Verzoenen en beteren in de xvide eeuw. De zaak Van Muelenbeke versus De Goudsmet
p. 67-90
Texte intégral
1Voor de Raad van Vlaanderen vonden tussen 1543 en 1547 twee afzonderlijke processen plaats, waarbij de familie van de slager Jan van Muelenbeke, als eiser van betering, procedeerde tegen vader en zoon De Goudsmet, eveneens slagers. Allen woonden in Kortrijk. De vader, Jan de Goudsmet, had pardon en zijn zoon Luuc de Goudsmet had remissie van de vorst gekregen1.
2In het proces tegen De Goudsmet senior voerde de familie aan dat hij Jan van Muelenbeke meerdere malen met de dood had bedreigd. Ook had hij aangekondigd dat hij hem door zijn zoons zou laten ombrengen en hij had zijn kinderen daar ook daadwerkelijk toe aangezet. Van Muelenbeke was diverse keren het slachtoffer van hun agressie geweest. Bij één van die gelegenheden, op 14 april 1543, verwondden de zoons De Goudsmet en hun trawanten de vrouw van Van Muelenbeke aan het gezicht, waardoor zij voor het leven «gedefigureert» was. Hun vader moedigde hen vanuit zijn venster aan en riep daarbij dat ze Van Muelenbeke moesten doodslaan, want hij «hadde goets ghenouch omme hem te versoenene». Hij kreeg voor deze ophitsing pardon van landsheer Karel V, maar bleef ook daarna het echtpaar bedreigen. Hij liet Van Muelenbeke zelfs, tot diens grote schande, door de soeverein baljuw van Vlaanderen arresteren, onder het voorwendsel dat Van Muelenbeke hem wilde vermoorden. De soeverein baljuw liet hem weer vrij bij gebrek aan bewijs.
3Jan de Goudsmet stelde, als verweerder in dit beteringsproces, dat hij en Jan van Muelenbeke meningsverschillen en ruzies over het verhandelen van bepaalde beesten
4hadden gehad. Van Muelenbeke had hem ook een keer aangevallen. Daarom hadden zijn zoons, uit «paternele affectie» en buiten zijn medeweten, Van Muelenbeke besprongen. Dit gebeurde op 14 april 1543, onder groot gerucht en gekrijs, in de buurt van het huis van de vader, die toegaf dat hij, door het lawaai gealarmeerd en bezorgd over het lot van zijn kinderen, had geroepen dat ze Van Muelenbeke moesten doodslaan.
5De zaak kreeg een ernstig vervolg want ruim een half jaar later, op 29 oktober 1543, werd Jan van Muelenbeke werkelijk gedood2.
6Luuc de Goudsmet, een zoon van Jan, kreeg op 5 september 1544 remissie voor deze doodslag3. In het beteringsproces voerde de familie van het slachtoffer aan dat Luuc ene Gyselbrecht de Vleeschouwere, een misdadig mens, voor de doodslag had ingehuurd. Luuc en zijn vader hadden Jan van Muelenbeke om zijn «prosperiteyt ende welvaert» benijd en hadden hem zonder enige reden «grooten haet ende nydt» toegedragen. Toen de doodslag door Gyselbrecht de Vleeschouwere zijn beslag had gekregen, bleef Luuc de familie gewoon onder ogen komen. Bovendien bood hij hen geen enkele genoegdoening aan.
7Luuc de Goudsmet, verweerder in dit tweede proces, voerde aan dat Gyselbrecht een vijand van Jan van Muelenbeke was geweest en dat daarin dus de reden voor de doodslag moest worden gezocht. Van Muelenbeke had de broer van Gyselbrecht willen laten verbannen en vervolgens had Gyselbrecht de hond van Van Muelenbeke verwond. Toen Luuc, in het gezelschap van Gyselbrecht, Van Muelenbeke tegenkwam, was Luuc daarom juist bang geweest dat er iets zou gebeuren. Hoewel het gerucht ging dat hij had geroepen: «slaet tes tijdt», meende hij zelf te hebben geroepen: «en slaet niet». En hoewel het «faict ende dootslach den impetrant gheenssins anne en ghinck», had de baljuw van Kortrijk hem van het kerkhof, waar hij heen was gevlucht, gehaald en gevangen gezet. Hij moest vervolgens vanuit de gevangenis zijn zaak behartigen en processen voeren. Uiteindelijk kreeg hij remissie, waarbij tevens werd opgedragen hem uit gevangenschap te ontslaan.
8Het remissieverzoek laat zien dat Luuc een man van twintig jaar was, met een zwangere vrouw. De inleiding van het rekest gaat over de bestaande onmin tussen Gyselbrecht de Vleeschouwere en Jan van Muelenbeke. Tijdens de fatale ontmoeting werd Luuc door angst bevangen, omdat Van Muelenbeke wellicht nog boos was op Gyselbrecht, maar ook op hemzelf vanwege de ruzie tussen de families. In het rekest wordt deze familietwist, die in de civiele procedure door de tegenpartij zo breed was uitgemeten, tussen haakjes weggemoffeld: «midts dat zyn vadre hy ende zyn broeders oick te vooren questie ghehadt hadden jegens den zelven Muelebeke». Luuc beweerde onschuldig te zijn aan het gebeuren en er ook niet toe aangezet te hebben. De Geheime Raad vroeg de schepenen en de baljuw van Kortrijk om advies in deze zaak. Luuc kreeg gratie, na overleg tussen de Geheime Raad en de landvoogdes, vanwege zijn jemugdigheid en lange detentie4.
9Tegen Jan de Goudsmet en zijn zoon Luuc werden dus beteringsprocessen gevoerd bij de Raad van Vlaanderen door de nabestaanden van Jan van Muelenbeke. Deze processen vonden plaats in het kader van het interinement van de gratiebrieven van Jan en Luuc. Het interinement ofwel de wettelijke bekrachtiging van een gratiebrief was een voorwaarde die aan de gratie was verbonden. Het gaf onder meer de «geïnteresseerde» partij de kans er bezwaar tegen aan te tekenen. De weduwe en de voogden van de kinderen van het slachtoffer eisten als voorwaarde voor instemming met het interinement van pardon, dat Jan de Goudsmet veroordeeld zou worden om op een openbare «dinghedach» voor de Raad te verschijnen. Hij moest blootshoofds, knielend op één knie, in zijn loshangende lijnwaad («ongegort») met een niet brandende kaars («tortse ongebrant») van 6 pond was in de hand, God, Hof en eisers vergiffenis vragen. Bovendien moest hij verklaren dat de «enorme injurie, offensie, lesie ende schade» die hij de weduwe en de overledene had toegebracht en laten toebrengen, hem «hertelic leet» was, dat hij het niet met «quade cause» had gedaan en het nooit weer zou doen. Dezelfde ceremonie moest worden herhaald voor het gerecht in Kortrijk in aanwezigheid van de familie. Verder moest hij een glazen venster in de kapel van de Wapenberg buiten de Rijselpoort van Kortrijk laten maken, met wapens en beschilderd overeenkomstig de wens van de eisers, met daarin geschreven wanneer, waarom en door wie dit venster gemaakt was. Voor de verminking van het gezicht van de weduwe vroeg men een schadevergoeding van honderd karolusgulden. Hij moest bovendien de overledene uit het «handtboucke» van de soeverein baljuw laten verwijderen en verklaren dat hij hem ten onrechte en met «quade cause» had aangeklaagd. De kosten, het verlet en de schade die de arrestatie van Jan van Muelenbeke door de soeverein baljuw met zich hadden gebracht, wilde de familie ook vergoed hebben. Voor de «confusie» die de overledene door deze onterechte hechtenis had ondergaan, zou hij nog eens honderd karolusgulden moeten betalen. Deze laatste eis kwam in wezen neer op smartengeld post mortem.
10Op 28 februari 1545 interineerde de Raad van Vlaanderen de pardonbrief. Jan de Goudsmet werd ertoe veroordeeld de Raad uit naam van justitie vergiffenis te vragen, in aanwezigheid van de eisers indien zij dat wensten en hetzelfde te doen in Kortrijk. Hij moest de dokters die de weduwe hadden behandeld, betalen en bovendien de erfgenamen honderd gulden geven. De amende civiel kwam op veertig gulden en daarnaast diende hij de kosten van het geding betalen5.
11In de zaak tegen zoon Luuc eiste de getroffen familie, als voorwaarde voor instemming met het interinement van de remissiebrief, een «honnorable ende proffitable beteringhe ende satisfactie». Ze verwachtten «een solempnelen voetval» die Luuc de Goudsmit, naar gewoonte, in zijn lijnwaad zou moeten doen en op de dag van de voetval voor de mondzoener (de naaste mannelijke bloedverwant6) een «handschoe» met tien karolusgulden. Verder eisten ze een gezongen «uutvaert» met negen voorlezingen uit de Bijbel en een plechtige requiemmis met diakenen en subdiakenen. Hij diende ook op die dag brood te laten bakken van een mud tarwe voor de «ghemeenen» armen van Kortrijk. Bovendien wilde de familie van het slachtoffer de kosten van de chirurgijns die de overledene hadden behandeld en de kosten van de lijkschouwing op hem verhalen. De mondzoener moest honderd karolusgulden ontvangen om naar eigen inzicht te verdelen. Tenslotte wilden ze dat de Raad de impetrant veroordeelde tot lijfrentes van drie pond per jaar voor elk van de vier kinderen en van zes pond per jaar voor de weduwe, ingaande op de datum van de dood van de overledene en die lijfrente «behoorlick te bezettene [verpanden]».
