden», B.S., 9 januari 1998; KB 10 februari 2000 tot verlenging van de werkzaamheden van de Commissie «Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden», B.S., 29 februari 2000.
4 Voorstel van basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden, ingediend door de heren Tony Van Parys, Vincent Decroly, Hugo Coveliers, Thierry Giet, mevrouw Jacqueline Herzet, de heren Fred Erdman, Jean-Jacques Viseur, Geert Bourgeois, mevrouw Fouzaya Talhaoui en de heer Guy Hove, Parl. St., Kamer, 2000-2001, 1365/001.
5 Voorstel van basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden, ingediend door de heer Tony Van Parys, mevrouw Anne Barzin, de heren Guy Hove, Melchior Wathelet, Geert Bourgeois, Guy Swennen en mevrouw Karin Lalieux, Parl. St., Kamer, B.Z. 2003, 0231/001.
6 Wet 5 maart 1998 betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling en tot wijziging van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli 1964, B.S., 2 april 1998; wet 18 maart 1998 tot instelling van de commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling, B.S., 2 april 1998, err., 7 augustus 1998.
7 KB 27 juni 2000 houdende oprichting van een Commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», B.S., 13 juli 2000; KB 19 april 2001 tot wijziging van het koninklijk besluit van 27 juni 2000 houdende oprichting van een Commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», B.S., 30 mei 2001; KB 12 juli 2001 tot verlenging van de werkzaamheden van de Commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», B.S., 27 juli 2001; KB 1 oktober 2002 tot verlenging van de werkzaamheden van de Commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», B.S., 31 oktober 2002.
8 Commissie «trafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», Eindverslag, Deel I, Algemene inleiding -Strafuitvoeringsrechtbanken en externe rechtspositie van gedetineerden, 2003; Commissie «Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting», Eindverslag, Deel II, Straftoemeting, 2003.
9 KB 22 januari 1998 houdende instelling van een Commissie Internering, B.S., 30 januari 1998.
10 Wetsontwerp betreffende de internering van delinquenten met een geestesstoornis, Parl. St., Kamer, 2002-2003, nr. 2452/001; wetsontwerp tot wijziging van de wetten betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling en tot wijziging van de wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, Parl. St., Kamer, 2002-2003, nr. 2043/001.
11 W. Vandenhole, VN-Comité tegen foltering maakt zich zorgen over België, in Juristenkrant, nr. 71, 4 juni 2003, p. 11. Cf. meer in detail de conclusies en aanbevelingen van het VN-comité tegen foltering voor België (CAT/C./CR/30/6) – http://www.unhchr.ch onder documenten.
12 L. Dupont, De voorstellen van de subcommissies in hun samenhang, bijdrage op de studiedag De commissie Holsters buitenspel? die op 28 november 2003 werd gehouden te Leuven.
13 J. Goethals en T. Peters, De legitimiteitscrisis van de gevangenisstraf, in Streven, Cultureel Maatschappelijk Maandblad, januari 1981, p. 316-327; L. Van Outrive, De gevangenis: een systeem op drift, Leuven, 1978; R. Martinson, What works? – Questions and Answers about Prison Reform, in Public Interest, 1974, p. 22-54.
14 L. Dupont (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, 1998.
15 H. Franke, Twee eeuwen gevangen. Misdaad en straf in Nederland, Utrecht, (AULA-reeks, nr. 194), 1990.
16 N. Élias, Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen, Utrecht, 1987.
17 H. Franke, op.cit.
18 J. Monballyu, Rechtsgeschiedenis vanaf circa 1500 (syballus rechten K.U.L. – K.U.L.A.K.), Leuven, K.U. Leuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid, 1988, Deel I.
19 Voor een ruimer overzicht van de «tuchthuisbeweging» kan verwezen worden naar de studies van A. Hallema, Geschiedenis van het gevangeniswezen: hoofdzakelijk in Nederland, ’s-Gravenhage, 1958, en W. Depreeuw, Landloperij, bedelarij en thuisloosheid. Een sociohistorische analyse van repressie, bijstand en instellingen (Interuniversitaire Reeks Criminologie en Strafwetenschappen, nr. 16), Antwerpen/Arnhem, 1988.
20 E. Bertrand, (Penitentiaire lessen, Inleiding -Geschiedkundige begrippen, Leuven, 1932, 1e reeks) verwijst bijvoorbeeld naar een (door hem vertaalde) passage uit een verslag aan de opstellers-commissarissen van het Wetboek van Pennsylvania. Interessant is ook de publicatie van A. Visschers over het Gentse «maison de force» (A. Visschers, Système pénitentiaire. Notice sur la construction de la maison de force de Gand, décrétée par les États de Flandre en 1771, et sur les deux mémoires rédigés par le vicomte J.-P. Vilain XIIII, au sujet de l’établissement de cette maison, en 1771 et en 1775; suivie de quelques considérations sur la marche et le développement du système pénitentiaire, Bruxelles, 1872).
21 Cf. in dit verband ook de Mémoires van Vilain XIIII: Mémoire sur les moyens de corriger les malfaiteurs et les fainéants à leur propre avantage et de les rendre utile à l’État; précédé d’un premier mémoire inédit sur la même matière; présentés aux États de Flandres en 1771 et en 1775; par le vicomte J.P. Vilain XIIII. Nouvelle édition, augmentée d’une notice historique sur la vie et les ouvrages de l’auteur par Ch. Hippolyte Vilain XIIII, ancien membre du Congrès et de la Chambre des représentants, Bruxelles, 1841.
22 In dezelfde periode (13 april 1771) publiceerde ook Goswin De Fierlant, voorzitter van de Grote Raad van Mechelen, twee «mémoires» waarin zeer vooruitstrevende ideeën werden gelanceerd, en sprak de Grote Raad van Mechelen zich datzelfde jaar nog, onder impuls van haar voorzitter, uit voor de inrichting van een «maison de force» in elke provincie (5 november 1771).
23 J. Monballyu, De Raad van Vlaanderen en de hervorming van het strafrecht (1756-1787), in Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 1996, p. 47-77.
24 J. Howard, Prisons and Lazarettos, Volume One: The state of the prisons in England and Wales [reprinted from the fourth edition (1792); first published in 1777], Montclair, New Jersey, 1973; ID., Prisons and Lazarettos, Volume Two: An account of the principal lazarettos in Europe [reprinted from the second edition (1791); first published in 1789], Montclair, New Jersey, 1973. Zie over het leven en werk van John Howard o.m. de publicaties van A. Griffiths, John Howard. Sa vie et son œuvre avec un examen général des prisons passées et présentes, in Guillaume, Actes du congrès pénitentiaire international de Saint-Pétersbourg 1890, Saint-Pétersbourg, vol. 5, p. 105-161; E. Cazalet, Le rôle de John Howard dans l’histoire de la réforme pénitentiaire, in Guillaume, Actes du congrès pénitentiaire international de Saint-Pétersbourg..., p. 197-275; A. Riviere, Howard. Sa vie – Son œuvre, in Bulletin de la Société Générale des Prisons, 1891, p. 651-680; A. Krebs, Freiheitsentzug. Entwicklung von Praxis und Theorie seit die Aufklärung, Berlin, 1978, p. 33-65. Interessant is eveneens de bijdrage van P. Lorion over o.a. de Howard League (P. Lorion, La Société générale des prisons et de législation criminelle et la Howard League -Étude historique, in Bulletin de la Société Générale des Prisons, 1929, p. 50-85).
25 C. Beccaria, Over misdaden en straffen, (ingeleid, van aantekeningen voorzien en vertaald door Dr. J. M. Michiels), Antwerpen/Zwolle, 1971.
26 De «peine des fers» bestond uit gedwongen arbeid van gedetineerden die, geketend aan een ketting waaraan een ijzeren kogel was bevestigd, dienden te werken in een tuchthuis, in havens of marinewerven, in het kader van de ontginning van mijnen of de drooglegging van moerassen of die werden ingeschakeld voor alle andere zware werken die door de departementen aan de wetgevende macht konden worden voorgesteld (art. 6).
27 De «gêne» impliceerde een vorm van eenzame opsluiting met een maximale opsluitingsduur van twintig jaar, maar werd in de praktijk in feite niet uitgevoerd bij gebrek aan afzonderlijke celruimtes.
28 De hechtenis kon voor maximum zes jaar worden opgelegd, en bestond, naargelang de voorkeur van de veroordeelde, uit werk in afzondering dan wel in gemeenschappelijke (gedwongen) arbeid.
29 Zo werd, naast de verder vermelde wijzigingen, o.a. ook de straf van de «gêne» afgeschaft, en verkreeg de rechter een grotere appreciatiemarge bij de straftoemeting doordat voortaan minimum-en maximumstraffen werden voorzien.
30 Het is opvallend dat in deze wetboeken met betrekking tot de invulling van de vrijheidsberovende straf slechts zeer weinig werd geregeld; de enkele bepalingen die hierover werden opgenomen, focusten voornamelijk op het arbeids-(aard, verloning, besteding van de opbrengst) en het voedingsregime.
31 Code pénal 1791, Première partie, Titre IV, art. 1.
32 E. Bertrand, Penitentiaire lessen...; M.-S. Dupont-Bouchat, Ducpétiaux ou le rêve cellulaire, in Déviance et Société, 1988, p. 1-27; J. Stevens, Aperçu sur les progrès du régime pénitentiaire en Belgique pendant le siècle écoulé, in Journal des Tribunaux, 1887, p. 601-612, 617-624, 652-663 en 665-676.
