1 Sur ce point, voir notamment T. Lesieur, « The Policraticus : a Christian
Model of Sapientia ? », in Culture politique des Plantagenêt
(1154-1224) (Actes du colloque de Poitiers, 2-5 mai 2002),
M. Aurell (dir.), Poitiers, CESCM (Civilisation médiévale ; 14), 2003,
p. 363-371.
2 Pour une analyse générale de ces
différents chapitres, voir G. Miczka, Das Bild der Kirche bei Johannes von
Salisbury, Bonn, Ludwig Röhrscheid Verlag (Bonner Historische
Forschungen ; 34), 1970, p. 171-175.
3 Policraticus, VII, 17, Johannis Sarisberiensis episcopi Carnotensis
Policratici sive de nugis curialium et vestigiis philosophorum libri
VIII, C.C.J. Webb (éd.), Oxford, Clarendon Press, 1909, 2 vol.,
t. II, p. 162 : « Nullum
ergo officium gratuitum est, non dux aut judex, centurio aut
decanus, sed nec praeco nec caupo nisi ad pretium fiet ».
Toutes les citations du Policraticus renvoient à l’édition de
Webb.
4 Ibid. :
« Domesticas calamitates et
thalamum sapientiae expositum fornicatoribus et sanctuarii
interioris recessum in prostibulum permutatum sine gemitu et
lacrimis nequeo deplorare ».
5 Ibid., p. 162-163 : « Siquidem Ecclesia data est in direptionem
aliis palam, aliis clam occupantibus eam ; nam et ipsa occupanti
conceditur eo forte quod in nullius bonis est ». Curieusement,
ce passage n’est pas sans rappeler ce qu’écrit Jean de Salisbury au
sujet de la chasse : sa critique de la Loi de la Forêt repose en
effet sur l’assertion, tirée du droit romain, selon laquelle les
animaux sauvages ne sont la propriété de personne. Sur ce point,
voir F. Lachaud, L’éthique
du pouvoir au Moyen Âge. L’office dans la culture politique
(Angleterre, vers 1150-vers 1330), Paris, Garnier Classiques
(Bibliothèque d’histoire médiévale ; 3), 2010, p. 312.
6 Ibid.,
p. 165-166 : « Episcopos ad
prima beneficia obligant et de futura successione pacisci non
verentur. Restat itaque ut tristi pactio repleatur eventu et illius
quisque animetur et armetur in necem cujus ambit successionem. Si
enim cedere moretur, adversantur, vexant et multipliciter concutiunt
possessorem ; possessio namque parti adversarium actioni in rem. Si
vero quispiam praelatorum suae conditionis memor eis pro voto non
obaudierit, amaras ilico audit historias, eo quod indignum et
contumeliosum omnino reputant, si turpis et inhonesta petitio
repulsam alicubi patiatur ».
7 Ibid., VII, 19, t. II, p. 170.
8 Ibid., VII, 17, t. II, p. 166 : « Interim ergo alarum suarum
feruntur remigio, nidificant in provinciis singulis, vix quot nidos
habeant vel ipsi sciunt, diurna ad peragrandas alicujus orbis plagas
eis praeparantur hospitia, et in tanto numero vix hospitiolo uno
donatur horridulus comes ; nam, si quis hoc fecit, probatae
liberalitatis est. Utique et insignis prudentiae si quis tot
quocumque modo conquirit altaria ut quasi ritu Memphitico cotidianas
hostias novis possit altaribus immolare ».
9 Ibid.,
VII, 19, t. II, p. 179-180.
10 Metalogicon, I,
4.
11 Policraticus, VII, 17, t. II, p. 165 :
« Nam quod beatus Ambrosius
heresim simoniacam committi dicit in talibus, provinciale decretum
interpretantur esse et quod in sola Ithalia et inter Lumbardos
debeat optinere » ; VII, 19, t. II, p. 173 : « Hoc siquidem cadere est, cum
certum sit ex auctoritate sanctorum patrum quod per heresim
simoniacam a sinceritate fidei corruit quisquis in spiritualibus, id
est rebus sacris et ecclesiasticis, mercimonium avaritiae committit.