12De remissiebrief werd op 26 februari 1547 geïnterineerd. De Raad verdrievoudigde in het interinementsvonnis de geëiste lijfrente voor de weduwe tot achttien karolusgulden en verviervoudigde die voor de vier kinderen tot twaalf karolusgulden voor elk. Hem «absolverende» van de verdere eis, legde de Raad hem nog een amende civiel van 200 gulden, de betaling van de gevangeniskosten en de kosten van het gevoerde proces op7.
13In beide gevallen werd het interinement van de gratiebrief gecombineerd met een civiele procedure waarin de gelaedeerde partij haar eisen voor een honorabele en profitabele betering naar voren bracht. De impetranten van pardon en remissie voerden verweer en de Raad van Vlaanderen velde een vonnis ter zake van het interinement en de betering. De familie eiste in beide gevallen dat de impetranten vergiffenis zouden smeken. Deze eis werd alleen bij het pardon door de Raad overgenomen. Bij het interinement van remissie vond de Raad een voetval niet nodig, waarschijnlijk omdat Luuc de Goudsmet niet zelf de doodslager was. Ook zien we dat een familievete met elementen van «jalousie de prospérité» en «jalousie de métier» tot de geweldplegingen en de doodslag hadden geleid. In het rekest van Luuc de Goudsmet werd de familievete alleen terloops gemeld. De opmerking tussen haakjes moest waarschijnlijk volstaan om niet achteraf van het verzwijgen van relevante feiten («subreptie») te worden beschuldigd8. Jan de Goudsmet, de aanvoerder in de familievete, werd veroordeeld tot het vragen van vergiffenis aan justitie in aanwezigheid van de familie. In de procedure kwam naar voren dat hij justitie had misbruikt, door zijn tegenstander op valse gronden gevangen te laten nemen.
14De familie was dus in het kader van het interinement gerechtigd een materiële en morele betering te eisen als deze niet reeds was voldaan. De rekesten en interinementen van remissie bieden hierover veel informatie. Het gratierecht kan niet los worden gezien van de positie van de gelaedeerde partij en hoe die zich over de tijd heeft ontwikkeld.
1. Historische achtergronden
15Het recht op vergelding wordt wel gezien als één van de eerste georganiseerde vormen van justitie9. De verzoening, aldus R. C. Van Caenegem, is het noodzakelijk gevolg van het principe van de private oorlog. Hij is inherent aan het primitieve systeem, dat de enkelingen en de families het recht geeft zichzelf recht te verschaffen. De verzoening, en meer speciaal de doodslagzoen, werd reeds door Tacitus bij de Germanen gesignaleerd10. In het Germaanse recht werden vetes en eigenrichting na doodslag als een normale zaak beschouwd. Men bekommerde zich meer om verlies en schade die een persoon en zijn familie waren aangedaan dan om de publieke zaak. Bij het ontbreken van een centrale of regionale macht die voor vrede en recht kon zorgen, was men aangewezen op de solidariteit van de familie. Vetes en bloedwraak waren het gevolg.
16De ontwikkeling van steden, handel en industrie na de twaalfde eeuw ondergraafden het feodale systeem en de overheden verwierven meer controle over de samenleving. De vervolging van misdrijven ex-officio kwam in Vlaanderen al vanaf de twaalfde eeuw op gang11. De stedelijke autoriteiten hielden zich ook in toenemende mate bezig met het regelen van vredes en verzoeningen om familievetes te bestrijden12. De vrede was een tijdelijke maatregel, die bestond uit het opschorten van vijandelijkheden. De zoen was permanent. Als vanouds konden de partijen de vrede en verzoening zelf regelen. Dit werd de «vriendelijke» vrede en zoen genoemd die vaak door bemiddeling van «goede lieden» tot stand kwam13. Daarnaast zorgden schepenen voor de «wettelijke» vrede en zoen14. R. C. Van Caenegem beschrijft de, in Vlaanderen in de xide en xiide eeuw ontwikkelde, gewoonte waarbij schepenen of gespecialiseerde «paisierders» van overheidswege partijen zelfs tot verzoening dwongen en de verzoeningsvoorwaarden vaststelden. Hier was dus niet alleen maar sprake van hulp bij de verzoening, maar van «zoendwang»15. Inbreuk op vrede of zoen werd tot de zware misdrijven gerekend. Bij deze «vredebraak» of «zoenbraak» kon men op strenge straffen rekenen16. Een zelfde ontwikkeling beschreef R. Fruin voor Holland en Zeeland. Dat scheidslieden, met gerechtelijk gezag bekleed, zich met vrede en verzoening bezighielden, was in de dertiende eeuw ook in die streken gewoonte geworden17. De in oorsprong private verzoening werd op deze wijze een publiekrechtelijke zaak18.
17Vechtende partijen die door schout of schepenen tot vrede werden gemaand, beloofden elkaar bij handslag over en weer vrede19. De vrede, met een handslag bekrachtigd en de vredebraak werd beschreven door Jan Matthijssen:
«Ist dat yemant hem versuuymt in vredebrake ende quetst of slaet een anderen over een hantvrede, die hy selve mitter hant ghegeven heeft, wetende ende willens, ende die rechter hem bewysen mach, na den rechte van der steden, al wair hy poirter, hy verbuert sijn lijf ende al sijn goet20«.
18De vredebraak werd dus bestraft met de dood en confiscatie van goederen.
19Vóór 1350 behandelden de paisierders in Gent ongeveer 4,5 maal zoveel misdrijven als de strafrechters en de activiteiten van de eersten breidden zich tot 1430 nog sterk uit. Met het afbrokkelen van de stedelijke autonomie, nam deze zoenpraktijk echter af21. Voor Gent laat R. C. Van Caenegem een snelle afname zien vanaf 1470. Alleen de door paisierders geregelde verzoening bij doodslag bleef als restverschijnsel tot halverwege de zestiende eeuw bestaan22. De zoenen die door Gentse paisierders bij doodslag werden gesloten, betroffen alleen die gevallen waarbij de doodslager was gevlucht. Gevangen genomen doodslagers werden door de baljuw vervolgd en konden eventueel met hem composeren. Van een gevluchte doodslager die in de gemeenschap wilde terugkeren, had de getroffen familie qua genoegdoening dus meer te verwachten dan wanneer het aankwam op een strafproces of een financiële transactie met de baljuw23. Wel was het de rechter mogelijk bij het vaststellen van een straf een schadevergoeding op te leggen, een constructie die eigenlijk geen verzoening meer mag worden genoemd24.
20In de xivde-eeuwse Gentse zoenen werden allerlei bijkomende verplichtingen als voorwaarden aan de doodslager opgelegd. Naast het zoengeld werden het lezen van zielsmissen, het betalen van de dokterskosten, de plaatsing van een gedenkteken op de plaats van de doodslag en bedevaarten bedongen25. Evenals in Vlaanderen was het in Holland en Zeeland gebruikelijk het zoengeld binnen een jaar in drie termijnen te betalen. Het eerste deel werd de «heimelike soen» ofwel voorzoen genoemd en was bestemd voor de magen van het slachtoffer die zich na de doodslag het meest ingespannen hadden en de meeste kosten hadden gemaakt26. De tweede termijn, de erfzoen, was bestemd voor de directe erfgenamen. Deze kan waarschijnlijk gelijkgesteld worden met de Vlaamse mondzoen27. Het laatste deel ging naar de «gemeene» magen, de bloedverwanten tot een bepaalde graad, en werd de maagzoen genoemd28. Deze regeling was in de xvde eeuw nog gebruikelijk.
21Vetevoering is in Hollandse, Zeeuwse en Vlaamse steden nooit definitief strafbaar gesteld29. Drie broers, Dirck, Willem en Gerrit Claesz. uit Rijnsburg in Zuid-Holland namen wraak op de familie van een voortvluchtige, die de zoon van één van hen had gedood. Zij braken vensters en sloegen de moeder van de dader in elkaar. Ze verdedigden zich in het rekest notabene met de opmerking dat ze dachten dat de dader in het huis verbleef. Zij kregen voor dit misdrijf pardon op 18 november 153330. Vetevoering werd nog lang, zeker tot in de xvide eeuw, in zekere mate getolereerd als een oude, moeilijk uitroeibare gewoonte31. De bestrijding van deze, diep in het rechtsgevoel gewortelde, traditie gebeurde op indirecte wijze. Vanaf de dertiende eeuw werden vredes door de overheid bij voorkeur voor langere tijd of permanent opgelegd en verzoeningen kwamen steeds meer onder dwang tot stand. Zowel in Vlaanderen als in Holland en Zeeland gebeurde dit laatste na een onderzoek naar de omstandigheden en de toedracht van de zaak32.
22Naast de bemoeienis met vrede en verzoening, probeerde de overheid het aantal verwanten, dat bij het ontvangen en vooral het betalen van de afkoopsom voor de wraak was betrokken, in te perken. De verwanten waren vanouds de vrienden en magen, ofwel bloedverwanten van beide partijen tot aan de achterneven toe. Men sprak over de vier «vierendelen», dit waren de afstammelingen van de vier paren overgrootouders. Door dit deel van de familie van de dader moest het maag-of zoengeld worden opgebracht, dat aan de familie van het slachtoffer toekwam33. Deze verplichting om bij te dragen aan het zoengeld werd door velen als een drukkende last ervaren34. Filips de Goede bond de strijd aan met deze dwingende gewoonte en op 28 november 1462 bepaalde hij dat de verplichting tot betaling van het maaggeld door de onschuldige bloedverwanten van de dader moest worden opgeheven35. «Een praktijk als de familiale aansprakelijkheid was op den duur al te flagrant in tegenspraak met de jongere opvatting van de publieke actie tegen misdadigers36«.