33 De oorspronkelijk opvoedende waarde die aan de gevangenisarbeid werd toegekend, werd onder Frans bestuur door de overheid, vanuit een kostenbesparend perspectief om van de gevangenis een winstgevende of op zijn minst een zichzelf bedruipende onderneming te maken (cf. hiervoor bijvoorbeeld artikel 14 van het MB van 20 oktober 1810: «Il sera [...] établi dans [les diverses maisons] où le séjour des détenus doit être de quelque durée, des ateliers de travail dont le produit puisse compenser en partie les dépenses des détenus»), via aannemingscontracten met private ondernemers volledig ondergeschikt gemaakt aan het industrieel rendement. Een markant voorbeeld hiervan is dit van de Gentse industrieel Lieven Bauwens die, in ruil voor een bijdrage in het algemene onderhoud van de gedetineerden (J. Stevens, Aperçu sur les progrès du régime pénitentiaire..., p. 609) spreekt van een dagelijkse vergoeding van 25 of 30 centiemen, per crimineel of correctioneel veroordeelde), de vrije hand kreeg om het Gentse «maison de force» naar eigen inzicht te exploiteren, hetgeen al snel leidde tot het verval van het – door Howard enkele jaren voordien nog erg bewonderde – tuchthuis te Gent.
34 A. Hallema, Geschiedenis van het gevangeniswezen..., p. 228.
35 Cf. bijvoorbeeld volgende voorschriften inzake de bevoegdheden van de colleges van regenten of commissies van beheer (Instr. 21 oktober 1822), de gevangenisarbeid (Regl. 21 oktober 1822, Instr. 29 juni 1825, Besluit 24 december 1825), de benoeming en de bezoldigingen van het personeel (KB/Regl. 11 december 1822, KB 20 april 1824), de toekenning van voorlopige kredieten aan de gevangenissen om de onderhoudskosten van de gedetineerden te dekken (KB 25 december 1822), de gezondheidsdienst (Regl. 10 februari 1823), de kantines (Regl. 11 februari 1823), de kledij en wapenuitrusting van de portiers en cipiersknechten (KB 8 augustus 1823, KB 12 mei 1826), de voeding van de bewaarders (KB 26 november 1823), de boekhouding betreffende de arbeid in de correctie-, opsluitings- en tuchthuizen en huizen voor militaire detentie (Instr. 19 juni 1824), de kleding en het beddegoed van de gedetineerden (KB 20 augustus 1825), de wasserij (Circ. 1 april 1826), het aan de gedetineerden te verstrekken rantsoen ingeval van transport (Circ. 8 september 1826), de eredienst (Instr. 11 oktober 1826), de toekenning van warme drank aan de gedetineerden gedurende de vier wintermaanden (Circ. 13 november 1826), de voeding van de gedetineerden (KB 29 maart 1827), de aan de gedetineerden toe te kennen premies voor goed gedrag (KB 4 februari 1828), en het vastketenen van gedetineerden als repressiemiddel (niet te verwarren met de regeling inzake tuchtstraffen!) (Circ. 28 november 1828).
36 KB 30 september 1905, Règlement général des prisons, Rec. circ. just., 1905-06, 114.
37 Cf. over het leven en werk van Édouard Ducpétiaux onder meer volgende publicaties van P. Lentz, Notice sur Édouard Ducpétiaux, in Bulletin de la Commission Centrale de Statistique, 1872, p. 71-88; X, Questions professionnelles. Édouard Ducpétiaux, in L’Écrou, 1922, p. 17-33; E. Rubbens, Édouard Ducpétiaux 1804-1868, Bruxelles (Collection de l’École des sciences politiques et sociales de l’université de Louvain), 1934; J. Simon, Trois grandes figures de la science pénitentiaire belge: Philippe Vilain XIIII, Édouard Ducpétiaux, Adolphe Prins, in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1939, p. 588-605 [eveneens gepubliceerd in Bulletin van het Bestuur Strafinrichtingen, 1956, p. 193-212]; T. Peters, Édouard Ducpétiaux, 1804-1868, in C. Fijnaut (ed.), Gestalten uit het verleden: 32 voorgangers in de strafrechtswetenschap, de strafrechtspleging en de criminologie, Antwerpen/Leuven, 1993, p. 33-48; T. Vercruysse, Édouard Ducpétiaux (1804-1868) als penitentiair hervormer: de centrale gevangenis in Leuven (1860) als concretisatie, Leuven, K.U. Leuven, Fac. Letteren, Departement Geschiedenis van de Nieuwste Tijd, Licentiaatsverhandeling Geschiedenis, 1999.
38 Niet zonder enige fierheid zou Ducpétiaux later, met het oog op de (verdere) uitbouw van een geheel ander penitentiair stelsel, meermaals als bewijs voor zijn kennis terzake verwijzen naar zijn eigen ervaringen in gevangenschap, o.m. in een toespraak op het katholieke Congres te Mechelen op 31 augustus 1864. Deze toespraak werd, als bijlage bij Ducpétiaux’ zgn. penitentiaire testament Réforme des prisons. Système cellulaire (1865), integraal afgedrukt in het tijdschrift Déviance et Société (jrg. 1988, 50-55).
39 Dit regime werd vooral afgewezen op grond van het feit dat het de onderlinge corruptie van gedetineerden en de mogelijke complotvorming in de hand werkte, van de gevangenis een criminele leerschool voor gelegenheidsmisdadigers maakte, en té mild was voor doorwinterde criminelen.
40 De discussie verplaatste zich nadien naar Europa, o.m. onder invloed van de bezoeken die tal van Europese gevangenisdeskundigen en strafrechtshervormers (o.m. de Fransen Gustave De Beaumont en Alexis De Tocqueville in 1833, de Duitser Julius, en de Engelsman Crawford) hadden afgelegd aan de Verenigde Staten.
41 Het «Pennsylvanian system» werd zo genoemd naar de staat waar dit systeem onder invloed van de puriteinse Quakers werd toegepast (Walnut Street, 1790) – hoewel de eerste experimenten met eenzame opsluiting plaatsvonden in Engeland – en was gebaseerd op de strikt cellulaire afzondering, zowel overdag als ‘s nachts, zonder arbeid op cel, wandeling of familiebezoek.
42 Dit stelsel wordt ook wel het gemengd stelsel of «the silent system» genoemd. Dit stelsel triomfeerde in de Verenigde Staten en kende er grote verbreiding. In Europa zouden in de loop van de xixde eeuw beide systemen worden toegepast.
43 In Engeland, alsook in Ierland (Crofton-systeem, 1853) zou zich nog een ander soort gevangenisstelsel ontwikkelen, nl. het zogenaamde progressief systeem. Dit systeem voorzag doorheen de volledige detentieperiode in een zekere gradatie in de mate van vrijheidsbeperking. De idee was om de cellulaire opsluiting slechts toe te passen als een beperkt deel van de straf en om veroordeelden via verschillende opeenvolgende fasen te reïntegreren in de vrije samenleving (cellulaire opsluiting, werk in gemeenschap overdag, voorwaardelijke invrijheidstelling). In Engeland omvatte het progressief systeem, nadat de transportatie er was afgeschaft, drie fasen. Een eerste fase (9 maanden) bestond in de cellulaire afzondering met zware arbeid. Een volgende fase hield in dat gedetineerden gedurende de nacht werden afgezonderd en gedurende de dag openbare werken verrichtten in gemeenschap: via een puntensysteem konden zij bovendien een gunstiger regime verwerven. Een laatste fase was de voorwaardelijke invrijheidstelling (V.I. na ¾ van de straf). In Ierland kende het progressief systeem nog een bijkomende fase vóór de V.I., nl. de «intermediaire» gevangenis (vrij beperkt toezicht, geen strafkledij, geen verbod op communicatie, soms toelating om de gevangenis te verlaten).
44 Niettegenstaande vele beginselen uit de vroegere Hollandse reglementen ook na de Belgische onafhankelijkheid nog lange tijd onverkort bleven gelden, werden met betrekking tot het interne regime in de (cellulaire) secundaire gevangenissen en in de centrale gevangenissen – waarvan er vanaf 1871 evenwel nog slechts twee dienst zouden doen als centrale strafinrichting voor volwassenen: Gent en Leuven – een aantal (nieuwe) gevangenisreglementen uitgevaardigd, die in de loop der tijd nog een aantal maal werden aangepast. Voor elk van de centrale gevangenissen werd een aan de specifieke bestemming aangepast – en bij KB goedgekeurd – reglement ontworpen dat beschouwd kan worden als een codex dat het volledig, toenmalig toe te passen penitentiair systeem omvatte; het eerste reglement voor de vrouwengevangenis te Namen bijvoorbeeld was op dit vlak een typisch voorbeeld van het Auburn-stelsel (KB 24 januari 1840), daar waar dit voor de centrale gevangenis te Leuven de concrete penitentiair-reglementaire uitdrukking is van het cellulair afzonderingsregime (KB 16 december 1859). Afzonderlijke reglementen werden uitgevaardigd voor de (centrale) gevangenissen te Namen (KB 24 januari 1840, KB 30 juni 1849), Aalst (KB 25 maart 1850), Sint-Bernardus (KB 29 maart 1852), Gent (KB 29 oktober 1850), Leuven (KB 16 december 1859), Sint-Hubert (KB 11 augustus 1847), Luik (minderjarige meisjes: KB 27 augustus 1855), en Namen (minderjarige meisjes: KB 1 juli 1865). Voor de secundaire gevangenissen werden de belangrijkste principes van het regime neergelegd in een Algemeen Reglement voor de huizen van verzekering en van arrest (KB 6 november 1855). Dit reglement was bij uitvaardiging toepasselijk voor zowel de secundaire gevangenissen met gemeenschapsregime als de cellulaire gevangenissen, en werd nadien nog op een aantal vlakken gewijzigd of verduidelijkt. De concrete uitwerking van de in het Algemeen Reglement van 1855 neergeschreven principes werd gerealiseerd via bijzondere – bij MB goedgekeurde – reglementen die (theoretisch althans) zouden worden opgesteld voor elk van de nieuw in gebruik te nemen cellulaire gevangenissen. Het bijzondere reglement dat voor het huis van verzekering te Antwerpen (Regl. 13 augustus 1856) en het bijzondere reglement dat voor het huis van arrest te Hasselt (Regl. 28 december 1858) werd uitgewerkt, werd in een latere fase geheel van toepassing verklaard op andere respectievelijke, nieuw gebouwde, cellulaire gevangenissen. In 1905 werd één reglement uitgevaardigd dat op al de Rijksgevangenissen van toepassing was.