[…] Cum enim perpetuo
prohibitum sit ob hoc accipere vel dare quippiam, numquam dare vel
accipere erit licitum quod est usquequaque prohibitum. Ut enim ait
Tharasius patriarcha, dare est quandocumque dare et accipere
quandocumque accipere ». Sur la simonie comme erreur en matière
de foi, voir J. Leclercq, « Simoniaca heresis », in Studi Gregoriani per la storia
di Gregorio VII e della riforma gregoriana, G.B. Borino (éd.),
Rome, Libreria Aeneo Salesiano, 1947, 2 vol., t. I, p. 523-530
(p. 527) : « Cette erreur porte non seulement sur la gratuité du don
de Dieu, mais sur le véritable caractère des biens ecclésiastiques :
ceux-ci sont possédés en commun par l’Église et nul ne peut en
disposer comme s’ils lui appartenaient en propre. Les considérer
comme des biens personnels et humains, alors qu’ils sont à Dieu et à
toute son Église, est de l’idolâtrie ».
12 Policraticus, VII, 19, t. II, p. 173 :
« Nec refert quando pecunia
intercedat in contractu vel ante vel post, cum omni tempore
negotiantes in talibus dampnatio simoniacae pravitatis
involvat ».
13 Ibid., VII, 17, t. II,
p. 162 : « Domus namque
orationis negotiationis, Domino prohibente, facta est domus ; et
templum fundatum in lapide adjutorii in latronum speluncam versum
est » ; Decretum
Wiberti vel Clementis papae, E. Dümmler (éd.), Hanovre (MGH,
Scriptores, Libelli de lite imperatorum et pontificum saeculis XI et
XII ; 1), 1891, p. 621-626 (p. 625-626) : « Preterea placuit sancto conventui, ut in
symoniacos, qui ecclesiam Dei latronum speluncam faciunt, debita
animadversione inveheremur et redivivum caput illius hereseos,
totiens a sanctis patribus abscisum, gladio beati Petri
amputaremus ».
14 Ibid., VII, 19, t. II,
p. 171-172.
15 Ibid., VII, 17, t. II,
p. 163 : « Alium collusione
quadam vocantis liberalitas praevenit ; sed postmodum collatam
gratiam suo Giezi plenius compensabit ».
16 Ibid., p. 166 : « Quis ergo dicat in hac emenda licentia, cum
non res sacra sit sed prophana, simoniam posse
committi ? ».
17 En
particulier Gemma
ecclesiastica, II, 3 : Giraldi Cambrensis opera omnia, Londres
(Rolls Series ; 21), 1861-1891, 8 vol., t. II, J.S. Brewer (éd.),
p. 313-315.
18 Policraticus, VII, 17, t. II, p. 163 :
« Non est enim inventus nisi
perrarus qui accingatur gladio super femur suum ad praesumptionem
ambitionis reprimendam. Illa namque machinas multiplices erigit, ut
eam expugnet nemine defendente ».
19 Ibid. :
« Alius enim de nobilitate
confisus aut viribus potestatum violenter in sancta irruit et, si
forte pulsat ad hostium, parietem aut limina suffodere non veretur.
Nam et seditionem concitabit in Moysen et alienum ignem in templum
inferet et vasa sanctuarii contaminabit ».
20 Ibid. : « Alius, sperans in multitudine divitiarum,
Simone ducente ingreditur, non inveniens ibi qui eum et pecuniam
suam ire jubeat in perditionem. Alius in muneribus ad Petrum
reformidat accedere ; clanculo tamen per impluvium auri ac si per
tegulas Jupiter illabatur in gremium Danes, sic in sinum Ecclesiae
procus descendit incestus ».