23Ch. Petit-Dutaillis gebruikte de remissiebrieven van Filips de Goede als bron voor een studie over het veterecht37. Hoewel de publieke vervolging en de overheidsbemoeiing met vrede en zoen sterk was toegenomen, was de angst voor wraak in de xvde eeuw geenszins verdwenen. Gevluchte doodslagers meldden in remissiebrieven naast «rigueur de justice» ook «fureur de partie» te vrezen38. In de xvde-eeuwse remissiebrieven is het veterecht nog levendig aanwezig. Vergeldingen van de krenking van de eigen eer of die van de familie waren niet ongewoon en evenmin was het ongebruikelijk er gratie voor te vragen en te krijgen39. De familiale solidariteit gaf volgens Ch. Petit-Dutaillis aan de xvde eeuwse remissiebrieven een speciale kleur. Weerwraak werd aangevoerd als verzachtende omstandigheid bij doodslag. Zelfs moord met voorbedachte rade, gepleegd in het kader van een vete, kwam in deze tijd nog voor gratie in aanmerking40. P. Hoppenbrouwers stelde bij de bespreking van een xvde-eeuws geval van remissie verleend aan een ex-onderdrossaard van Heusden, dat men hier gebruik maakte van de mogelijkheid remissie te vragen met als doel de familieleden van het slachtoffer tot verzoening te dwingen. Wat hij daarbij vaststelde is belangrijk voor ons thema: «In dit laatste opzicht betekende de mogelijkheid van remissie wel degelijk een afrekening met het oude, omdat de verlening van een remissiebrief een verbod impliceerde op de daadwerkelijke voltrekking van bloedwraak aan de dader, of nauwkeuriger: een gebod inhield tot verzoening41«. Zo werden door remissieverlening beide partijen tot verzoening gedwongen.
24In de ordonnantie van 2 mei 1500 stelde Filips de Schone dat het te vaak voorkwam dat officieren van justitie remissie verleenden zonder dat de daders de getroffen familie tevreden hadden gesteld. Hij gebood de officieren zeer goed op te letten dat, alvorens te gratiëren, dit recht van de geïnteresseerde partij tot gelding kwam: «combien que lesdicts officiers ne debvroyent donner lesdictes graces du moins que premiers ne leur feust deuement apparu que les impetrans d’icelles eussent satisfaict et contenté les parties». Er werd volgens de ordonnantie te gemakkelijk gratie verleend, waardoor de delinquenten ongestraft bleven en de gedupeerden onverzoend en waardoor ook de misdadigheid toenam42. In de belangrijkste ordonnantie over remissie, die van 20 oktober 1541, kwam de gelaedeerde partij pas ter sprake in de bepaling betreffende het interinement. Daarbij werd voor het eerst gesteld dat haar instemming niet alleen betrekking had op het afdwingen van een betering, maar dat zij, naast de procureur-generaal, zich ook tegen de remissie mocht verzetten, zodat de dader strafrechtelijk vervolgd kon worden43. Doordat de vrienden en magen ook de rechtmatigheid van de remissie konden aanvechten, lag bij het interinement de nadruk nog meer op een eventuele vervolging. Dit recht van de getroffen familie kon preventief werken ten aanzien van pogingen ten onrechte remissie te krijgen.
2. Verzoening
2.1. Vergeven en verzoenen
25Gratie bij doodslagen kon alleen worden bekrachtigd als de dader zich met de familie van het slachtoffer had verzoend. In de rekesten die bij de Geheime Raad werden ingediend, meldde de verzoeker dan ook zeer vaak dat de verzoening al was geregeld. Zo zei Quentin Jansz. uit Bergen op Zoom naast dat hij «uit noodweer», een schoutsdienaar had gedood, dat het slachtoffer vóór zijn overlijden schuld had bekend, hem had vergeven en zijn familie had verzocht «nemmermeer wrake ofte betheringhe te begheren44«. Met grote regelmaat worden, aan het slot van de rekesten, deze vergevende uitlatingen van het slachtoffer, vaak gepaard gaande met zelfbeschuldiging ter ontlasting van de dader, gememoreerd. Wie zijn medechristen geen vergeving kon schenken, kreeg ook geen absolutie van zijn biechtvader. Dat was in boeteboeken expliciet zo geregeld. De angst van de stervende voor hel en vagevuur tijdens zijn laatste biecht werd een troef in handen van de gratieverzoeker en deze kwam tot stand door de inspanningen van de geestelijke die de stervende in zijn laatste uren bijstond45.
26In het rekest van Marcx de Hondt werd verteld dat de overledene «in zyn biechte ende daerbuuten» hem het feit had vergeven en had gewenst dat men hem niet op enige manier zou «molesteren46«. Hij vergaf de dader dus ook buiten de biecht om. De vergeving van andermans zonde was ook een zelfstandige manier om Gods vergeving van de eigen zonden te krijgen47. Het slachtoffer van Pieter Jansz. uit Middelburg vergaf de suppliant op zijn ziekbed «deur tonderwys van zynen pastoer» en hij wilde dat er geen wraak of «moeyenisse» (overlast, tegenspoed) van zou komen48. Dit hangt samen met de richtlijnen van de pastoor als biechtvader van de stervende. Zij bewogen mensen op hun sterfbed tot vergeving. Daartoe bestond een aparte vragenlijst, naast de lijst van vragen naar de begane zonden.
27Zo mogelijk nam de stervende ook de schuld op zich. Adriaen Andriesz. uit Brielle zei de laatste zeven jaar niet anders te hebben gedaan dan drinken, dobbelen en in overspel leven. Hij werd in het rekest van Bastiaen Dircksz. aldus geciteerd:
28«daer ick langhe omghelopen hebbe, dat hebbe ick nu ghevonden ende en hebbe nyet beter dan myn loon, want ickt zelve up mynen hals ghehaelt hebbe ende es myn eyghen schult geweest ende hebber leetwesen aff». De pastoor was getuige van deze verklaring, die volgens de suppliant zelfs op schrift stond. Hij schonk de dader vervolgens vergiffenis en zei geen «wrake» te verlangen. Hij riep ook zijn familie en vrienden op daarvan af te zien49.
29De vergeving van het slachtoffer werkte mogelijk als verzachtende omstandigheid en wanneer de stervende ook nog de schuld op zich nam, werd de dader daarvan vrijgepleit, zo kon men menen. Uiteraard was deze vergevingsgezinde houding alleen mogelijk als er sprake was van een sterfbed. Deze ontlastende omstandigheid van vergeving voor het sterven werd in zeven procent van de rekesten aangedragen. Met vergiffenis was de zaak echter nog niet afgedaan. De jurist Pieter Bort stelde dat na de vergiffenis het regelen van de verzoening aan bod kwam50. Het vrijpleiten van schuld, het afzien van wraak en het vergeven waren aspecten van en wegbereiders voor de verzoening.
30Het vergeven van de dader en het eventueel op zich nemen van de schuld door de stervende had dus enerzijds een sacrale betekenis, anderzijds was het een logische stap in het gehele proces van verzoening en genoegdoening. Dat het in deze vorm in de rekesten verschijnt duidt dus op (pogingen tot) verzoening. Het is tevens te zien als een overblijfsel van de accusatoire procedure waarin de vervolging van de dader afhankelijk was van de klacht van het slachtoffer en zijn familie en door hen kon worden voorkomen. Het is geen toeval dat De Damhouder nog in 1555 moest benadrukken dat men op deze wijze niet aan vervolging ontkwam:
«en peynst niet dat midts desen onderlinghe reconciliatie ende pais tdelict teenen male gheabsolveert es, ende uute, ende de peyne gheaboleert, want hoe wel dat beede de partien pais ghemaect hebben, den iuge procedeert altyt uut zijnder officie ter punicien van van den delicten, al waert oock dat hy met hem gheen claghende partie en hadde...51«.
31Verzoening was een noodzakelijke maar niet voldoende voorwaarde voor gratie.
2.2. Het tijdstip
32Het belang van de verzoening in de zestiende eeuw komt tot uitdrukking in het feit dat de verzoening een noodzakelijke voorwaarde was voor gratie bij doodslag52. In de remissiebrieven komt regelmatig de klacht voor dat men wilde verzoenen, maar dat de familie van het slachtoffer daartoe niet bereid was. De dader vluchtte bijna altijd, zodat familie en vrienden ingeschakeld moesten worden, niet in de laatste plaats om het zoengeld bij elkaar te brengen. Als gevolg van de moeilijkheden om verzoening te regelen, varieerde in de procedure van remissieverlening het tijdstip van de verzoening. In de rekesten staat regelmatig dat met de familie van het slachtoffer al verzoend is, maar vaak ook zweeg men daarover.
33Het regelen van de verzoening was dus niet eenvoudig. Er kon sprake zijn van een niet meewerkende tegenpartij, van het ontbreken van goede relaties die konden bemiddelen of van armoede. En bij dit alles lag ook justitie nog op de loer. Een enkele keer werd in een rekest gewag gemaakt van een mislukte poging tot een regeling met de tegenpartij. Jonge Jacob Roel had «in teycken van leetscappe» dikwijls mannen van eer, wethouders en andere personen naar de geïnteresseerde partij gestuurd om een verzoening te regelen. Deze wilde echter «tot gheen redelicht verstaen» tenzij hij zich voor eeuwig uit het land zou terugtrekken. De suppliant was daar niet toe bereid, want hij had een zwangere vrouw en zijn «principaele neringe» in Amsterdam53. Sebastiaen Florisz. uit Hilversum zei geen stuiver te hebben om te zoenen, maar met behulp van zijn familie had hij van «goede luyden» zoveel aalmoezen weten te vergaren, dat hij het zoengeld kon betalen. Hij toonde de zoenbrief bij zijn rekest54. Ook het tegendeel kwam voor. De Kortrijkse slager Jan de Goudsmet, meende zijn zoons te kunnen aanmoedigen tot doodslag, omdat hij toch geld genoeg had om te zoenen55.