45 Wanneer werd aanvaard dat criminaliteit vóór alles een kwestie van afwezigheid van morele zin en een gebrek aan opvoeding en instructie was, diende de opsluiting van de schuldige om hem(tijdelijk) te vrijwaren van elk contact met de «verderfelijke» maatschappij en om hem te «bekeren» door een geheel van factoren aan te wenden die een uitsluitend morele invloed moesten hebben, afzondering en (godsdienst)onderricht als morele factor, arbeid als materiële (moraliserende) factor. Ducpétiaux’ opvatting over de strafuitvoering, en met name de accentuering van de vrije keuze tussen goed en kwaad die mensen ondanks sociaal ongunstige levensomstandigheden uiteindelijk toch nog steeds bezitten, werd gedragen door een optimistisch geloof in de verbeterbaarheid van de mens en door een uitgesproken voluntaristische mensvisie (T. Peters, De evolutie van het regiem in het Belgisch gevangeniswezen met bijzondere aandacht voor het regiem van de centrale gevangenis te Leuven, in Nederlands Tijdschrift voor Criminologie, 1976, p. 313-323).
46 J. Givron, De evolutie van het belgisch penitentiair stelsel: het eerste stadium, in Buletin van het Bestuur strafinrichtingen, 1947, p. 157. De aard van de straf werd als determinerend criterium gehanteerd, zowel voor wat de classificatie van de gevangenissen en de verdeling van de gedetineerden over de verschillende inrichtingen betreft, als wat de toebedeling van de diverse regime-elementen betreft (bijv. aantal en frequentie van bezoek door familie, van briefwisseling, etc.).
47 Cf. Ook É. Ducpétiaux, Architecture des prisons cellulaires. Étude d’un programme pour la construction des prisons cellulaires, accompagnée d’un plan, Bruxelles, 1863.
48 Zijn ideeën hieromtrent werden uitvoerig omschreven in één van zijn omvangrijkste en tevens ook belangrijkste werken, met name in Régime pénitentiaire. Des progrès et de l'état actuel de la réforme pénitentiaire et des institutions préventives, aux États-Unis, en France, en Suisse, en Angleterre et en Belgique. Appendice général aux ouvrages les plus récents sur la réforme des prisons, et particulièrement à l'ouvrage de MM.G. de Beaumont et A. De Tocqueville, sur le système pénitentiaire aux États-Unis (1837-38). In Ducpétiaux’ carrière aan het hoofd van het Belgische gevangeniswezen (1830-1861) kunnen twee fasen worden onderscheiden. In een eerste fase (1830-1843), op een ogenblik dat hij de volstrekt cellulaire afzondering overdag en ’s nachts aanvankelijk slechts voor een aantal uitzonderlijke gevallen gepast achtte (zoals weergegeven in zijn aan de minister van Justitie J. Lebeau gerichte rapport over de eerste gerealiseerde hervormingen: Rapport sur l’état actuel des prisons en Belgique, sur les améliorations qui y ont été introduites depuis la Révolution et sur la nécessité de l’introduction d’un système pénitentiaire van juni 1833), bleef de hervorming vooral geconcentreerd op het wegwerken van de ernstigste wantoestanden in de centrale en secundaire gevangenissen. Ducpétiaux’ bekommernis ging hierbij primair uit naar enerzijds de classificatie van veroordeelden naar geslacht, leeftijd en duur van de straf, en anderzijds naar de verbetering van de leefomstandigheden in de gevangenissen en de (her)invoering van de cellulaire opsluiting ‘s nachts (waardoor in bepaalde inrichtingen in feite een soort van Auburn-systeem werd geïnstalleerd). Later werd werk gemaakt van penitentiaire hervormingen op grote schaal in de richting van de invoering en veralgemening van het cellulair afzonderingsregime.
49 Zoals o.m. op het vlak van de classificatie van de inrichtingen, de regularisering van het genaderecht, verbeteringen aan interne regime (o.m. met betrekking tot het onderwijs, het bibliotheekgebruik, de voeding, de briefwisseling, de gevangenisarbeid, de kantine, de «pistole» en de godsdienstbeoefening), het gevangenentransport, de zgn. «patronage» (of voogdij na invrijheidstelling), en het beheer van en toezicht op de inrichtingen (via de zgn. bestuurscommissies of colleges van regenten).
50 Niettemin werden nochtans voordien reeds enkele – zij het zeer bescheiden – initiatieven in deze richting ondernomen. Enerzijds waren de doorgangshuizen («maisons de passage») te Oostende en te Deinze, die evenwel niet binnen de bevoegdheidssfeer van de centrale administratie ressorteerden, reeds opgebouwd volgens het cellulaire type. Anderzijds werd een eerste cellulaire gevangenis gebouwd te Aarlen (provinciaal burgerlijk en militair huis van verzekering, KB 6 januari 1831) en werden – zoals reeds vermeld – in de centrale gevangenis te Gent en te Aalst celkwartieren ingericht voor de afzondering van gedetineerden overdag en ‘s nachts. De geringe capaciteit van deze celkwartieren (32 cellen te Gent, 63 te Aalst) maakte de toepassing van het celregime op een omvangrijke groep gedetineerden evenwel onmogelijk, zodat destijds ook nog geen sluitende conclusies over de efficiëntie van het celregime konden worden getrokken. Het celregime werd in deze inrichtingen in de praktijk in hoofdzaak aangewend in functie van de handhaving van de discipline (als tuchtmaatregel, en ten aanzien van krankzinnige gedetineerden die men niet kon doen opnemen in de gestichten voor geesteszieken) of ten aanzien van gedetineerden wiens antecedenten, gedrag of jonge leeftijd een uitzondering op de regel vereisten. In de andere centrale gevangenissen was geen afzonderlijk celkwartier voorzien, maar stonden wel een aantal cellen ter beschikking die voor dezelfde doeleinden werden aangewend.
51 Tussen 1844 (Tongeren) en 1885 (Sint-Gillis), één jaar na de aanstelling van Adolphe Prins aan het hoofd van de penitentiaire administratie, werden maar liefst 25 nieuwe cellulaire gevangenissen opgericht, een – ook naar huidige normen – gigantische nieuwbouwoperatie waaraan (destijds) een prijskaartje van 25 miljoen BF was verbonden. Na de bouw van bijkomende inrichtingen te Nijvel (1903), Turnhout (1904), Vorst (1910) en Oudenaarde (1919) was het naar Ducpétiaux’ inzichten geconcipieerde afzonderingsregime aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, ruim een halve eeuw na zijn dood (in 1868), veralgemeend toepasbaar over het ganse grondgebied van het land. Enkel in de centrale gevangenis te Gent waren een aantal kwartieren voorzien met gemeenschapsregime, o.m. voor (levenslang veroordeelde) gedetineerden die na 10 jaar cellulaire opsluiting opteerden voor strafuitboeting onder gemeenschapsregime (onderwerping aan het celregime was dus zeker niet absoluut), en voor gedetineerden (crimineel veroordeelden) die gezien hun gezondheidstoestand niet in staat waren het celregime te ondergaan.
52 Cf. É Ducpetiaux, Mémoire à l’appui du projet de loi sur les prisons, présenté à la Chambre des Représentants de Belgique, dans la séance du 3 decembre 1844, avec un appendice et trois plans de prisons cellulaires, Bruxelles, 1845 (appendice et trois plans de prisons cellulaires).
53 KB 4 mei 1848 qui nomme une commission au ministère de la justice, pour la révision du code pénal, in Moniteur, 4 mei 1848.
54 Cf. ook J. Nypels, Législation criminelle de la Belgique ou commentaires et compléments du code pénal belge, Bruxelles, 1867, t. I: Éléments du commentaire, II, nr. 101-141 (p. 59-69) en nr. 237-241 (p. 107-109).
55 Ann. Parl., Kamer, 1849-1850, p. 223, 973 en 1067.
56 Het KB van 25 juni 1853 – uitgevaardigd enkele maanden na de stemming van boek I in het Parlement – belastte de commissie tot herziening van het Strafwetboek met het onderzoek van een voorontwerp van wet betreffende het regime van de gevangenissen en voegde aan deze commissie drie leden toe met het oog op de beraadslagingen in verband met de thematiek van het gevangenisregime, m.n.: Bayet, directeur van het tuchthuis te Gent, Ducpétiaux, inspecteurgeneraal van de gevangenissen, en Vleminckx, inspecteur-generaal van de gezondheidsdienst van het leger. Ducpétiaux legde in 1854 aan de commissie een voorontwerp van wet voor: É. Ducpetiaux, Avant projet de loi sur le régime des prisons, soumis à la Commission chargée par l’arrêté royal du 25 juin 1853 de préparer la révision de la législation pénitentiaire. Exposé des motifs, projet de loi et appendice, Bruxelles, 1854.