21 Ibid.,
VIII, 17, t. II, p. 357 : « Quae ergo plantata invenerunt, nituntur
avellere, ut edificent sibi domum Domini in muneribus manus aut
linguae aut obsequii, aut eos substituant explantatis quos eligit
affectis carnis, id est aut genitos a se aut sibi ab aliis
carnaliter genitos ».
22 Quatrième homélie de Grégoire le Grand sur les
Évangiles in PL,
t. LXXVI, col. 1092. La distinction est reprise dans Yves de
Chartes, Decretum, V,
86 et Panormia, III,
121, et dans C.1, q.1, c.114, De multiplici genere
symoniacorum.
23 PL,
t. LXXVI, col. 1091-1092 ; Policraticus, VII, 17, t. II, p. 163 :
« Alius obsequio quasi
muneris ignarus adest, ac si obsequia non cedant in muneris
rationem : profecto nullum majus est munus quam cum homo seipsum
hominis devotet servituti ».
24 PL, t. CXLV, col. 463-472.
25 Policraticus, VII, 17, t. II, p. 164. Sur
ce point, je me permets de renvoyer à F. Lachaud, « La figure du
clerc curial dans l’œuvre de Jean de Salisbury », in La Cour du prince. Cour de
France, cours d’Europe (XIIIe-XVe siècles) (Actes du colloque
international organisé du 18 au 20 septembre 2008 dans les
universités de Versailles-Saint-Quentin, Paris 12 et Paris 13),
M. Gaude-Ferragu, B. Laurioux et J. Paviot (dir.), Paris, Honoré
Champion, 2011, p. 301-320.
26 Policraticus, VII, 16, t. II, p. 158. La
citation de Juvénal est tirée de la Satire V, v. 1-5.
27 Ibid. : « Si potest, versatur in aliquo ministerio ; sin
autem, sufficit vel in matricula curialium esse conscriptum ; sola
siquidem conscriptio quaestuosa est ». Il s’agit peut-être
d’une allusion aux rétributions régulières en argent et en nature
qui caractérisaient le service curial, comme à la possibilité, par
la simple présence dans l’entourage d’un grand, de pouvoir faire des
profits de manière peu licite.
28 Ibid., p. 157-158.
29 Ibid., VII, 17, t. II, p. 162 : « Qui ergo suis non prevalet
viribus, nititur alienis. Est videre quamplurimos aucupes
potestatum, honorum procos, adherere potentibus, se rei publicae
muniis immiscere, temptantes viam qua se possint e latere vel ex
adverso in altum tollere, quo prae aliis possint aut saltem posse
ratione consortii videantur ».
30 Ibid., VII, 20, t. II, p. 183-184
(citation du Code de Justinien, I, 3, 31).
31 Ibid., p. 182-183 (citation
de la Novelle 6, c. 1) et p. 185 (citation de la Novelle 123, c. 1).
Dans les deux cas, Jean de Salisbury a adapté sa source. Voir
également p. 184 (citation de la Novelle 123, c. 2, § 1) et p. 185
(citation de la Novelle 123, c. 16).
32 Ibid., VII, 18, t. II,
p. 168. Cette position reposait entre autres sur une confusion, que
Jean de Salisbury, comme d’autres, ne perçut peut-être pas comme
telle, entre le curialis
membre de la curie municipale – à qui la législation antique
interdisait d’entrer dans les ordres – et le curialis homme de cour.
33 Bernard de Clairvaux, Lettre 42,
ch. 1 : « Leur conseil éloignera toujours de vous ce mal, ancien
quant au temps, mais nouveau quant à la convoitise : la simonie et
“sa mère, la cupidité, qui est la servitude des idoles” (Col 3,
5) » : « Istorum consilium
longe semper faciet a vobis malum tempori vetus, sed cupiditati
novum, simoniam et matrem ejus, avaritiam, quae et idolorum
servitus » (Bernard de Clairvaux, Lettres, t. II (lettres 42-91), J. Leclercq et
H. Rochais (éd.), trad. H. Rochais, notes M. Duchet-Suchaux, Paris,
Éditions du Cerf (Sources chrétiennes ; 458), 2001, p. 54-55). Pour
la similarité d’approche entre Jean de Salisbury et Bernard de
Clairvaux, voir G. Miczka, Das Bild der Kirche…,
p. 175-177.