2.3. Zoenbrieven
34Een enkele maal stuurde men de zoenbrief met het rekest mee56. Slechts twee zoenbrieven zijn tussen de oorspronkelijke rekesten in Brussel bewaard gebleven. Jacob Claesz. uit Udam stuurde naast twee getuigenverhoren ook de zoenbrief mee. De verzoening was tot stand gekomen tijdens een proces voor schout en schepenen van Zuiderwoude en met behulp van kerkelijke bemiddelaars. De zoenbrief behelsde eigenlijk uitsluitend een «ontwijkgebod», nog net geen «straatverbod». De dader moest de familie van de dode gedurende negen jaar overal zoveel mogelijk ontlopen en zijn beroep als schipper zodanig uitoefenen, dat hij zo min mogelijk in Udam kwam of ten hoogste vier maal per jaar. Als hij door storm, onweer of windstilte niet kon uitvaren moest hij zoveel mogelijk op zijn schip blijven. Een financiële betering werd niet bedongen57.
35Wettelijke zoenen werden officiëel gezegeld. De hierboven besproken zoenbrief van Jacob Claesz. was een «wettelijke» zoen tot stand gekomen onder supervisie van, ondertekend en voorzien van zegels door schout en schepenen van Zuiderwoude. Gheleyn Adriaensz. presenteerde tijdens het interinement een zoenbrief met het zegel van de stad Middelburg58. Cornelis Gerritsz., poorter van Leiden, bekende in zijn rekest dat hij tot drie keer toe «voor de cruyssen59« niet naar het «vuytwysen60 des zoensbrieff ende recognitie» was gegaan. Hij beloofde dat onmiddellijk te doen, zodra hij gratie zou krijgen61.
36Dat de «vriendelijke» zoen, gesloten door partijen zelf of door bemiddeling van niet-overheidsdienaren in de zestiende eeuw ook nog voor kwam, blijkt uit de tweede zoenbrief. De verzoening betrof de doodslag die Omaer de Visch uit Hondschote op 26 mei 1564 had gepleegd op Franchois Zedeman. De achtergronden van de doodslag werden in het rekest uitvoerig belicht. Het kwam er op neer dat Franchois had aankondigd Omaer met een mes te zullen doodsteken, nadat deze hem met een stenen bierkan een gat in het hoofd had geslagen. Omaer kreeg op 29 december 1565 remissie. De verzoening werd een jaar daarvoor, op 25 januari 1565, geregeld. De voogd van de minderjarige kinderen van het slachtoffer en iemand die als «wettelyc man» uit naam van de weduwe sprak, en een «vriend» van de overledene, waren op die dag bij elkaar gekomen. Ze sloten eendrachtig een «goeden ende ghedueren paeys» met vader Joris de Visch uit naam van Omaer. Ze verklaarden dat de dodelijke afloop van «het mesval ende ongheluc» door Omaer begaan vooral was gelegen in de geringe zorg van de chirurgijn62. Daarom vergaven en vergaten zij geheel en al wat Omaer misdaan had, mits Joris de Visch voor alle geleden schade, voor de kosten die de vrienden hadden gemaakt en voor het welvaren van de kinderen 62 pond parisis zou betalen en nog eens tien pond voor de jongste zoon. Daarbij kwamen de twintig schellingen die de vrienden en magen op Allerzielendag hadden verteerd. Daarmee waren ze geheel tevreden, waarbij uitdrukkelijk werd gezegd dat een mondzoen niet hoefde te worden betaald en dat ook een voetval niet nodig was63.
37Steekproeven laten zien dat bij remissies voor Holland en Zeeland in 1531 in 26 van de 97 rekesten over verzoening niets werd gemeld64; in 1549 zwegen 16 van de 47 supplianten over verzoening en in 1555 waren dat er 19 van de 5765. Toch werd in die gevallen wel remissie verleend. De verzoening moest in die gevallen voor of tijdens het interinement van de remissiebrief plaatsvinden.
2.4. Verzoening en interinement
38Dat ná de gratieverlening controle op de verzoening met de familie van het slachtoffer moest plaatsvinden, werd nadrukkelijk in de remissiebrief gestipuleerd. Één van de geformuleerde voorwaarden voor het van kracht worden van de remissie luidde: «satisfactie ende beteringe eerst ende alvoeren gedaen der partie geinteresseert, indien die noch niet gedaen en is ende op datter eenige toe staet civillyck alleenlyck66«. Het controleren en zonodig het regelen van de verzoening moest gebeuren tijdens het interinement bij de provinciale justitieraad. Wielant stelde: «Ende alle remissien moeten innehouden satisfactie te doene der partie updat zo [= zij] niet ghedaen en es, ende ooc interrinement67«. In deze teksten werd uitsluitend gesproken over «satisfactie», ofwel voldoening. Andere juristen, zoals Pieter Bort, gebruiken het woord «verzoening». Onderscheid tussen «verzoenen» en «voldoen» maakten de supplianten zelf ook wel. Vaak werd in het rekest gezegd dat de suppliant de vrienden en magen had gezoend én gebeterd68, ofwel «gesoont ende voldaen69». Een vaste combinatie was ook «pays ende satisfactie70». Het is echter ook mogelijk dat de termen betrekking hebben op één en dezelfde handeling.
39Bij de dagvaarding van de vrienden en magen van het slachtoffer waren de mannelijke verwanten in de meerderheid. Als het slachtoffer één of meerdere broers had, werden die altijd gedagvaard. In Vlaanderen trad de oudste broer of de naaste mannelijke bloedverwant als «mondzoener» op. Vanouds ontving de mondzoener de zoen van de dader waarmee de ceremoniële verzoening tussen de partijen symbolisch werd bezegeld71.
40De interinementsprocedure was de lakmoesproef voor de verzoening, want als die dan nog niet was geregeld, kon de familie van het slachtoffer zich verzetten tegen het interinement72.
3. Beteringsprocessen
41De positie van de familie van het slachtoffer was er in de xvde en xvide eeuw niet op vooruit gegaan. Strafvordering kon alleen nog van overheidswege worden ingesteld. De private klager kon ten hoogste om schadeloosstelling procederen. Een formele klacht, ingediend door het slachtoffer van een misdrijf of zijn nabestaanden, om een publieke strafvordering uit te lokken kwam nauwelijks meer voor. De private verzoening zoals hierboven beschreven was in geval van doodslag en verminking het meest gebruikelijk. De klager kon ook een proces op gang brengen via een «actie van iniuriën» om zijn schade-eis te effectueren. Hij moest dit proces echter zelfstandig voeren73.
42Een goede mogelijkheid om een schade-eis in te dienen was een beteringsproces in het kader van een gratieverlening, zoals in de voorbeelden waarmee dit artikel begon. Bij verminking of doodslag kon de gelaedeerde partij haar instemming met het interinement van remissie of pardon afhankelijk stellen van een acceptabele schadevergoeding. Deze procedure vormde een eenvoudig drukmiddel. Een voordeel was dat de procureur-generaal van de provinciale justitieraad zich meestal voegde aan de zijde van de eisers van schadeloosstelling en dat men het proces dus niet zelfstandig hoefde te voeren. J. Monballyu benadrukt de ruime schadeloosstelling die in bovenstaande gevallen, in tegenstelling tot tegenwoordig, kon worden bedongen74.
43Bij de Raad van Vlaanderen was de gewone gang van zaken dat bij het interinement van een remissiebrief de familie van het slachtoffer werd gedagvaard om op een bepaalde dag voor de Raad te verschijnen. De deurwaarder verklaarde op die dag meestal dat de geïnteresseerde partij zich «hield aan de paix75», dat de mondzoener en de rest van de familie zich «houdende waeren an den paix darof t’anderen tyden ghemaect» of dat ze de impetrant «niet en wisten te heeschene76». Het kwam dus maar zelden voor dat de familie van het slachtoffer ook daadwerkelijk voor de Raad verscheen77. Als de verzoening was geregeld en de familie berustte in het interinement was het niet nodig dat zij naar de provinciale raad gingen.
44De familie van het slachtoffer stemde niet altijd in met het interinement. In de registers van de Raad van Vlaanderen, waarin de interinementen werden opgetekend, werd soms verslag gedaan van beteringsprocessen, die naar aanleiding van het door de impetrant verlangde interinement, bij de Raad waren gevoerd78.
45In deze processen voegde de procureur-generaal zich bij de eisers van betering. De impetrant van remissie was verweerder. Het verslag in de registers van de Raad van Vlaanderen begon met: «Gezien het geding [of het “proces” of het “different”] hangende in het Hof...». De processen vonden meestal vóór het interinement plaats. Het meest gebruikelijk was dat gelijktijdig met het interinement van de remissiebrief door de Raad een betering werd opgelegd.
46De eisers van betering werden soms door de Raad niet ontvankelijk verklaard. Toen Symoen van Teteghem zijn remissiebrief wilde interineren, eisten de vrienden en magen een uitgebreide betering als voorwaarde voor hun instemming. Symoen stelde echter de doodslag uit «groote» noodweer te hebben begaan en dat hij ondermeer daarom niet tot een betering behoorde te worden veroordeeld79. De Raad gaf hem gelijk en verklaarde bij het interinement op 28 november 1536 de weduwe, vrienden en magen «niet ontfanghelic om beteringhe thebben80».