57 Ann. Parl., Senaat, 21 februari 1866, p. 195.
58 Ann. Parl., Senaat, 20 februari 1866, p. 179; Doc. Parl., 1865-66, p. LVII.
59 Loi du 4 mars 1870 relative à la réduction des peines subies sous le régime de la séparation, in Moniteur, 10 mei 1870. Cf. over de ontstaansgeschiedenis van deze wet ook: M. Verdussen, De la réforme pénitentiaire. Loi du 4 mars 1870. Discours prononcé par M. Verdussen, procureur général près la Cour d’Appel de Bruxelles à l’audience de rentrée du 15 octobre 1877, Bruxelles, 1877.
60 Cf. de parlementaire voorbereiding van de wet van 1 mei 1913: Doc. Parl., Kamer, 1912-1913, nr.90 en130; Ann. Parl., Kamer, 19 maart 1913, p. 935; Doc. Parl., Senaat, 1912-13, nr. 64; Ann. Parl., Senaat, 25 april 1913. Cf. hierover meer uitgebreid ook CH. DIDION, L’abrogation de la loi du 4 mars 1870 relative à la réduction des peines, in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1913, p. 435-452.
61 Wet 1 mei 1913 tot intrekking van de wet van 4 maart 1870 betreffende de vermindering der straffen onder het stelsel der afzondering ondergaan, B.S., 4 mei 1913.
62 Art. 1 wet 1 mei 1913.
63 Het Algemeen Reglement van 30 september 1905 werd nadien nog gewijzigd door: KB 25 maart 1912 (Hoofdbewaarders en bewaarders – Aantal verlofdagen), KB 6 september 1912 (Minderjarigen in voorlopige bewaring – Bijzonder regime), KB 20 februari 1914 (Bezoek aan beklaagden door personen vreemd aan het bestuur – Medische zorgen – Keuze van geneesheer), KB 30 juli 1919 (Regime voor politieke gedetineerden), KB 24 maart 1920 (Dragen van de gevangenenkap), KB 3 mei 1920 (Bezoek aan de inrichtingen – Bestuurscommissies – Bewaking vrouwelijke gedetineerden – Medische zorgen personeel – Gedragsbulletin personeel – Tuchtregime gedetineerden: vertrouwelijkheden briefwisseling – Godsdienstbeoefening – Morele of instructieve conferenties – Aanbestedingen gebouwen: bouw-of verbouwingsplannen), KB 11 juli 1921 (Medische zorgen gepensioneerde en in disponibiliteit geplaatste personeelsleden), KB 6 september 1921 (Reisonkosten religieuze bewaarsters), KB 12 december 1921 (Afwezigheid wegens ziekte – Bijzondere vergoedingen aan personeelsleden), KB 10 januari 1923 (Medische zorgen personeel), KB 9 februari 1927 (Eedaflegging personeel), KB 14 november 1929 (Uniform – Vergoeding bij benoeming tot (adjunct-directeur), KB 24 september 1931 (Medische zorgen gepensioneerde personeelsleden), KB 23 oktober 1931 (Afhoudingen op vergoeding penitentiaire arbeid), KB 26 augustus 1935, KB 12 februari 1936 (Bestuurscommissies), KB 9 mei 1938 (Dragen van de strafkledij), RB 11 januari 1945 (KB 30 juli 1919: gunstregime politieke gedetineerden), RB 17 februari 1947 (Afhoudingen op vergoeding penitentiaire arbeid), RB 11 april 1950 (Bestuurscommissies), KB 7 november 1951 (Bestuurscommissies), KB 8 april 1954 (Oprichting ambt van hoofdaalmoezenier van de strafinrichtingen), KB 10 november 1964 (Begrafeniskosten overleden gedetineerde).
64 Zo concludeerde het congres – op grond van de verslaggeving door E. Bertrand over de discussies in de sectie (werkgroep) die de vraag naar de waarde van het celregime behandelde – dat «[…] les résultats du système cellulaire, quant à la criminalité et à la récidive, pour autant qu’ils puissent faire l’objet d’une constatation expérimentale, répondent à l’attente des promoteurs de ce mode d’emprisonnement, dans la mesure de l’action possible des procédés pénitentiaires. Il résulte de l’expérience faite en Belgique que l’emprisonnement cellulaire, même prolongée pendant dix ans et au delà, moyennant l’élimination préalable ou succesive de certains éléments, n’a pas, sur la santé physique ou mentale des détenus, d’effet plus défavorable que tout autre mode d’emprisonnement.» (Guillaume en Ch. Didion, Actes du congrès pénitentiaire international de Bruxelles, août 1900, t. I: Procès-verbaux des séances, Berne, 1901, p. 332 en 544)
65 Onder meer met de opkomst van de criminologie, waarvan de inzichten concreet gestalte kregen in de Italiaanse biologische school en de Frans sociologische school.
66 Met name deze inzake de gezondheidstoestand van gedetineerden, de mortaliteitsgraad, het aantal gevallen van krankzinnigheid en van zelfmoord.
67 Cf. meer uitgebreid over het leven en werk van Prins o.a. de publicaties van J. Simon, Trois grandes figures de la science pénitentiaire belge..., p. 588-605; S. Christiaensen, Destabilisatie en beheersing. De «défense sociale» -doctrine van A. Prins in het licht van zijn mens-en maatschappijvisie, Leuven, K.U.Leuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid (Licentiaatsverhandeling Criminologie), 1985; F. Tulkens, Un chapitre de l’histoire des réformateurs. Adolphe Prins et la défense sociale, in F. Tulkens (ed.), Généalogie de la défense sociale en Belgique (1880-1914), Bruxelles, 1988, p. 17-46; Ph. Mary, De la cellule à l’atelier. Prins et la naissance du traitement des détenus en Belgique, in P. Van Der Vorst en Ph. Mary (ed.), Cent ans de Criminologie à l’U.L.B. Adolphe Prins. L’Union Internationale de Droit Pénal. Le cercle universitaire pour les études criminologiques, Bruxelles, 1990, p. 161-184.
68 A. PRINS, La loi sur la libération conditionnelle et les condamnations conditionnelles, in Journal des Tribunaux, 1888, p. 1105-1116, 1121-1128 en 1169-1176.
69 A. Prins, Criminalité et répression: essai de science pénale, Bruxelles, 1886; ID., Science pénale et droit positif, Bruxelles, 1899; ID., La défense sociale et les transformations du droit pénal, 1910.
70 Waar de gevangenisstraf voor onverbeterlijke gewoontemisdadigers gericht zou zijn op bewaring en eliminatie (voor onbepaalde duur) en een regime van werk in gemeenschap en sterke discipline zou worden toegepast, pleitte Prins voor andere gedetineerden voor een strikt celregime (kortgestrafte gelegenheidsmisdadigers), voor langgestrafte gelegenheidsmisdadigers nog aangevuld met een gemengd regime, of voor een progressief systeem (verbeterlijke gewoontemisdadigers).
71 Loi 27 novembre 1891 pour la répression du vagabondage et de la mendicité (vertaling: Wet tot beteugeling der landlooperij en der bedelarij), in Moniteur, 3 december 1891.
72 Wet 15 mei 1912 op de kinderbescherming, B.S., 27-28-29 mei 1912. Met deze wet werd de vroegere «correction paternelle» afgeschaft en werd de opsluiting van minderjarigen in gevangenissen enkel nog in uitzonderlijke gevallen mogelijk.
73 Wet 9 april 1930 tot bescherming der maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, B.S., 11 mei 1930.
74 Loi du 31 mai 1888 établissant la libération conditionnelle et les condamnations conditionnelles dans le système pénal (vertaling: Wet waarbij voorwaardelijke invrijheidstelling en voorwaardelijke veroordeling in het strafrecht worden ingevoerd), in Moniteur, 3 juni 1888.
75 É Ducpétiaux, Avant projet de loi sur le régime des prisons...; ID., Des conditions d’application du système de l’emprisonnement séparé ou cellulaire, Bruxelles, 1857.
76 Ducpétiaux zag de voorwaardelijke invrijheidstelling bepaald niet als incompatibel (of bedreigend) voor het celstelsel, maar eerder als een noodzakelijk complement, met als doel een té bruuske overgang naar het vrije leven en het daaraan gelieerde probleem van hoge recidivecijfers in de eerste periode na invrijheidstelling te voorkomen.
77 Projet de loi du 5 juillet 1889 – Application du régime cellulaire: Doc. Parl., Kamer, 1888-89, nr. 233; Ann. Parl., Kamer, 5 juli 1889, p. 1555.
78 Projet de loi établissant, dans les prisons, un régime spécial pour les récidivistes, Doc. Parl., Kamer, 1892-93, nr. 264.
79 Cf. over leven en werk van Louis Vervaeck o.m. de publicaties van R. De Bont, Meten en verzoenen. Louis Vervaeck en de Belgische criminele antropologie, circa 1900-1940, in Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, 2001, p. 63-104; W. Depreeuw, Louis Vervaeck, 1872-1943, in C. Fijnaut (ed.), Gestalten uit het verleden: 32 voorgangers in de strafrechtswetenschap, de strafrechtspleging en de criminologie, Antwerpen/Leuven, 1993, p. 149-162.