34 Policraticus, VII, 16, t. II, p. 159 :
« Nam in his duobus
articulis furor totius avaritiae constat quod immoderatius appetit
aliena aut sua tenacius servat ».
35 Ibid. :
« Avaritiam vel ex eo non
modo fugiendam sed detestandam constat quod a celestibus procul
sectatores suos, a consortio divinitatis et usu celestis
beatitudinis, removet et elongat ».
36 Ibid., VII, 17, t. II,
p. 160.
37 Ibid., p. 162 : « Effundunt patrimonia, labores immensos
aggrediuntur et perferunt ; instare obsequiis et blanditiis
sollicitare quos captant non verentur ».
38 Ibid., III, 5, t. I, p. 184.
39 Sur ce
point, voir F. Lachaud, L’éthique du pouvoir…, p. 95,
243.
40 « Un autre agit
comme s’il ne lui revenait pas de frapper à la porte, mais il semble
forcé malgré lui d’entrer et en quelque sorte masquant la vue de
Dieu pour qu’il puisse impunément, fraudeur, se moquer de lui » (Policraticus, VII, 17,
t. II, p. 163 : « Alius agit
ne ipsum pulsare oporteat, sed ad ingrediendum compellatur invitus
et quasi obnubilans lucernam Dei ut eum impune irrideat
fraudulentus »).
41 Ibid.,
VII, 21, t. II, p. 190-196. Les hypocrites ne se font d’ailleurs pas
scrupule d’accepter des églises des mains de laïcs sans que l’évêque
ait été consulté : « Decimationes et primitias ecclesiis
subtrahunt, et ecclesias ipsas accipiunt de manu laicorum episcopis
inconsultis » (ibid., p. 194).
42 Ibid., VII, 21, t. II, p. 192 : « Non tamen a fraude istorum,
religionis verae diminuitur gloria ».
43 Ibid., p. 193 : « In his tamen omnibus fideles
inveniuntur et reprobi, nec ob id religionis aut professionis
veritas deformatur ».
44 Ibid., VII, 18, t. II,
p. 169 : « Plane, inquit
princeps, indignus es, quia ea clam data mihi tanta pecunia
(summamque expressit) emisti. Sed, quandoquidem per me non stat quo
minus pactio impleatur, liberum me haberi justum est : et tu domum
redeas, et qui dignus est destitutae praeficiatur
ecclesiae ».
45 Ibid. : « Sed nunc longe aliter succedit excusatori
ambitioso… ».
46 Ibid., VII, 17, t. II, p. 164 : « Jam palam emuntur omnia, nisi
modestia venditoris impediat. Adeo enim sacris altaribus avaritiae
prophanus imminet ardor ut haec omnia quasi quaedam parodica
praeemantur et, quia per se non veniunt in commercium, licite et
juste creduntur adquiri si praeempta fuerint aut coempta ».
Pour l’usage de l’hellénisme parodicus, ici dans le sens de communis, voir C. Brucker,
« À propos de quelques hellénismes de Jean de Salisbury et de leur
traduction au XIVe siècle », ALMA, Bulletin du Cange, t. XXXIX,
1973-1974, p. 85-94 (p. 92-93). Cette assertion repose sur le fait
que certains biens ne peuvent être aliénés que par donation ou
permutation (Policraticus, VII, 17, t. II,
p. 164).
47 Ibid. :
« Jus ergo advocationis aut
patronatus ecclesiae quid prohibet distrahi ? ».
48 Ibid., p. 165.
49 Ibid.,
VII, 19, t. II, p. 175-178.