47Uit dit voorbeeld blijkt dat tijdens de beteringsprocessen nog werd getwist over de toedracht van de doodslag en dus over de aard van het misdrijf. De gelaedeerde partij sprak mee over de kwalificatie van het delict. Bij het eisen van de betering was zo altijd de dreiging van het afwijzen van het interinement door de familie van het slachtoffer aanwezig. Zij vonden immers de doodslag soms zo zwaar, dat zij alleen bij ontvangst van een hoge betering instemden met het interinement. De Raad van Vlaanderen temperde die aanspraken echter meestal en een enkele keer81 werd de impetrant zelfs in het gelijk gesteld, zoals in de laatste voorbeelden. De impetranten betrokken daarbij met succes de stelling: «geen schuld, geen betering82». Bij afwezigheid van schuld werd dus geen betering opgelegd. Wanneer de Raad wel een betering oplegde, was de mate van schuld daarin verdisconteerd. Ook bij het opleggen van een betering werd dus het schuldstrafrecht toegepast.
48In de xvide-eeuwse beteringseisen zien we een onderscheid tussen de morele en materiële betering83. Men gebruikte daarvoor termen84 als «eerlicke ende proffitelicke beteringe85», «honorabele ende profytabele betering86», of «amende honorable ende profitable87». De getroffen familie verwachtte naast schadevergoeding tevens dat de dader haar (en het slachtoffer) vergiffenis zou smeken en allerlei andere geestelijke handelingen zou verrichten. Over dit laatste schrijft R. C. Van Caenegem hoe zich omstreeks het midden van de xiiide eeuw, onder invloed van de christelijke moraal, een «moralisatie van het strafrecht» voltrok. Christelijk-ethische overwegingen maakten dat men in de dader primair een schuldige ging zien, die schuld moest bekennen, zich vernederen en berouw tonen. Tevens ging men belang hechten aan «geestelijke waarden» zoals missen en pelgrimstochten voor het zieleheil van de overledene88.
49Er valt ook een ontwikkeling te zien in de materiële kant van de betering. De verzoening stond in de middeleeuwen in directe relatie met de beëindiging van de vete. De dader had het recht de wraak af te kopen. Het zoengeld was uitdrukking van de forfaitair vastgestelde waarde van het slachtoffer en niet bedoeld als schadevergoeding. In de xvide eeuw werden bij de materiële betering de gederfde inkomsten door het verlies van een familielid meer benadrukt. Ook de kinderen van het slachtoffer gingen daar in mee delen, vooral in de vorm van lijfrentes.
3.1. De morele betering
50De morele betering of «amende honorabele» kon door justitie als correctie worden opgelegd. Deze correctieve ereboete had een andere functie dan de amende honorabele als onderdeel van het conglomeraat van materiële en morele genoegdoeningen aan de gelaedeerde partij. De «amende honorabele» bestond in het algemeen uit de voetval, uitvaartdiensten en missen, gedenktekens en pelgrimstochten. De voetval, waarbij men knielend de getroffen familie vergiffenis vroeg, vertoonde qua vorm grote gelijkenis met de justitiële correctieve amende honorabele.
51Meestal moesten de gegratiëerden de verzoeken om vergiffenis in een linnen onderhemd («lynwaet») doen. Bovendien moest dit kledingstuk «onghegort», dus loshangend, worden gedragen. De kledij drukte zo totale onderwerping en weerloosheid uit en dat moet een grote vernedering zijn geweest. Overheidsfunctionarissen moesten, of misschien kan men beter zeggen «mochten», bij de voetval of het vergiffenis vragen een «zwarten keerle» ofwel een zwarte «tabbaert» dragen. Dit was een zwart overkleed. Twee schepenen, een burgemeester en een burger van Woerden, moesten als amende honorabele voor het parket van het Hof van Holland en dat van Utrecht met zwarte tabbaarden aan en blootshoofds de keizer en justitie om gratie en genade bidden. Zij hadden remissie gekregen nadat zij zich tegen belastingontvangers hadden verzet (één van de uitzonderlijk gevallen van remissie voor een ander delict dan doodslag89). Van Jan van der Strate, baljuw van Oostende, die Joos van Steelant, burgemeester van Oostende, had gedood, werd door de familie van het slachtoffer onder andere een voetval in lijnwaad geëist. Hijzelf stelde voor de voetval in een «zwarten kerle» te doen. De Raad van Vlaanderen bepaalde dat hij de voetval zou doen in de nieuwe kerk van Oostende, gekleed in een loshangende zwarte «kerle» en knielend op één knie90.
52Een andere eis die ook altijd in het vonnis werd overgenomen, als de eisende partij ontvankelijk werd verklaard, was dat de impetrant een uitvaart (begrafenisdienst) zou laten houden – uiteraard moest dit een symbolische plechtigheid zijn omdat de dode allang begraven was – of de uitvaartskosten zou betalen.
53Tevens werd naast de voetval en de uitvaart vaak geëist dat de dader missen zou laten houden voor de ziel van de overledene. Regelmatig werd een aantal van dertig zielsmissen genoemd. De familie van Dieric Latin wilde, naast de voetval en de uitvaart, als betering zelfs uitsluitend dat eeuwig en erfelijk, wekelijks een mis zou worden opgedragen en dat eveneens eeuwig en erfelijk op alle zondagen brood voor de armen zou worden uitgedeeld91.
54Jan van Haverbeke moest zorgen voor een mooi ijzeren kruis met een stenen voet, versierd naar goeddunken van de mondzoener met daarop geschreven door wie en om welke reden het was opgericht of daarvoor in plaats veertig ponden parisis geven92.
55Bij de beteringsprocessen eiste de familie regelmatig een bedevaart. Een enkele keer werd zo’n genoegdoening door de impetrant zelf voorgesteld93. Franchois Lippins, impetrant van remissie, opperde in zijn tegenvoorstel op de geëiste betering, waarin van hem geen bedevaart werd verwacht, om een pelgrimage te doen naar Wilsnack of daarvoor in de plaats tien ponden parisis te geven94. Het gebeurde echter slechts enkele keren dat de Raad van Vlaanderen naar aanleiding van de eis ook een bedevaart oplegde95. Dit komt overeen met de bevindingen van J. Van Herwaarden, die concludeert dat de eis tot het opleggen van bedevaarten steeds minder door de Raad van Vlaanderen werd gehonoreerd96.
56Het element van verwijdering van de dader uit de omgeving van de familie van het slachtoffer door het eisen van bedevaarten en de weigering van de Raad van Vlaanderen om die ook daadwerkelijk op te leggen, heeft nog een andere achtergrond. Bij de bespreking van een Hollandse zoenbrief kwam al een soort straatverbod aan de orde. De voorwaarde van het ontwijken van de gelaedeerde partij in het kader van de verzoening was niet ongebruikelijk97. Door een gebod de getroffen familie zo veel mogelijk te ontwijken, kon men het oplaaien van een vete mogelijk voorkomen. Ook bij gebrek aan financiële middelen stelde men wel vergelijkbare condities.
57Pieter Gerbrantsz. vertelde in zijn rekest dat hij zich met de vrienden en magen had verzoend, die hem het feit hadden vergeven en omdat hij zeer arm was, had hij hen beloofd tot het einde van zijn leven niet meer in het land te komen98. Volgens Pieter Bort was het echter niet de bedoeling van een zoen, dat de dader zich uit de gemeenschap zou verwijderen, maar was het wel denkbaar dat hem opgedragen werd de familie van het slachtoffer zo veel mogelijk te ontwijken. Bort stelde dat de verzoening op redelijke en billijke condities moest gebeuren en verwees naar H. de Groot: «by welcke zoen sy-luiden niet en mogen bedingen dat den misdadige hem zal onthouden uit d’een ofte andere plaetze, maer dat hy hemluiden zal moeten wijcken op straet ende in huizen99». Het zou anders een soort verbanning betekenen. Het Hof van Holland verwijderde soms inderdaad een «onbehoirlicke clausule in den soenbrieff begrepen».
58Ook in Vlaanderen was men bekend met de ontwijk-clausule. Een enkele keer kwam de Raad enigszins aan de wensen van de familie tegemoet. Bij het interinement van remissie van Gillis de Brouwere wilde de familie dat hem een tien jaar geldend verbod zou worden opgelegd om zich op te houden in de stad en het schependom, op straffe van betaling van honderd karolusgulden ten profijte van de armen. Als reden werd genoemd dat de moeder van het slachtoffer, een oude vrouw van zestig jaar, door het zien van de impetrant, die naast haar woonde, dagelijks zeer ontsteld en beroerd was, evenals het grootste deel van de andere vrienden en magen woonachtig binnen Roeselare. De Raad legde Gillis de Brouwere alleen op dat hij het gezelschap van de eisers van betering zou mijden op «peyne arbitraire100».
3.2. De profitabele betering
59Allereerst moest bij de verzoening de leider in de familievete worden afgekocht. In de middeleeuwen was de tegenwaarde van de mondzoen het gedeelte van de zoensom (meestal éénderde) dat door de schuldige partij aan de naaste mannelijke bloedverwant van het slachtoffer werd uitgekeerd terwijl de maagzoen voor de rest van de familie was bestemd101. In de xvide-eeuwse beteringsprocessen lijkt de mondzoen nog steeds die, nu echter bijna symbolische, functie te hebben. Soms werd het ritueel van de handschoen gebruikt om het bedrag van de mondzoen te overhandigen. Jan van der Strate, baljuw van Oostende, moest bij vonnis van de Raad van Vlaanderen «over tmontsoen» tien ponden parisis in een handschoen geven. Hij had zelf voorgesteld dat bedrag als mond-en maagzoen in een handschoen te doen102. De handschoen met inhoud werd als regel aan de mondzoener overhandigd. Van Franchois Lippins werd op deze wijze honderd ponden parisis geëist. Daarnaast vroeg men honderd ponden parisis om de oudste zoon van de overledene een ambacht te laten leren en tevens moest hij voor hem een lijfrente van zes ponden groten en voor de weduwe en de drie andere kinderen een lijfrente van drie ponden groten per jaar «bezetten». De eis van lijfrentes werd niet door de Raad overgenomen. De mondzoener werd door de Raad naast van een handschoen met inhoud (25 ponden parisis) nog op andere wijze van geld voorzien. De impetrant werd verder nog veroordeeld tot betaling van 124 ponden parisis voor de mondzoener en de kinderen van de overledene en 36 ponden parisis voor de weduwe103.