80 B. De Ruyver, De strafrechtelijke politiek gevoerd onder de socialistische Ministers van Justitie É. Vandervelde, P. Vermeylen en A. Vranckx, Antwerpen, (Interuniversitaire Reeks Criminologie en Strafwetenschappen, nr.17), 1988.
81 Cf. bijvoorbeeld de indringende getuigenis van Léon Cornil uit 1946: L. Cornil, Le droit pénal et la procédure pénale après la tourmente. Méditations et rêveries d’un vieux pénaliste aux cours des derniers mois de l’occupation ennemie, in Les Novelles, Corpus Juris Belgici. Procédure pénale, Bruxelles, t. I, vol. 1 (Introduction), 1946, p. 13-92.
82 Het dragen van de gevangenenkap – wezenskenmerk van het celstelsel – werd facultatief gesteld (KB 24 maart 1920) en raakte hierdoor al snel in onbruik. De instructie (het onderwijs) werd, in tegenstelling tot de gebruiken onder het Ducpétiaux-systeem (gedetineerden antwoordden in gebarentaal) opnieuw een verbale aangelegenheid (MO 18 maart 1920) en de gevangenenhokjes in de klaslokalen – die elk contact tussen gedetineerden onderling dienden te voorkomen – werden afgebouwd. In enkele inrichtingen werden ook de individuele (d.i. cellulair opgevatte) wandelplaatsen geleidelijkaan afgebroken en vervangen door gemeenschappelijke wandelplaatsen. Het leespakket van de gevangenisbibliotheken werd uitgebreid met werken van technische, algemeen educatieve, historisch-politieke en laïciserende aard (MO 10 juli 1920, MO 26 juli 1920), en de gevangenisonderwijzer kreeg een begeleidende taak toebedeeld bij de boekenkeuze van de gedetineerde (ter vervanging van het vroegere systeem waarin de gedetineerde geen enkele vrije keuze had). En op het vlak van de gevangenisarbeid tenslotte werd voorzien in de oprichting van twee gevangenisscholen (Gent, Hoogstraten), in de installatie van een aantal – gemeenschappelijke – werkhuizen (beheerd door een Centrale Arbeidsdienst) en enkele ateliers (voor werkzaamheden ten behoeve van private aannemers) in een aantal gevangenissen, en in de invoering van werk in openlucht (op landbouw-, veeteelt-, en tuinbouw georiënteerde hoeven: Merksplas, Sint-Hubert, Ruiselede, Hoogstraten en Sint-Andries).
83 Deze laboratoria die waren samengesteld uit een geneesheer-antropoloog (in feite een psychiater, «médecins specialistes»), een klerk en een bewaarder-meter, hadden tot taak veroordeelde gedetineerden aan een antropologisch onderzoek te onderwerpen met het oog op de strafbehandeling op individuele grondslag (KB 30 mei 1920). Bedoeling was gegevens te verzamelen aangaande de fysieke en psychische constitutie van de veroordeelde (o.m. via persoonlijkheidsonderzoek en metingen van het menselijk lichaam) en daaruit indicaties af te leiden voor de classificatie en de verdere behandeling in de gevangenis (o.a. op het vlak van de aard van de toe te bedelen gevangenisarbeid).
84 Deze dienst had als taak wetenschappelijke controle uit te voeren op de activiteiten van de laboratoria (medische diensten), en in te staan voor de vorming van het personeel en voor de organisatie van de gevangenisarbeid.
85 Aan de vooravond van W.O. II werd het penitentiaire landschap gekenmerkt door een diversiteit aan instellingen, gespecialiseerd naargelang leeftijd, therapeutische behoeften (op lichamelijk en/of geestelijk vlak), gerechtelijke/penitentiaire antecedenten, hechtenistitel en strafduur, m.n.: secundaire gevangenissen voor normale voorlopig gehechten en kortgestraften (in principe tot één jaar), een centrale gevangenis voor normale langgestraften, een strafschool voor jongere normale veroordeelden, twee strafinrichtingen voor normale primair correctioneel veroordeelden, twee strafinrichtingen voor normale correctioneel veroordeelden in staat van recidive, een gevangenissanatorium, een inrichting voor lichamelijk zwakken, een inrichting voor geestelijk zwakken, psychiatrische afdelingen in de arresthuizen voor de inobservatiestelling van abnormale verdachten, recidivistengestichten tot bescherming van de maatschappij voor de internering van ter beschikking van de Regering gestelde recidivisten en gewoontemisdadigers, en abnormalengestichten tot bescherming van de maatschappij voor de internering van krankzinnigen, geesteszwakken en geestesgestoorden.
86 Naast medisch of psychiatrisch georiënteerde regimes (in het gevangenis-sanatorium resp. de psychiatrische annexen/instellingen van sociaal verweer voor abnormalen), werd in een aantal (nieuwe) bijzondere instellingen en in sommige gewone strafinrichtingen geëxperimenteerd met het gemengd regime (afdeling lichaamszwakke veroordeelden Merksplas, afdeling mentaal zwakke veroordeelden Oudenaarde, instellingen voor primair correctioneel veroordeelden) of met een progressief regime (recidivistengesticht tot bescherming van de maatschappij Merksplas, strafschool Hoogstraten).
87 E. Bertrand, Les réformes pénitentiaires, in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1921, p. 248.
88 Cornil ontkende niet dat de latere specialisering van de inrichtingen (voor recidivisten, abnormalen,...) een wettelijke hervorming noodzaakte (L. Cornil, Le droit pénal et la procédure pénale après la tourmente..., p. 62); uiteindelijk bood de wet op het sociaal verweer in 1930 de rechtsgrond voor de inrichting van nieuwe instellingen. Wel meende Cornil dat de wet (van 1 mei 1913) aan de Regering voldoende ruimte liet voor de oprichting van bijzondere strafscholen, de inrichting van een gevangenis-sanatorium, een afdeling voor epileptici en voor geesteszwakken en zelfs voor de doorgevoerde hervormingen in de klassieke penitentiaire instellingen voor normale veroordeelden, zoals de afschaffing van de gevangenenkap en de inrichting van arbeid in gemeenschap in werkhuizen met behoud van de regel van het stilzwijgen (Ibid., p. 59-62), hetgeen o.i. toch voorkomt als een wezenlijke modificatie van het door de wet van 1 mei 1913 geviseerde afzonderingsregime.
89 L. CORNIL, Le droit pénal et la procédure pénale après la tourmente..., p. 58-59 (eigen onderlijning).
90 Ibid., p. 62.
91 Artikel 1, § 3 van de wet van 1 mei 1913 stelt dat gedetineerden omwille van gezondheidsredenen reeds vóór de termijn van tien jaar cellulaire opsluiting aan de toepassing van dit regime kunnen worden onttrokken. Deze (nieuwe) wettelijke bepaling betekende niet meer dan de wettelijke consacratie van de voorschriften die reeds in het Algemeen Reglement van 1905 (art. 1 en 461) waren opgenomen. In vroegere reglementen – weliswaar nog vóór de veralgemening van het celregime met de wet van 4 maart 1870 – was overigens ook reeds voorzien dat gedetineerden ten alle tijde aan de cellulaire opsluiting konden worden onttrokken. Zo bepaalde het Reglement van 16 december 1859 voor de centrale gevangenis te Leuven in artikel 204 dat gedetineerden voor wie het celregime schadelijk of onzinvol was of die niet meer binnen de toelatingsvoorwaarden vielen naar een andere gevangenis konden worden overgebracht: «Les condamnés pour lesquels la prolongation du régime cellulaire serait reconnue inutile ou nuisible, ou qui ne seraient plus dans les conditions énoncées à l’art. 2 du présent règlement pour l’admission à la maison pénitentiaire seront transférés dans d’autres prisons, en vertu d’une décision du Ministre de la justice. Cette décision sera prise sur la proposition ou l’avis de la commission et du directeur de la maison pénitentiaire, et après avoir consulté le médecin en chef chaque fois que le transfèrement aura lieu pour cause de santé» (eigen onderlijning).
92 Cf. in dit verband bijvoorbeeld het reeds eerder geciteerde rapport-Haus: «Notre commission a reçu la mission de réviser le code et, par conséquent, d’adopter, relativement aux peines qui emportent privation de liberté, le système qui lui parait le meilleur. N’hésitons pas à proposer l’adoption du système de séparation individuelle, appliqué à tous les degrés d’emprisonnement, mais avec les modifications et les exceptions que nous allons exposer avec détail.» (J. Nypels, Législation criminelle de la Belgique…, t. I, Éléments du commentaire, II, nr. 107) (eigen onderlijning).
93 L. Belym, Du système pénitentiaire, in Les Novelles, Corpus Juris Belgici, Procédure pénale, Bruxelles, 1949, t. II – vol. 2, Appendice, p. 535, nr. 462 (eigen onderlijning).
94 M. Poll, La réforme pénitentiaire en Belgique, in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1936, p. 3-4. Dit grondwetsartikel – nu artikel 108 van de Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994 (B.S., 17 februari 1994) – machtigde de Koning om verordeningen te maken en besluiten te treffen die noodzakelijk waren voor de uitvoering van de wetten. M. POLL (p. 3-4) stelde hieromtrent: «On a soutenu que l’organisation des prisons entre dans les attributions du législateur, que, notamment, celui-ci a seul le pouvoir de supprimer ou de créer une prison. S’il est vrai qu’aucune disposition légale ne donne expressément compétence en cette matière au Gouvernement, celui-ci puise ce pouvoir dans l’article 67 de la Constitution, lequel confère au Roi le droit de faire les règlements et arrêtés nécessaires pour l’exécution des lois. Dans les limites tracées par l’art. 67 de la Constitution, le Gouvernement, s’inspirant des enseignements de la science pénitentiaire, peut réorganiser, voire supprimer les établissements qui ne répondent plus au but pour lequel ils ont été institués. Le pouvoir de réglementation du Roi ne comporte d’autre restriction que celle indiquée par l’art. 67 de la Constitution, à savoir que l’arrêté ou le règlement ne peut ni suspendre les lois elles-mêmes, ni dispenser de leur exécution.»