50 D.S.H. Abulafia,
« Selby, Robert of (fl. 1137-1151) », in Oxford Dictionary of National Biography,
vol. 49, Oxford, Oxford University Press, 2004, p. 691-692.
51 Policraticus, VII, 19, t. II,
p. 174.
52 The Warenne (Hyde)
Chronicle, E.M.C. Van Houts et R.C. Love (éd.), Oxford,
Clarendon Press (Oxford Medieval Texts), 2013, p. 34-36 ; le récit
est commenté par F. Barlow, William Rufus, Berkeley – Los Angeles,
University of California Press, 1983, p. 184.
53 Policraticus, VII, 17, t. II, p. 161 :
« De radice ergo superbiae
surrepit ambitio, potentiae scilicet cupiditas et honoris, ut hinc
vires habeat ne prematur, hinc proveniat reverentia ne vilescat.
Nemo enim est qui non gaudeat libertate et qui vires, quibus eam
tueatur, non optet ; nichil est quod non in permutationem ejus
veniat, si locus assit. Servitus enim quaedam imago mortis est et
libertas securitas vitae. Inde est quod ad conciliandam potentiam
effunduntur opes ; et quanto quis potentiae cupidior est, tanto eas
facilius expendit ».
54 Ibid., p. 162 : « Dum ergo ambitio invalescit, calcata aequitate
procedit injustitia et, tirannidis procurans ortum, omnia quibus
illa crescit exequitur ».
55 En particulier ibid., V, 2.
56 Sur ce point, voir ibid., IV, 6, t. I, p. 251 : « Sed qui sunt sacerdotes
Leviticae tribus ? Illi utique quos sine avaritiae stimulis, sine
ambitionis impulsu, sine affectione carnis et sanguinis lex in
Ecclesiam introduxit ». Voir également VIII, 17, t. II,
p. 354 : « Qui vero sic
inhiant lucris ut quae Christi sunt universa contempnant, etsi nec
heresim doceant nec contentionibus Ecclesiam scindant, nec pastoris
nec mercennarii digni sunt nec honore nec nomine ».
57 Ibid., VIII, 17, t. II,
p. 348 : « Nam et in
sacerdotio inveniuntur quam plures, id tota agentes ambitione et
omnibus artibus ejus, ut sub praetextu officii suam possint
tirannidem exercere. Habet enim et res publica impiorum caput et
membra sua, et quasi civilibus institutis legittimae rei publicae
nititur esse conformis. Caput ergo ejus tirannus est imago diaboli ;
anima heretici scismatici sacrilegi sacerdotes et, ut verbo
Plutarchi utar, praefecti religionis, impugnantes legem
Domini… ».
58 Un cas particulier est posé par les agissements des
cardinaux, qui profitent eux aussi du trafic des choses spirituelles
tout en les condamnant « comme s’ils devaient être les seuls à
pouvoir en profiter ». Ibid., VIII, 17, t. II, p. 355 : « Quis ergo credet quod patres
ecclesiae, judices orbis et, ut ita dicam, clarissima lumina mundi
diligant munera, sequentur retributiones, provincias concutiant ut
excutiant, loculos exinaniant alienos ut solident suos, verbis
praedicent paupertatem et criminibus ad divitias properent, bonorum
spiritualium dampnent commercia ut cum eis dumtaxat in talibus
contrahere liceat, id agentes ut omnibus sint terrori, amentur a
nullo, quietem doceant ut faciant rixas, humilitatem indicant et
simulent ut vendicent fastum, alienam pulsantes et suam foventes
avaritiam, dictantes largitatem, tenacitati
insistentes… ».