60Bij de overige kosten waarvoor vergoeding werd geëist, springen vooral de chirurgijnskosten, de kosten van de lijkschouwing en die van de begrafenis met maaltijden en delicieuse spijzen in het oog. Jan de Pottere moest van de familie 24 ponden parisis betalen voor de chirurgijns, 24 ponden parisis voor de consumpties bij de vergadering van de vrienden en magen na de uitvaart en nog eens acht ponden parisis voor die van de tweede bijeenkomst. De Raad veroordeelde hem tot de chirurgijnskosten, twaalf ponden parisis voor de vergadering van de familie en nog eens twaalf voor de delicieuse spijs104. Van Arent van de Huffele werd, naast de gebruikelijke ceremoniële voetval, de kosten voor de uitvaart en de handschoen met tien ponden parisis, twaalf ponden parisis verwacht voor de chirurgijns die de overledene «in cure» hadden gehad en voor het schouwen en begraven zes ponden parisis. Daarbij voor de maaltijd voor de familie ten tijde van de uitvaart achttien ponden parisis. De impetrant bracht daartegen in dat hij wel een voetval wilde doen naar gewoonte en ook anderszins honorabele beteringen wilde doen ter zielelavenis van de overledene, maar de betering die de gelaedeerden eisten vond hij zo groot en «excessyf ten advenante van zyn sobre qualiteyt» dat hij daar niet in zou kunnen voorzien. Het materiële gedeelte van het vonnis luidde: tien ponden parisis in een handschoen en zes pond om verdeeld te worden zoals de gelaedeerden dat wilden. Bovendien moest hij de proceskosten betalen105.
4. Besluit
61Verzoening, zo blijkt uit onderzoek van rekesten, zoenbrieven en beteringsprocessen, was een vaste randvoorwaarde voor vorstelijke gratieverlening. Ze kwam tot stand met hulp van bemiddelaars vóór de indiening van het rekest (in 60 % van de gevallen) of ná het verlenen van gratie tijdens het interinement en in die gevallen werd door de provinciale justitieraad de verzoening niet zelden afgedwongen. In een aantal gevallen («de beteringsprocessen») werd geprocedeerd over de voorwaarden voor verzoening. De beteringseisen werden door de provinciale raad gematigd waarbij de strafrechtelijke schuld in de overwegingen werd betrokken. Afhandeling van een geval van doodslag louter met verzoening en betering, zoals in het middeleeuwse veterecht, bestond in de xvide eeuw niet meer. Er vond steeds verzoening plaats als onderdeel van de vervolging van overheidswege.
62Toch bestond er nog een claim van de familie van het slachtoffer als tegenprestatie voor het afzien van wraak; we treffen in de rekesten veelvuldig uitspraken of toespelingen daarop aan die dat bevestigen. Het oude «weergeld», soms nog in de door R. C. Van Caenegem genoemde decimale of duodecimale reeksen, was zeker niet verdwenen uit de voorstelling van de betrokkenen.
63De positie van de familie van het slachtoffer was door de ex-officio vervolging duidelijk verzwakt, evenals de aansprakelijkheid van de familie van de dader. Er werden geen aanwijzingen gevonden voor het aansprakelijk stellen van de familie van de dader. De familie van het slachtoffer kon haar instemming met het interinement afhankelijk stellen van de honorering van haar claims, maar dit leidde nooit tot weigering van het interinement door de provinciale raad, die de claims aanzienlijk temperde en bij onterechte eisen de familie kon veroordelen in de kosten van het geding. Er werd ook gecontroleerd op excessen in de zoenbrieven die reeds tot stand waren gekomen. De overheid nam als het ware de claim van de familie tot zich en had zich ook meester gemaakt van het recht op wraak. De mate van schuld prevaleerde boven de schade die door de familie geleden was. Soms werd een eiser van betering niet ontvankelijk verklaard, met name wanneer er sprake was van zuivere noodweer. We zien hier opnieuw dat gratie niet het ontbreken van álle schuld betekende.
64In de xvide eeuwse beteringsprocessen ziet men soms zelfs dat de getroffen familie van een materiele betering afzag en, naast de voetval die diende voor het ootmoedig smeken van vergiffenis, uitsluitend om missen en andere geestelijke zaken voor het zieleheil van de overledene vroeg. Hoewel aan de verzoening bij gratieverlening in de xvide eeuw groot belang werd gehecht, waren de mogelijkheden van de familie van het slachtoffer om haar aanspraken te realiseren sterk verminderd. Bij zowel de morele als de materiele beteringen die in rechte werden afgedwongen, kan niet met zekerheid worden gezegd dat de partijen ook werkelijk verzoend waren. De familie van het slachtoffer lijkt flink op haar dominante positie te hebben ingeboet.
Notes de bas de page
1 Remissie en pardon waren gratievormen die respectievelijk bij doodslagen en bij delicten zonder dode konden worden verstrekt.
2 Filips Wielant stelde dat als men opriep iemand te doden en dit ook werkelijk gebeurde, dat men dan net zo strafbaar was als de dader: «Ende zo wie raed ghegheven of ghepersuadeert heeft yemende doet te slaene, zodat tfait nemmermeer ghebuert en zoude hebben hadde hyt niet gheraden of ghepersuadeert, die es pungnierlic ghelyc de principale». J. Monballyu (ed.), Filips Wielant, verzameld werk, I: Corte Instructie in materie criminele, Brussel 1995, p. 71/4. In dit geval was er echter een half jaar overheen gegaan en Jan de Goudsmet had al pardon gekregen voor de oproep om Jan van Muelenbeke te doden. Op deze doodslag werd hij dan ook niet meer aangesproken.
3 J. Monballyu, De strafbare poging bij Damhouder en Wielant in de xvde en xvide eeuwse Vlaamse rechtspraktijk, in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, t. LVIII, 1990, p. 304, 306, 308.
4 Gratieverlening van september 1544, Archives Départementales du Nord (A.D.N.), Chartres de l’Audience, B 1755, f. 152v-153v.
5 Interinement d.d. 28-02-1545, Rijksarchief Gent (R.A.G.), Raad van Vlaanderen (RvVl), inv. nr. 7529, fo. 270ro-272vo.
6 Meestal de oudste broer van het slachtoffer. De mondzoener was degene die letterlijk de zoen van de dader in ontvangst nam. Deze term komen we alleen in Vlaanderen tegen. R.C. van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de XIde tot de xivde eeuw, Brussel, 1954, p. 294, 297.
7 Interinement d.d. 26-02-1547, RAG, RvVl, inv. nr. 7531, fo. 1ro-3vo.
8 De procureur-generaal kon bij het interinement de gratiebrief wegens «subreptie» of «obreptie» (verdraaiing van de feiten) aanvechten. Dit zijn typisch complementaire gratiebrieven, waarbij niet in de fout werd vervallen van «contre-verités» die Pierre Braun in de xivde -en xvde -eeuwse Franse gratiebrieven ontdekte. De terloopse behandeling van de familievete komt echter wel in de buurt van de door hem gesignaleerde «silences calculés». P. Braun, La valeur documentaire des lettres de rémission, in La Faute, la Répression et le Pardon, Paris, 1984 (Actes du 107 congres national des sociétés savantes, Brest 1982, section de philologie et d’histoire jusqu’à 1610, dl. I), p. 214-215.
9 Ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux sur les moeurs populaires et le Droit de Vengeance. Lettres de rémission de Philippe le Bon, Paris, 1908, p. 42.
10 R. C. van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 280-281.
11 Ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux..., p. 44-45; R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen..., p. 56-59.
12 Ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux…, p. 54-88; J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten. Een studie over de praktijk van het opleggen van bedevaarten (met name in de stedelijke rechtspraak) in de Nederlanden gedurende de middeleeuwen (ca. 1300-ca. 1550), Assen-Amsterdam, 1978, p. 49.
13 Ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux..., p. 65-83.
14 In Rijsel was sinds 1296 de verzoening, georganiseerd door schepenen, verplicht. Ch. Petit-dutaillis, Documents nouveaux..., p. 66.
15 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht..., p. 302-305.
16 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht..., p. 261-262; literatuurverwijzingen bij C.N.W.M. Glaudemans, Veten in Haarlem, 1365-1416, in J.W. Marsilje et al., Bloedwraak, partijstrijd en pacificatie in laat-middeleeuws Holland, Hilversum, 1990, p. 64.
17 R. Fruin, Over zoenen en vreden in Holland, Zeeland en Utrecht en over de beteekenis van de Utrechtsche keur op de vredebraak van het jaar 1300 voor de politieke geschiedenis der stad, in Bijdragen voor Vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, derde reeks, dl. 3, ’s-Gravenhage, 1886, p. 173-175.
18 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 305.
19 R. Fruin, Over zoenen en vreden…, p. 181; cf. ook R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 252.
20 Het rechtsboek van Den Briel, beschreven in vijf tractaten door Jan Matthijssen, Uitg. J.A. Fruin en M. Pols, werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht, gevestigd te Utrecht, reeks I, nr.1, Den Haag, 1880, p. 204.