95 L. Belym, Du système pénitentiaire..., p. 532-533, nr. 448 (eigen onderlijning).
96 X., Le budget des Prisons devant la Chambre. Séance du 24 juin 1921, in L’Écrou, 1921, p. 140141(eigen onderlijning).
97 A. Neys, Ernest Bertrand, 1868-1949», in C. Fijnaut (ed.), Gestalten uit het verleden..., p. 173.
98 KB 21 mei 1965 houdende algemeen reglement van de strafinrichtingen, B.S., 25 mei 1965, err., 13 juli 1965.
99 Hij zag in de gebrekkige wettelijke onderbouw van het detentieregime een aantasting van het legaliteitsbeginsel, vreesde voor een uitholling van het preventief, intimiderend karakter van de straf, bekritiseerde de almacht van de administratie (uitvoerende macht) die de door de rechterlijke macht uitgesproken straffen quasi ongelimiteerd kon modificeren, en beklemtoonde dat aan de grondrechten van burgers die van hun vrijheid werden beroofd enkel afbreuk kan worden gedaan wanneer de wetgever dit formeel heeft voorzien.
100 Cf. bijvoorbeeld de commentaar van de auteurs van het trefwoord Régime pénitentiaire van de Pandectes belges: «C’est regrettable que la loi du 4 mars 1870 ait été rédigée d’une façon aussi sommaire, et n’ait plus reproduit certaines dispositions organiques du régime pénitentiaire qui avaient été proposées lors de la rédaction du Code pénal. Une loi plus complète s’impose; sans entrer dans les détails d’administration dont la réglementation peut être laissée au pouvoir exécutif, cette loi abrogerait les dispositions surannées du Code pénal et servirait de base légale à la classification actuelle des prisons et à leur organisation intérieure.»(Pandectes belges, Inventaire général du droit belge à la fin du XIXe siècle, Bruxelles, 1909, t. XCIV, tw. Régime pénitentiaire, p. 418, nr. 179). J. Stevens (Les prisons cellulaires en Belgique. Leur hygiène physique et morale, Bruxelles, 1878 [heruitgegeven in 1891], p. 94) stelde in dit verband «[...] qu’il importe de laisser à l’autorité exécutive une certaine latitude dans l’application des peines, sauf à ne pas s’écarter des principes essentiels posés à cet égard dans la loi. Aujourd’hui [in 1878] cette latitude est pour ainsi dire illimitée, ou du moins rien ne la définit ni n’en marque les limites. C’est un embarras pour l’administration et ce pourrait devenir une cause de dangereux arbitraire, si elle pouvait être tentée d’en abuser.» (eigen onderlijning).
101 L. Belym, Rapports préparatoires, Troisième Congrès international de droit pénal, Roma, Istituto poligrafico della stato, 1933, p. 159-162 (Rapport gepresenteerd door Léon Belym op het derde Internationale Congres voor Strafrecht te Palermo, 3-8 april 1933) (eigen onderlijning).
102 Met betrekking tot de mogelijkheid waarover de uitvoerende macht beschikte om de door de rechter uitgesproken straf in te korten (via de voorwaardelijke invrijheidstelling) – een situatie die pas in 1998 werd geremedieerd – was L. Cornil formeel: «Ce que j’ai dit de la libération conditionnelle montre combien j’admire l’œuvre de Jules Le Jeune. Elle contient cependant un grave défaut: la libération conditionnelle est confiée exclusivement aux services pénitentiaires. [...] L’administration jouira, [...], en fait d’un pouvoir discrétionnaire. [...] La loi de 1888 et les initiatives de l’administration, tout en menant notre droit pénal dans la voie du progrès, ont abouti à une situation à laquelle il s’impose de porter remède. Le juge, en condamnant à une peine privative de liberté, sait uniquement que le condamné ne sera pas maintenu en détention au delà du terme qu’il fixe; il ne sait ni quand ni sous quelles conditions le condamné sera libéré [...].» (L. CORNIL, Le droit pénal et la procédure pénale après la tourmente..., p. 65-67, eigen onderlijning).
103 Ibid., p. 67.
104 W. Depreeuw, De ontwikkeling van de forensisch psychiatrische zorg in België, in F. Koenraadt (ed.), Ziek of schuldig? Twee eeuwen forensische psychiatrie en psychologie, Arnhem, 1991, p. 345-357; K. Kloeck, Het penitentiair oriëntatiecentrum. Ontstaan en ontwikkeling in het kader van de Penitentiair Antropologische Dienst, in Tijdschrift voor Criminologie, 1978, p. 247-260.
105 Aangezien de antropologen werden opgeslorpt door de werken van de commissies van sociaal verweer en het observatiewerk in psychiatrische annexen van het gevangeniswezen, werd het aandeel van de antropologische inbreng bij de uitvoering van de gewone vrijheidsberoving beperkt. Bovendien werden de oorspronkelijk zeer ruime bevoegdheden van de centrale penitentiair antropologische dienst stelselmatig ingeperkt en overgedragen naar andere diensten, naar het centrum voor beroepsopleiding van gevangenisbewaarders (1937), naar de autonome regie van de gevangenisarbeid (1931), en naar de autonome Centrale Sociale Dienst (1937).
106 M. Ancel, La défense sociale nouvelle, un mouvement de politique criminelle humaniste (Publications du Centre d’études de défense sociale de l’Institut de droit comparé de l’Université de Paris), Paris, 1954.
107 Centraal in dit gedachtegoed stond de (mogelijkheid tot) «recuperatie» van de delinquent via de aanwending van therapeutische technieken en de humanisering van het strafrecht.
108 Zo werd de regel van het verplicht stilzwijgen (bij gemeenschap) grotendeels afgeschaft (MO 10 november 1949), werd de afbraak van de individuele hokjes in de kapellen veralgemeend, werd de afschaffing van de cellulaire wandelplaatsen verder doorgedreven, en werd ook de verplichting tot het dragen van een nummer op de borst – gedetineerden werden hiermee aangesproken – voortaan resoluut afgewezen (MO 4 september 1951).
109 Met het oog op de sociale wederaanpassing werd ook ruime aandacht besteed aan de vorming, de beroepsopleiding en de tewerkstelling van gedetineerden. Onder meer werd toelating verleend om afstandsonderwijs te volgen (cursussen per briefwisseling), werden in verschillende inrichtingen cursussen van versnelde beroepsopleiding – o.a. in samenwerking met de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening – georganiseerd, en werden ook de mogelijkheden tot arbeid in gemeenschappelijke ateliers uitgebreid. Het contact met de buitenwereld, en met name het instandhouden of herstellen van contacten met de familie, won eveneens aan belang in het kader van de reclassering. De contactmogelijkheden met de familie via bezoek en briefwisseling werden gaandeweg sterk versoepeld (uitbreiding van de lijst van personen van wie men zonder voorafgaande toelating van de directeur bezoek mag ontvangen en met wie men vrij mag corresponderen, de verhoging van de frequentie van de bezoeken en van de mogelijkheid tot briefwisseling, de uitbreiding van de duur van de bezoeken, etc.). Belangrijk in dit verband is bijvoorbeeld ook de inrichting van gemeenschappelijke spreekkamers voor het bezoek aan veroordeelde gedetineerden (MO 17 april 1948). Verder ging ook bijzondere aandacht uit naar de vrijetijdsbesteding en ontspanning van gedetineerden: de mogelijkheid werd geschapen om radiouitzendingen te beluisteren, er werden binnen de toch al beperkte (en van oorsprong overwegend cellulaire) infrastructurele omkadering zalen ingericht voor cinemavertoningen, pleinen aangelegd voor gemeenschappelijke beoefening van sport (via inrichting van gemeenschappelijke wandelplaatsen), en de mogelijkheid om zich te abonneren op dagbladen en op bepaalde tijdschriften – die voordien enkel bestond voor politieke gedetineerden (KB 30 juli 1919) en voor beklaagden (MO 26 mei 1936) – werd uitgebreid naar de veroordeelden toe (MO 1 oktober 1948; MO 17 december 1949).
110 Vanuit de overtuiging dat korte gevangenisstraffen geen behandeling mogelijk maakten en zelfs desocialiserend werkten, werden verschillende maatregelen getroffen om de negatieve effecten van de detentie te beperken. Enerzijds werden circulaires uitgevaardigd waarbij werd gevraagd sommige korte vrijheidsberovende straffen niet langer uit te voeren. S. Snacken, De korte gevangenisstraf. Een onderzoek naar toepassing en effectiviteit, Antwerpen, (Interuniversitaire Reeks Criminologie en Strafwetenschappen, nr.13), 1986, p. 93-95, 139, verwijst in dit verband, voor de periode tussen het begin van de Tweede Wereldoorlog en midden jaren 1980, naar de circulaires van 6 januari 1940, 9 maart 1940, 30 december 1944, 21 juni 1954, 11 september 1967 en april 1984. Anderzijds werden nieuwe uitvoeringsmodaliteiten ingevoerd, zoals het regime van de beperkte hechtenis en het weekeindarrest (MO 15 februari 1963), en het systeem van de halve vrijheid voor kortgestraften (MO 14 december 1964). Verder ontwikkelden zich vanuit een perspectief om de terugkeer naar de samenleving beter voor te bereiden en de familiebanden nauwer aan te halen ook verschillende vormen van verlof en een systeem van halve vrijheid voor langergestraften.