59 Sur ce point, voir notamment
A.J. Duggan, « Ecclesiastical Succession : Canon Law and Compromise
in Post-Conquest England », in Making and Breaking the Rules : Succession in
Medieval Europe, c. 1000-c. 1600 / Établir et abolir les normes : la succession
dans l’Europe médiévale, vers 1000-vers 1600, F. Lachaud et
M. Penman (éd.), Turnhout, Brepols (Histoires de famille. La parenté
au Moyen Âge ; 9), 2008, p. 175-190 (p. 179, n. 27) et Id., « Law and Practice in
Episcopal and Abbatial Election before 1215 : with Special Reference
to England », in Élections
et pouvoirs politiques du VIIe au XVIIe siècle (Actes du colloque réuni à
Paris 12, 30 novembre-2 décembre 2006), C. Péneau (dir.),
Pompignac-près-Bordeaux, Éd. Bière, 2008, p. 43-62 (p. 48-49). Les
princes qui ont refusé de tels agissements sont d’ailleurs nettement
situés, en VII, 17 du Policraticus, dans un passé relativement
ancien.
60 Sur la
particularité de la situation anglaise au XIIe siècle en matière d’élections
ecclésiastiques et sur la position relativement consensuelle qui
semble l’avoir emporté dans de nombreux cas, voir les références en
n. 59.
61 Sur les conceptions de Jean de Salisbury en matière
de relation entre les deux pouvoirs vers 1159, voir B. Smalley, The Becket Conflict and the
Schools. A Study of Intellectuals in Politics, Oxford,
Blackwell, 1973, p. 101-102 ; ainsi que C.J. Nederman et
C. Campbell, « Priests, Kings, and Tyrants : Spiritual and Temporal
Power in John of Salisbury’s Policraticus », Speculum, t. LXVI, 1991, p. 572-590 pour
une analyse de la position de Jean de Salisbury sur les deux
pouvoirs comme marquée par l’idée qu’ils sont indépendants mais
coordonnés.
62 Sur ce point, voir notamment J. van
Laarhoven, « Thou shalt not slay a tyrant ! The So-called Theory
of John of Salisbury », in The World of John of Salisbury, M. Wilks
(éd.), Oxford, Blackwell Publishers for the Ecclesiastical History
Society, 1984, p. 319-341 et C.J. Nederman, « A Duty to Kill : John
of Salisbury’s Theory of Tyrannicide », The Review of Politics, t. L, 1988,
p. 365-389.
63 Sur
l’interprétation de la loi divine dans ce contexte, voir par exemple
R.W. Dyson, Normative
Theories of Society and Government in Five Medieval Thinkers :
St. Augustine, John of Salisbury, Giles of Rome, St. Thomas Aquinas,
and Marsilius of Padua, Lewiston – Queenston – Lampeter, The
Edwin Mellen Press (Mediaeval Studies ; 21), 2003, p. 132 : l’auteur
la définit comme la justice éternelle de Dieu ainsi qu’elle est
appliquée par la raison dans les affaires humaines. Il revient aux
ministres de Dieu de l’interpréter. Mais Jean de Salisbury renvoie
aussi ici clairement aux lois de l’Église.
64 Policraticus, VII, 20, t. II,
p. 187-188 : « At haec
conquisita tyrannorum exempla proponunt, quibus persuadeant
potestatibus universa licere. Maxime tamen sicubi locorum fuerint
ubi inveterata consuetudo optineat, etiam si rationi adversetur aut
legi. Narrant quis tirannus domesticum suum aut familiarem in quem
ecclesiam sine electione intruserit, quis clerum ut ignotum et
indignum eligeret terroribus et damnis impulerit, quis Ecclesiam Dei
vendiderit palam, quis metropolitanum compulerit reprobabilem
consecrare, quis episcopis religiosos in exilium egerit aut actos ab
aliis coegerit exulare, quis Ecclesiam et res sacras oneraverit
muneribus sordidis, quis indignis suppliciis torserit religiosos,
quis vilipenderit et pessumdederit clerum, quis in provincias
induxerit ferale justitium, quis leges et canones exterminaverit a
finibus suis, quis indixerit silentium episcopis ut quaevis
flagitias impune et sine ulla reprehensione committeret, quis
adversus Ecclesiam Romanam diutius et perniciosius intumverit, quis
tandem consueverit libito licitum coaequare. Si quis autem in his
commemorandis copiosior est in explenda malitia nequior, sincerioris
est fidei et efficacioris industriae ».