21 J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten…, p. 73-86.
22 In Brugge is dezelfde ontwikkeling te zien. R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 320-321.
23 J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 73-75.
24 J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 9-10. Het benadert meer onze huidige opvatting over de strafvordering: veroordeling tot een straf en toewijzing van een schadevergoeding, R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht..., p. 307.
25 J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 78; C. Glaudemans, Veten in Haarlem..., p. 71.
26 Het rechtsboek van Den Briel, 223: Matthijssen noemde het de «moetsoen».
27 D. A. Berents, Het werk van de vos. Samenleving en criminaliteit in de late middeleeuwen, Zutphen, 1985, p. 101-104.
28 Jan Rieuwertsz., Begin, Voortgang ende Eind der Vrije, ende der Gewaande erf-gravelike bedieninge in Holland ende West-Vriesland, Amsterdam, 1683, p. 33-35; R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 290; C. Glaudemans, Veten in Haarlem..., p. 77; cf. Ook: van den Brandeler, Het recht van gratie volgens ons vroeger en hedendaagsch staatsrecht, ’s-Gravenhage, 1880, p. 23-24.
29 Wel deed de Vlaamse graaf in de xivde eeuw pogingen daartoe in «centralistische keuren», cf. R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht..., p. 233; J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 49; W. P. Blockmans, Vete, partijstrijd en staatsmacht: een vergelijking (met de nadruk op Vlaanderen), in J. W. Marsilje et al., Bloedwraak, partijstrijd en pacificatie..., p. 27-29.
30 Interinement d.d. 10 juli 1537, A.R.A., HvH, inv. nr. 3548, z.f.
31 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 310-311.
32 R. Fruin, Over zoenen en vreden…, p. 179; Ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux..., p. 66-67, 108; R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 304-305. Voor het Brugse Vrije gold (omstreeks 1400) «en zal niement zoendinc moghen heesschen, het zy by consent van der wet, der welcker wet te vooren souffissantelic bleken moet zyn de maniere ende toecompst van den faicte daerof dat tvoorseyde zoendync spruuten zoude», uit L. Gilliodts-van Severen, De la coutume du Franc de Bruges, dl. II (Reeks: Coutumes des Pays et Comté de Flandre), Brussel, 1879, p. 510.
33 M. S. Pols, De middeleeuwse rechtspleging in zake van doodslag, in Verslagen en mededeelingen der Koninklijke akademie van wetenschappen, afd. letterkunde, derde reeks, nr. 2, Amsterdam, 1885, p. 218-219; cf. ook Jhr. Mr. Th. Van Riemsdijk, Het vierendeelen en zevendeel leggen na doodslag, in Rechtshistorische opstellen aangeboden aan Mr. S.J. Fockema Andreae, Haarlem, 1914; R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 293.
34 C. Glaudemans, Veten in Haarlem..., p. 66-67.
35 H. De Groot, Inleidinge tot de Hollandsche Rechts-geleerdheid (met verbeteringen en aanvullingen uitg. door F. Doiring, H. F. W. D. Fischer en E. M. Meyers, tweede uitgave), Leiden, 1965, derde boek, p. 299-300; S. J. Fockema Andreae, Familieplicht en recht bij vergoeding van doodslag, in P. L. Muller, P. J. Blok, S. Muller FZ et a., Geschiedkundige opstellen aangeboden aan Robert Fruin bij zijn aftreden als hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden, ’s-Gravenhage, 1984, p. 272-279; P. C. M. Hoppenbrouwers, Maagschap en vriendschap. Een beschouwing over de structuur en functies van verwantschapsbetrekkingen in het laat-middeleeuwse Holland, in Holland, n° 17, fasc. 2, 1985, p. 89–90; M. S. Pols, De middeleeuwse rechtspleging..., p. 222-223.
36 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 295.
37 ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux.
38 Ibid., p. 73.
39 Ibid., p. 48.
40 Voorbeelden bij ch. Petit-Dutaillis, Documents nouveaux..., p. 48-53, 64, 104-105, 148-149, 171-173, 181-184.
41 P.C.M. Hoppenbrouwers, Een middeleeuwse samenleving. Het land van Heusden, ca. 1360-ca. 1515, 2 delen, Groningen, 1992, p. 207.
42 Ook voor die tijd was men tot dit alles verplicht, maar men hield zich daar niet aan, «neantmoins ilz en usent journelement au contraire», uit: J. van den Steene Ordonnancien, Statuten, Edicten ende Placcaten gepubliceert in de landen van herwaertsover bijzonder in Vlaendren vanwehen der Keyserlicker ende Conynghlicker Majesteyten ende haerlieder Edele voorsaten, Graven ende Graefneden van Vlaendren, I, Gent, 1549, p. 40-41. Cf. over deze ordonnantie ook J. Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode, Bruxelles, 1967, p. 90.
43 «Que partie interessée, adjournée pour proceder a l’interinement des dictes remissions, les pourra débatre, non seullement afin de consuyvir son interest, mais aussi à fin de regection et pugnition criminelle», uit: Ordonnance impériale sur les lettres de rémission de crimes, d'ampliation, de légitimation, de placet, les banqueroutiers, les cessions de biens, les lettres de bénéfice d'inventaire, etc., in Recueil des Ordonnances des Pays-Bas, tweede serie, dl. IV, p. 327.
44 Remissie d.d. 13-11-1545, Algemeen Rijksarchief Brussel (A.R.B.), Geheime Raad. Spaanse Tijd (Sp. Geh. R.), inv. nr. 894, z.f.
45 In het rekest van Cornelis Jongelinck uit Veere verklaarde het slachtoffer tegenover de deken van de kerk van Veere, dat hij zelf de aanstichter was geweest en dat er geen wraak genomen zou moeten worden. Interinement van remissie d.d 22-01-1562, Algemeen Rijksarchief Den Haag (A.R.A.), Hof van Holland (HvH), inv. nr. 3560, z.f.
46 Remissie d.d. 09-05-1565 (apostil op rekest), A.R.B., Sp. Geh. R., inv. nr. 896, z.f.
47 C. Vogel, Les libri poenitentiales (Typologie des sources du moyen âge occidentales, fasc. 27), Turnhout, 1978, p. 54-55. De auteur beschrijft expliciet «pardon des offenses» als middel tot verkrijging van vergeving van eigen zonden.
48 Interinement van remissie d.d. 06-04-1541, A.R.A., HvH, inv. nr. 3550, z.f.
49 Interinement d.d. 01-07-1550, A.R.A., HvH, inv. nr. 3554, z.f. Ook Adriaen Stoffelsz. uit Werkendam in Zuid-Holland (tegenwoordig Noord-Brabant) meldde in het bezit te zijn van een certificaat van vergiffenis door het slachtoffer op zijn doodsbed. Interinement van remissie d.d. 2707-1552, A.R.A., HvH, inv. nr. 3556, z.f. Hetzelfde meldde Vincent Jacobsz. over zijn slachtoffer: «ende aleer hy sterfven soude versocht ende begeerde in presentie van zynen biechtvader aen zyn vrinden ende maghen van den voorszeide feyte ende zyne doot egheen wraecke te willen nemen ende dat zyluyden den suppliant om God wille souden vergheven, gemerct ende expresselycken verclarende dat de toecompste van den selven feyte zyn eygen schult was, alst blycken mach by certifficatie daer van wesende». Interinement d.d. 23-04-1544, A.R.A., HvH, inv. nr. 3551, z.f.
50 A. Leers, Alle de werken van Mr. Pieter Bort, advocaet voor de respective Hoven van Justitie in Hollandt, begrepen in ses tractaten, ’s-Gravenhage, 1681, p. 210.
51 J. De Damhouder, Practycke ende handbouck in criminele zaeken, verchiert met zommeghe schoone figuren ende beilden ter materie dienende, J. Dauwe en J. Monballyu (ed.), Roeselare, 1981, p. 270.
52 Filips Wielant stelde dat een doodslager tegenover de rechter kon aanvoeren dat de dode hem, voor hij stierf, had vergeven en alle «actien van injurien» had kwijtgescholden (cf. § Beteringsprocessen), maar dat de fiscus dan nog recht had op een «criminele» betering. J. Monballyu, Filips Wielant…, Coins 2, cap. 32/4, p. 5.
53 Remissie in maart 1531, interinement op 29-03-1532, A.R.A., HvH, inv. nr. 3546, z.f.
54 Hij diende het rekest in tijdens de Blijde Inkomst van Karel V in Utrecht «om ‘t Gulden Vlies alhier te geven» op 11-01-1546. De remissie werd verleend in Brussel, door de Geheime Raad en niet ter gelegenheid van de Blijde Inkomst, op 28-06-1546. A.R.B., Sp. Geh R., inv. nr. 894, z.f. Dus hoe arm hij ook was, hij moest de 6 pond zegelrecht betalen (op 23 juli, A.R.B., Rekenkamer, inv. nr. 49570, z.f.) en bij het interinement op 27-01-1547 werd hem nog eens 28 karolusgulden opgelegd als amende civiel. A.R.A., HvH, inv. nr. 3552, z.f.
55 Cf. De zaak Van Muelenbeke versus De Goudsmet
56 Dat deden bijvoorbeeld Jan Claesz. uit Naarden, remissie in maart 1531, A.R.A., HvH, inv. nr. 3546, z.f. en Sebastiaen Florisz. uit Hilversum, remissie in juli 1546, A.R.B., Sp. Geh. R., inv. nr. 894, z.f.