111 De belangrijkste vernieuwingen op dit vlak waren o.m. de nieuwe schikkingen die werden getroffen op het vlak van het antropologisch onderzoek (MO 14 september 1954: oriënterings-en behandelingsonderzoek) en de uitvaardiging van een nieuw antropologisch dossier (begin jaren 1960), de oprichting in de gevangenis van Sint-Gillis van een Penitentiair Onderzoekscentrum (POC) dat zich onder meer moest inlaten met het onderzoek van de problematische gevallen in het kader van de classificatie, de penitentiaire behandeling en de adviesverlening inzake voorwaardelijke invrijheidstelling (MO 9 oktober 1963), de opzet van experimenten met nieuwe psychologisch georiënteerde methoden van «groupcounseling», en de oprichting, naast de antropologische laboratoria die zich in hoofdzaak bezighielden met de «abnormale» gedetineerdenpopulatie, van zgn. Observatie-en behandelingseenheden (OBE’s) in een aantal instellingen die als taak hadden in te staan voor de begeleiding en behandeling van individuele gedetineerden, en de organisatie van (individuele of gezamenlijke) «basisactiviteiten» voor gedetineerden en van vormingsinitiatieven voor het personeel (MO 26 juli 1971).
112 Dit Reglement werd nadien nog gewijzigd door volgende KB’s: KB 28 april 1970 (Penitentiaire arbeid: omstandigheden, vergoeding, bestemming gelden, politieke gedetineerden), KB 25 februari 1971 (Briefwisseling met familie, bepaalde overheden – Bestemming gelden militaire gedetineerden – Bestuurscommissies), KB 24 november 1972 (Briefwisseling met bepaalde overheden), KB 9 juli 1979 (Bezoek aan de inrichtingen – Godsdienstbeoefening – Overhandiging briefwisseling – Briefwisseling met bepaalde overheden – Benoeming (erkenning) aalmoezeniers – Penitentiaire arbeid: facultatief, voorrang, straf – Bestemming gelden – Bestuurscommissies), KB 15 december 1982 (Uitoefening van een activiteit die verkeer met buiten vergt), KB 31 mei 1983 (Bezoek door advocaten: niet-EU), KB 7 februari 1986 (Plaatsing op strafcel – Afzonderingscel), KB 4 december 1990 (Verklaring gedetineerde eredienst – Morele consulenten – Morele en godsdienstige bijstand: erkenning – Morele bijstand niet-confessioneel – Verklaring gedetineerde), KB 4 april 1991 (Zedelijkheidsdossier: inzage advocaat – Personeelsconferenties – Genadevoorstellen – Voorwaardelijke invrijheidstelling), KB 25 juni 1993 (Personeelsconferentie – Voorwaardelijke invrijheidstelling – Zedelijkheidsdossier), KB 22 oktober 1993 (Kwartier met verscherpte beveiliging), KB 3 februari 1994 (Metaaldetectiecontrole), KB 6 februari 1995 (Kwartier met verscherpte beveiliging), KB 26 september 1995 (Briefwisseling met bepaalde overheden, advocaten, diplomatieke en consulaire ambtenaren –Bezoek door advocaten: vrij verkeer – Verbod van vrij verkeer: advocaat), KB 2 mei 1996 (Telefoongebruik), KB 10 februari 1999 (Zedelijkheidsdossier: inzage advocaat – Personeelscollege – Voorwaardelijke invrijheidstelling), KB 9 maart 2001 (Fouillerig – Afzonderingsregime – Bezoeken door leden van het personeel), KB 23 maart 2001 (Bedienaars erkende eredienst en moreel consulenten), KB 14 oktober 2002 (Briefwisseling met bepaalde overheden), KB 4 april 2003 (Inspectie en toezicht – Bestuurscommissies)
113 MB 12 juli 1971 houdende algemene instructie voor de strafinrichtingen, Bull. Best. Strafinr., 1971, 218. De Algemene Instructie werd verder nog aangepast door volgende MB’s: MB 4 oktober 1971 (Classificatie inrichtingen: Saint-Hubert), MB 7 april 1975 (Briefwisseling: aantal – Boeken – Rust op het bed overdag), MB 7 juli 1980 (In-en uitgang buiten wonende personeelsleden – Vervanging aalmoezenier: vergoeding – Vervanging geneesheer: bezoldiging – Vervanging apotheker: bezoldiging – Bewapening personeel), MB 4 december 1990 (Morele bijstand – Godsdienstbeoefening), MB 26 oktober 1998 (Aanduiding inrichtingen bestuurd door e.a. directeur met 5 jaar graadanciënniteit: Andenne, Brugge, Vorst, Lantin, Merksplas, Sint-Gillis), MB 10 februari 1999 (Personeelscollege – Genade en voorwaardelijke invrijheidstelling), MB 12 juli 2000 (Classificatie: nieuwe bestemming Wortel), MB 9 maart 2001 (Toezicht familiebezoek – Bewaarderspersoneel: voor vrouwen bestemde lokalen – Bewaarsters – Toegang directeur tot vrouwenkwartier – Veiligheid en ordehandhaving in vrouwenkwartier), MB 16 mei 2001 (Classificatie inrichtingen: Ittre), MB 31 juli 2001 (Aanduiding inrichtingen bestuurd door directeur met 5 jaar graadanciënniteit: Andenne, Brugge, Vorst, Lantin, Merksplas, Sint-Gillis, Ittre), MB 15 april 2002 (Eredienst overleden personeelsleden – Personeel: niet aan het statuut van het Rijkspersoneel onderworpen – Godsdienstbeoefening – Morele dienstverlening – Plechtigheid overleden gedetineerde – Bijstand gedetineerden in stervensgevaar), MB 14 februari 2003 (Aanduiding inrichtingen bestuurd door e.a. directeur met 5 jaar graadanciënniteit: Andenne, Brugge, Vorst, Lantin, Merksplas, Sint-Gillis, Ittre, Hasselt)
114 Cf. supra.
115 Dit probleem werd trouwens ook door de voormalige directeur-generaal Dupréel erkend: «En Belgique, les textes légaux et réglementaires sont assez rares dans le domaine de l’action pénitentiaire. Une tradition déjà longue fait qu’en cette matière des transformations parfois importantes interviennent par la voie prétorienne, sur la base des dispositions très générales du Code pénal, du Code d’instruction criminelle et des lois complémentaires, souvent largement interprétées.» (J. Dupreel, Évolution législative et réglementaire du traitement pénitentiaire (1957-1967), in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1968, p. 203).
116 Ibid., p. 203-209.
117 Zo stelde J. Dupreel, Évolution législative et réglementaire du traitement pénitentiaire..., p. 203: «Dans l’ensemble, cette manière de procéder a été bénéfique car le traitement de la délinquance exige une adaptation rapide et continue des méthodes pour faire face aux modifications incessantes des problèmes humains à résoudre. Les pays qui ont méconnu cette nécessaire souplesse et qui ont tenté de codifier l’exécution des peines n’ont pas eu à s’en féliciter. Tôt ou tard la pratique les conduit à se libérer des contraintes paralysantes d’une réglementation très vite dépassée par les circonstances économiques et sociales.» (eigen onderlijning).
118 J. Dupréel, Theorie en praktijk in de behandeling der gedetineerden, in Bulletin van het Bestuur Strafinrichtingen, 1961, p. 22 (eigen onderlijning).
119 Ibid., p. 13 (eigen onderlijning).
120 Ph. Mary, Révolte carcérale: changements et logique pérenne de la prison, Bruxelles, 1988; X, Vijfjaarlijks Verslag 1975-1980, in Bulletin van het Bestuur Strafinrichtingen, 1980. In het Vijfjarig Verslag van het Bestuur Strafinrichtingen over de periode 1975-1980 wordt een kort overzicht geschetst van alle acties tussen 1975 en 1979 (p. 151-155).
121 J. Francois, Droits des détenus, réalité ou voeu pieux?, in La Revue Nouvelle, 1979, p. 262-272; P. Landreville, Les détenus et les droits de l’homme, in Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 1978, p. 387-400; C. Eliaerts, De Belgische normen t.a.v. de transnationale normen met betrekking tot de rechten en vrijheden van veroordeelde gedetineerden, in B. De Schutter, België en het internationaal strafrecht/La Belgique et le droit international pénal, Acta colloquium 20/21-5-1974, Leuven, 1975, p. 240-304; ID., De fundamentele rechten van veroordeelde gedetineerden, Brussel, Vrije Universiteit Brussel (doctoraatsproefschrift criminologie), 1977; L. Van Outrive, De gevangenis: een systeem op drift, Leuven, 1978; C. Eliaerts en M. Rozie, Toezicht op de uitvoering van de straf, in Rechtskundig Weekblad, 1977-78, p. 2409-2428; R. Legros, Voorontwerp van Strafwetboek, Brussel, 1985; J. Detienne, G. Houchon en T. Peters, Hoge Raad voor Penitentiair Beleid: Rapport betreffende de werkzaamheden, adviezen en grote opties van penitentiair beleid (1978-1982), in Panopticon, 1986, p. 585-589; J. Detienne, L’évolution de la politique pénitentiaire à travers les travaux du Conseil supérieur de la politique pénitentiaire, in Justitie en Sociale hulpverlening. 100 jaar evolutie, Koninklijke commissie der beschermingscomités, Brussel, 1994, p. 381-422.