65 Ibid., VII, 17, t. II, p. 165 : « Si dispensationis modum quaeris,
probabilis quidem est si erga divites, erga nobiles, erga potentes
aut curiales rigor canonum temperatur ».
66 Ibid. : « Nam de moribus ultima fiet mentio ; et istis
lex canonum nequaquam posita est. Justitiae si quidem liberi sunt et
eo ducuntur spiritu ut necesse non habeant esse sub
lege ».
67 Ibid. :
« Statuat ergo lex quod
placuit latori ; nam isti, privilegii principalis gaudentes
beneficio, quicquid ambiunt sibi competere opinantur ». On
retrouve des considérations semblables dans le chapitre 20 du même
livre : « Cum enim sibi
conciliaverint gratiam potestatum, de jure patere sibi asserunt
universa, eo quod princeps (ut dicunt) legibus non subicitur et quod
principi placet legis habet vigorem. Cum ergo populus ei et in eum
omnem auctoritatem suam contulerint, ei obviare crimen majestatis
est et manifesta subversio principatus. Siquidem sacrilegii instar
et dubitare an is dignus sit quem princeps elegerit ; nec
temeritatis effugit notam, et bene cum eo agitur si vel penam,
quisquis ex quacumque causa voluntatem principis evacuare parat.
Nullas leges credunt civilibus praeferendas » (ibid., VII, 20, t. II,
p. 186-187).
68 Ibid., VII, 20, t. II,
p. 190.
69 Ibid., p. 188 : « Qui vero pro veritate fidei aut sinceritate
morum de jure divino aliquid loquitur, aut superstitiosus est aut
invidus aut (quod capitale est) principis inimicus ».
70 Ibid., p. 189 : « Si enim ipsis creditis fuerit,
ut quasi lesae majestatis reus hostis publicus
judicaberis ».
71 Ibid., p. 188.
72 Ibid., p. 189 : « Satius erit ut diadema detraheretur principis
capiti quam principalis et egregiae partis rei publicae dispositio,
quae in religione versatur, illius subtrahatur
arbitrio ».
73 Ibid., p. 187 : « Has Anacarsis Cithica telis
araneae comparavit, quae muscas et culices detinent, sed volatilia
transmittunt grandiora ; sic et jura civilia humiliorum reprimunt
voluntates, sed profecto potentioribus cedunt ».
74 Ibid., VIII, 17, t. II, p. 347.
75 Ibid., p. 348.
76 Ibid.,
VII, 17, t. II, p. 161-162.
77 Ibid.,
VIII, 23, t. II, p. 401.
78 Ibid., VIII, 17, t. II, p. 357-358 :
« Si enim tirannus secularis
jure divino et humano perimitur, quis tirannum in sacerdotio
diligendum censeat aut colendum ? Quod si istud videtur acerbum,
illum qui non nisi vera loquebatur et dulcia in patrocinium advoco
beatum Gregorium, qui acerbius ista persequitur. Et, ut cetera
taceam, hoc ipsius omnibus notum est, quia scire praelati debent
quod, cum ipsi delinquunt, tot mortibus digni sunt quot ad subditos
perditionis exempla transmittunt ».
79 Ibid., VIII, 23, t. II, p. 401 : « Sed profecto in utroque genere
secularem ecclesiasticus antecedit ».
80 Sur l’absence de distinction nette entre les laïcs et
les clercs dans la pensée réformatrice de Jean de Salisbury, voir
G. Constable, The
Reformation of the Twelth Century : The Trevelyan Lectures Given at
the University of Cambridge, Cambridge, Cambridge University
Press, 1985, p. 3.