57 Zoenbrief van 9 december 1547, remissie d.d. 17-04-1548, A.R.B., Sp. Geh. R., inv. nr. 894, z.f.
58 Interinement d.d. 26-10-1531, A.R.A., HvH, inv. nr. 3545, z.f.
59 Moment dat men vrij ergens mag komen, ook als er al vervolging is ingesteld.
60 De officiële bevestiging en waarschijnlijk het moment van zegeling door het gerecht.
61 Fiat remissie d.d. 23-03-1541 op rekest z.d., A.R.B., Sp. Geh. R., inv. nr. 894, z.f.
62 De getuigende chirurgijn had nu juist verklaard dat het overlijden van Franchois was veroorzaakt door zijn eigen verwaarlozing van de verwonding en niet door de behandelend arts.
63 A.R.B., Sp. Geh. R., inv. nr. 896, z.f.
64 A.R.A., HvH, inv. nrs 3545 t/m 3548. Bij twee remissieverleningen bekende de suppliant er, wegens onwil van de gelaedeerde partij, niet in te zijn geslaagd de verzoening te regelen.
65 A.R.A., HvH, inv. nrs 3557 en 3558. Bij twee interinementen van remissies verstrekt in 1555 werden de oorkonden zelf niet opgenomen.
66 Remissiebrief van januari 1545 voor Jan Jansz. uit Rotterdam, A.D.N., Registres de l’Audience, B 1756, f. 148v.
67 J. Monballyu (ed.), Filips Wielant, verzameld werk, I: Corte Instructie in materie criminele, Brussel, 1995, Coins 2, Cap. 150/17, p. 281.
68 Interinement van remissie van Arent Michielsz. d.d. 13-7-1536, A.R.A., HvH, inv. nr. 3548, z.f. (Renesse); idem van Willem Cornelisz. d.d. 03-06-1550, A.R.A., HvH, inv. nr. 3554, z.f. (Haamstede); idem van Willem Woutersz.d.d. 30-06-1535, A.R.A., HvH, inv. nr. 3547, z.f. (Moerdrecht).
69 Interinement van remissie van Jan Pietersz. d.d. 01-07-1535, A.R.A, HvH, inv. nr. 3547, z.f.
70 Interinement van remissie van Ziergen Pietersz. d.d. 21-2-1532, A.R.A., HvH, inv. nr. 3546 z.f.; idem van Willont Bertelmeesz. d.d. 29-3-1532, A.R.A., HvH, inv. nr. 3546, fo. 40ro.
71 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 297.
72 Instructie van het Hof van Holland, in C.CAU (ed.), Groot placaet-boeck vervattende de placaten van de Staten-Generaal der Vereenighde Nederlanden ende van de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt, midtsgaders van de Staten van Zeelandt, 9dln., ’s-Gravenhage, 1658–1796, II, p. 703-759, art. 223.
73 J. Monballyu, Het onderscheid tussen de civiele en de criminele en de ordinaire en de extraordinaire strafrechtspleging in het Vlaamse recht van de xvide eeuw, in H. A. Diederiks en H. W. Roodenburg (dir.), Misdaad, zoen en straf. Aspekten van de middeleeuwse strafrechtsgeschiedenis in de Nederlanden, Hilversum, 1991, p. 122-123.
74 Ibid., p. 123-124.
75 Bij het Hof van Holland werd deze formule vaak achterwege gelaten.
76 Interinement van remissie d.d. 18-03-1547 van Blanquart Visaige, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7531, fo. 22ro.; interinement van pardon van mr. Pieter Nicole d.d. 01-12-1540, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7527, fo. 143vo. Bij het Hof van Holland volgde vaak de formule: «ende en is nyemant gecompareert die daer jegens yet geseyt oft geobiceert heeft, mits ‘twelcke den impetrant jegens den gedaechden non comparanten toegewijst is geweest deffault mitten prouffijten dairtoe staende».
77 Bij de Raad van Vlaanderen werd na 1559 geformuleerd dat de geïnteresseerde partij en de officier «verclaers pertinent» gaven, dat wil zeggen dat zij instemden met de eis.
78 R.A.G., RvVl, Sententies en appointementen interlocutoire, voor de periode 1531-1567, inv. nrs. 7524-7546.
79 Het intendit was een nota met een opsomming van de feiten die bewezen moeten worden.
80 R.A.G, RvVl, inv. nr. 7525, fo. 138ro-138vo.
81 Bij de 47 beteringsprocessen in deze periode gebeurde dat vijf maal.
82 In deze gevallen werd de impetranten ook geen amende civiel opgelegd. Bij het opleggen van de amende civiel hield men namelijk ook rekening met de toedracht van het delict.
83 Cf. tevens: E. J. M. F. C. Broers, Beledigingszaken voor de Staatse Raad van Brabant 1586-1795, Tilburg, 1996, p. 116-128.
84 Cf. daarvoor ook: R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het Strafrecht…, p. 291, noot 2 en 3.
85 Advies van de wet van Leiden op het remissieverzoek van Pieter Florisz., A.R.B., Sp. Geh.R., inv. nr. 895, z.f.
86 Eis van de geïnteresseerde partij bij het interinement van remissie van Joost Claesz. uit Schoonhoven, d.d. 26-11-1532, A.R.A., HvH, inv. nr. 3546 z.f.
87 Interinement d.d. 03-09-1563, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7544, fo. 340ro-341ro.
88 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het Strafrecht…, p. 291, noot 1 en 2.; Cf. ook K. J. Frederiks, Het Oud-Nederlandsch Strafrecht, Haarlem, 1918, p. 411-415.
89 Opgelegd bij het interinement van de remissiebrief (24-10-1541) die deze gezagsdragers voor dit delict kregen. A.R.A., HvH, inv. nr. 3550, z.f.
90 Interinement d.d. 23-05-1559, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7540, fo. 273vo-276ro.
91 Het vonnis luidde: een jaar lang missen en op donderdag na Pinksteren brood uitdelen. Interinement van remissie d.d. 03-09-1532, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7524, fo. 279vo.
92 Interinement d.d. 05-04-1531, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7524, fo. 58ro-59ro (Tielt).
93 Cf. ook: J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 365-369.
94 Interinement d.d. 01-04-1533, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7524, fo. 403ro-404vo.
95 De enige keren dat de Raad van Vlaanderen een bedevaart oplegde was in de zaken van Jan Buus en Michiel van Hoeve. Beide moesten op bedevaart naar Wilsnack.
96 J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten..., p. 369, 376.
97 Het Hof van Holland bepaalde bijvoorbeeld bij het interinement van Allert Meynsz. op 14 december 1535 dat hij de financiële bepalingen in de zoenbrief moest voldoen en de familie «chuwen» in wegen, herbergen en andere plaatsen. A.R.A., HvH, inv. nr. 3548, z.f.; Op basis van het rapport van commissarissen werd o.a. eenzelfde ontwijkgebod opgelegd aan Anthonis Jansz, interinement van remissie d.d. 23-06-1553, A.R.A., HvH, inv. nr. 3569, z.f.
98 Interinement van remissie d.d. 13-01-1541, A.R.A., HvH, inv. nr. 3550, z.f.
99 Alle de werken…, p. 210-211; H. de Groot, Inleidinge tot de Hollandsche Rechts-geleerdheid…, p. 304. K. J. Frederiks geeft een voorbeeld van een woon-en verblijfverbod in een zoen-uitspraak te ’s-Hertogenbosch. K. J. Frederiks, Het Oud-Nederlandsch Strafrecht..., p. 338.
100 Interinement van remissie d.d. 29-04-1561, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7542, fo. 74ro-75ro (Roeselare).
101 R. C. Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht..., p. 297-298.
102 Interinement d.d. 23-05-1559, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7540, fo. 273vo-276ro.
103 Interinement d.d. 01-04-1533, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7524, fo. 403ro-404vo.
104 Interinement van remissie d.d. 05-04-1555, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7537, fo. 254vo-255ro (Hazebroek).
105 Interinement d.d. 06-06-1556, R.A.G., RvVl, inv. nr. 7538, fo. 271ro-272ro (Welden).
Auteur
(Technische Universiteit Delft)
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Violences juvéniles sous expertise(s) / Expertise and Juvenile Violence
XIXe-XXIe siècles / 19th-21st Century
Aurore François, Veerle Massin et David Niget (dir.)
2011
Violence, conciliation et répression
Recherches sur l’histoire du crime, de l’Antiquité au XXIe siècle
Aude Musin, Xavier Rousseaux et Frédéric Vesentini (dir.)
2008
Du sordide au mythe
L’affaire de la traite des blanches (Bruxelles, 1880)
Jean-Michel Chaumont et Christine Machiels (dir.)
2009
L’avortement et la justice, une répression illusoire ?
Discours normatifs et pratiques judiciaires en Belgique (1918-1940)
Stéphanie Villers
2009
Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis
Une nouvelle génération de recherches / Een nieuwe onderzoeksgeneratie
Dirk Heirbaut, Xavier Rousseaux et Alain Wijffels (dir.)
2010
Des polices si tranquilles
Une histoire de l’appareil policier belge au XIXe siècle
Luc Keunings
2009
Amender, sanctionner et punir
Histoire de la peine du Moyen Âge au XXe siècle
Marie-Amélie Bourguignon, Bernard Dauven et Xavier Rousseaux (dir.)
2012
La justice militaire en Belgique de 1830 à 1850
L'auditeur militaire, « valet » ou « cheville ouvrière » des conseils de guerre ?
Éric Bastin
2012
Un commissaire de police à Namur sous Napoléon
Le registre de Mathieu de Nantes (10 vendémiaire an XII - 28 août 1807)
Antoine Renglet et Axel Tixhon (dir.)
2013
La Bande noire (1855-1862)
Le banditisme dans l'Entre-Sambre-et-Meuse et ses liens avec l'affaire Coucke et Goethals
Laure Didier
2013
« Pour nous servir en l'armée »
Le gouvernement et le pardon des gens de guerre sous Charles le Téméraire, duc de Bourgogne (1467-1477)
Quentin Verreycken
2014