122 Cf. o.m. F. Pieters, J. Vanacker en P. Bollen, Teveel zielen drukt de pret. Bespreking van het probleem van de overbevolking in de gevangenissen, in Panopticon, 1988, p. 574-587; K. Beyens, S. Snacken en C. Eliaerts, Barstende muren. Overbevolkte gevangenissen: omvang, oorzaken en mogelijke oplossingen, Antwerpen, (Interuniversitaire Reeks Criminologie en Strafwetenschappen, nr. 26), 1993.
123 K. Beyens, Toezien op elektronisch toezicht, in Orde van de dag, afl. 10, juni 2000, p. 23-32.
124 Vanaf 1980 werden de Gemeenschappen (en de voor «gewone» burgers toegankelijke voorzieningen) bevoegd voor de invulling van belangrijke aspecten van het dagelijkse gevangenisleven, hetgeen aan Vlaamse kant recent nog resulteerde in een zgn. Strategisch Plan inzake de hulp-en dienstverlening aan gedetineerden. Zie over deze ontwikkelingen meer in detail o.m. de publicaties van W. Meyvis, Samenwerking Justitie-Gemeenschappen: bouwsteen voor een nieuw penitentiair beleid?, in Panopticon, 1995, p. 247-251; ID., Uitvoering Vlaams strategisch plan hulp-en dienstverlening aan gedetineerden. Een overzicht, in Panopticon, 2003, p. 591-599; M. Bouverne-De Bie, A. Dermaut-Clyncke en W. Meyvis, Van reclasseringswerk in het verlengde van justitie naar justitieel ambulant welzijnswerk in het kader van het algemeen welzijnsbeleid. Tien jaar forensisch welzijnswerk in Vlaanderen, in Panopticon, 1996, p. 537-554.
125 Cf. bijvoorbeeld experimenten in verband met «herstelgerichte detentie», de intrede van zgn. herstelconsulenten binnen het penitentiair milieu (MO 4 oktober 2000) en de betrokkenheid van slachtoffers in het kader van de procedure tot voorwaardelijke invrijheidstelling. Cf. hierover meer uitgebreid ook de bundel met bijdragen die werden gepresenteerd op een nog vrij recente studiedag over herstelgerichte detentie (J. Vanacker (ed.), Herstel en detentie, Hommage aan Prof. Dr. Tony Peters, Brussel, 2002).
126 Een aantal zeer recente regimewijzigingen die via ministeriële omzendbrief werden doorgevoerd, bouwen voort op experimenten die in het penitentiair milieu werden opgezet en zijn mede geïnspireerd door de basisoriëntaties die terzake in het eindverslag van de zgn. commissie-Dupont (en het «Voorstel van Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden») aan het interne penitentiair regime werden gegeven. Dit is onder meer het geval met de nadere uitwerking van een regelgeving voor de uitvoering van het ongestoord en kindvriendelijk bezoek en de verdere uitbreiding van de bezoekfrequentie (MO 5 juli 2000), en de regeling inzake het beheer van de massa van gedetineerden, en met name de bestemming van de inkomsten uit arbeid (MO 5 september 2002).
127 L. Dupont (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen...
128 In de Memorie van Toelichting van de «Proeve van...» (Ibid., p. 125-126) werd tevens een duidelijk standpunt ingenomen over de positionering van de vrijheidsberovende straf binnen het bredere straffenarsenaal, en werd nader omschreven in welke omstandigheden de oplegging van een vrijheidsberovende straf geïndiceerd zou zijn. Deze passage werd uiteindelijk niet meer overgenomen in de Memorie van Toelichting van het «Voorstel van basiswet».
129 Wet 23 januari 2003 houdende harmonisatie van de geldende wetsbepalingen met de wet van 10 juli 1996 tot afschaffing van de doodstraf en tot wijziging van de criminele straffen, B.S., 13 maart 2003 (eigen onderlijning).
130 Cf. in dit verband: wet 10 juli 1996 tot afschaffing van de doodstraf en tot wijziging van de criminele straffen, B.S., 1 augustus 1996; MO 12 september 1996. Door de wet van 10 juli 1996 werd de doodstraf afgeschaft en vervangen door levenslange opsluiting of hechtenis, naargelang het gaat om misdrijven van gemeen recht dan wel politieke misdrijven. De term dwangarbeid wordt niet meer gebruikt en is vervangen door het meer neutrale begrip opsluiting. Teneinde de gradatie van de straffen te behouden werden met de nieuwe wet de (vroegere) levenslange dwangarbeid en de levenslange hechtenis vervangen door een tijdelijke straf, nl. de opsluiting of hechtenis van 20 tot 30 jaar. Verder werd ook het vroegere onderscheid tussen gewone en buitengewone hechtenis afgeschaft.
131 Eenzelfde onachtzaamheid valt ook op te merken bij de wijziging door dezelfde wet van 23 januari 2003 (art. 10) van artikel 30ter, eerste lid van het Strafwetboek dat nu als volgt luidt: «Ieder veroordeelde tot tijdelijke opsluiting of correctionele gevangenisstraf wordt tewerkgesteld [...]» (eigen onderlijning). Strikt naar de letter van de wet beschouwd, brengt deze aanpassing van de betreffende bepaling van het Strafwetboek met zich mee dat veroordeelden tot levenslange opsluiting – de vroegere term dwangarbeid werd door de wet van 10 juli 1996 (afschaffing doodstraf) vervangen door opsluiting – (d.i. voorheen de veroordeelden tot de doodstraf) niet verplicht zouden zijn tot het verrichten van gevangenisarbeid. Naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om een loutere onoplettendheid van de wetgever, en niet om een doelbewuste wetswijziging om (toekomstige) levenslang gestraften inderdaad van gevangenisarbeid vrij te stellen. De verklaring voor deze legistieke onnauwkeurigheid is dan ook eenvoudig. De wetgever heeft zich er toe beperkt de oorspronkelijk in artikel 30ter, eerste lid Sw. voorziene straffen om te zetten in de nieuwe straffen overeenkomstig de wet van 10 juli 1996, en dus de termen «tot dwangarbeid, opsluiting» te vervangen door de woorden «tot tijdelijke opsluiting» (art. 10 Wet 23 januari 2003): de vroegere straffen tot levenslange dwangarbeid werden met de wet van 10 juli 1996 inderdaad omgezet in een straf van tijdelijke opsluiting van 20 tot 30 jaar. De wetgever anno 2003 heeft hierbij evenwel uit het oog verloren dat in de nieuwe formulering van artikel 30ter, eerste lid Sw. normalerwijze ook de veroordeelden tot een levenslange opsluiting (de nieuwe straf ter vervanging van de vroegere doodstraf) opgenomen dienden te worden. Reden voor deze «vergetelheid» is wellicht dat het bij deze (nieuwe) categorie van veroordeelden (tot levenslange opsluiting) gaat om veroordeelden die vroeger tot de doodstraf werden veroordeeld, een categorie die voorheen inderdaad – en trouwens vanzelfsprekend (gezien de nakende executie, althans in zoverre de doodstraf ook effectief werd uitgevoerd) – niet tot gevangenisarbeid verplicht was.
132 L. Dupont (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen..., p. 113-129.
133 Ibid., p. 117.
134 Ibid., p. 119.
135 Eigen onderlijning.
Auteur
(Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie – Katholieke Universiteit van Leuven)
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Violences juvéniles sous expertise(s) / Expertise and Juvenile Violence
XIXe-XXIe siècles / 19th-21st Century
Aurore François, Veerle Massin et David Niget (dir.)
2011
Violence, conciliation et répression
Recherches sur l’histoire du crime, de l’Antiquité au XXIe siècle
Aude Musin, Xavier Rousseaux et Frédéric Vesentini (dir.)
2008
Du sordide au mythe
L’affaire de la traite des blanches (Bruxelles, 1880)
Jean-Michel Chaumont et Christine Machiels (dir.)
2009
L’avortement et la justice, une répression illusoire ?
Discours normatifs et pratiques judiciaires en Belgique (1918-1940)
Stéphanie Villers
2009
Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
Une nouvelle génération de recherches / Een nieuwe onderzoeksgeneratie
Dirk Heirbaut, Xavier Rousseaux et Alain Wijffels (dir.)
2010
Des polices si tranquilles
Une histoire de l’appareil policier belge au XIXe siècle
Luc Keunings
2009
Amender, sanctionner et punir
Histoire de la peine du Moyen Âge au XXe siècle
Marie-Amélie Bourguignon, Bernard Dauven et Xavier Rousseaux (dir.)
2012
La justice militaire en Belgique de 1830 à 1850
L'auditeur militaire, « valet » ou « cheville ouvrière » des conseils de guerre ?
Éric Bastin
2012
Un commissaire de police à Namur sous Napoléon
Le registre de Mathieu de Nantes (10 vendémiaire an XII - 28 août 1807)
Antoine Renglet et Axel Tixhon (dir.)
2013
La Bande noire (1855-1862)
Le banditisme dans l'Entre-Sambre-et-Meuse et ses liens avec l'affaire Coucke et Goethals
Laure Didier
2013
« Pour nous servir en l'armée »
Le gouvernement et le pardon des gens de guerre sous Charles le Téméraire, duc de Bourgogne (1467-1477)
Quentin Verreycken
2014