1 Histoire de
Beauvais et du Beauvaisis, J. Ganiage (dir.), Toulouse, Privat,
1987, p. 35.
2 H. Lecomte, « Canonici
regulari di San. Quintino di Beauvais », in Dizionario degli instituti di perfezione,
G. Pelliccia, G. Rocca (éd.), vol. II, Rome, Paoline, 1975,
col. 79-80.
3 Cette thèse, que ma
propre étude confirme, a été primitivement défendue par L. Milis dans
son article éditant le coutumier de Saint-Quentin de Beauvais : « Le
coutumier de Saint-Quentin de Beauvais », Sacris erudiri, t. XXI, 1972-1973,
p. 435-481, éd. p. 444-472. J’utiliserai désormais cette édition sous
la forme suivante : CSQB,
en indiquant les lignes du texte de Milis.
4 Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève,
349, fol. 18-29v.
5 H. Lecomte, « Canonici regolari… », col. 80.
6 Paris, BnF, nouv. acq. lat. 1921. Une
édition du cartulaire existe mais difficilement accessible : « Le
cartulaire de Saint-Quentin de Beauvais », L. Labande (éd.), Mémoires de la Société académique
de l’Oise, t. XIV, 1884, p. 665-676.
7 Plusieurs abbayes cisterciennes furent fondées dans les
années 1130 : Froidmont en 1134 (dép. Oise, cant. Noailles,
c. Hermes), Beaupré en 1135 (dép. Oise, cant. Marseille-en-Beauvaisis,
c. Achy), ainsi que Lannoy (dép. Oise, cant. Marseille-en-Beauvaisis,
c. Roy-Boissy) ou encore Chaalis en 1137 (dép. Oise, cant.
Nanteuil-le-Haudouin, c. de Fontaine-Chaalis).
8 L. Milis, Ermites et chanoines réguliers au XIIe siècle, Gand, Section
d’histoire de la Faculté de philosophie et lettres de l’université de
Gand (Studia Historica Gandensia ; 232), 1979 (extrait des Cahiers de civilisation
médiévale, 22e année,
n° 85, janvier-mars 1979, p. 39-80).
9 « Ita et cives coelestis Ierusalem, in huius vitae
peregrinationem civibus reditum suspirantes, non eisdem laboribus
exercentur nec eisdem actionum occupationibus detinentur et cum sit
unum praemium quod expectant, dispari tamen vigilantia seu strenvitate
ad id adipiscendum anhelant » (CSQB, l. 18-24).
10 « Ad hanc
Christi et Ecclesiae societatem convocati sunt nobiles, ignobiles,
divites, pauperes, omnis conditio, omnis sexus, omnis aetas »
(Yves de Chartres, Sermon
24, cité par M. Grandjean, Laïcs dans l’Église. Regards de Pierre Damien,
Anselme de Cantorbéry, Yves de Chartres, Paris, Beauchesne, 1994,
ici p. 398).
11 « Sed secundum Apostulum, unusquisque proprium
donum habet a deo et in domo Dei alius quidem ambulat sic, alius vero
sic quia omnia membra non eundem actum habent. Et in eodem Christi
corpore, non dicit ultimum membrum “non sum de corpore quia ultimum
sum”, nec gloriatur supremum membrum adversum inferius quia supremum
est » (CSQB,
l. 60-66, citation d’Yves de Chartres, Epistola CXCII, in PL, t. CLXII, col. 201).
12 1 Co 7,
7.
13 « Quae verba Beatus Augustinus, magister noster,
sic exponit dicens : “Nullus fidelium alienabitur ab illa domo ubi
mansionem pro suo quisque accepturus est merito” » (CSQB, l. 68-71, citation
d’Augustin, In Ioh. Evang.
Tract. LXVII, 2, M.-F. Berrouard (éd.), Turnhout, Brepols (Corpus
christianorum, Series latina ; 36), 1990, p. 495-496).
14 M. Grandjean, Laïcs dans l’Église…, p. 361.
15 Libellus de
diversis ordinibus et professionibus qui sunt in Aecclesia,
G. Constable et B.S. Smith (éd. et trad.), Oxford, Clarendon Press
(Oxford Medieval Texts), 1972.
16 Je reproduis la note 1 p. 66 des éditeurs du texte
concernant le titre du chapitre VI, De canonicis qui iuxta hominum conversationem
habitationem habent, ut sunt SanctiQuintinienses de prato, et
SanctoVictorienses : « The form of this heading in the manuscript (as
contrasted to that given by Martène, who put a comma between the
“SanctiQuintinienses” and “de Prato” and omitted the following “et”)
shows that the author was refering to two orders of canons, not three
[…]. I have found no
other reference to St. Quentin at Beauvais as “de prato”, but it is
described in the GC, IX,
818, as having been found “haud longe a moenibus Bellovaci in
amaenisimis pratis” ».
17 « Proinde, sciendum est quod si in remotis
solitudinibus aut silvarum recessibus habitaremus, cuiusmodi lanificio
vel infecto seu nativo nostra fierent indumenta non magnopere
curaremus » (CSQB,
l. 621-624, citation d’Yves de Chartres, Epistola CXCII, in PL, t. CLXII, col. 201-202).
18 « sed quoniam
ad ecclesiam Beati Petri in cuius commoramur vicinia […] frequenter procedure et cum
eiusdem ecclesiae canonicis in choro stare cogimur, eis in habitu
clericali non congruere nimis incongruum iudicamus » (ibid.).
19 I Tm 4, 4. Cité dans CSQB, l. 149-150.
20 Rm 14, 21. Cité dans
CSQB, l. 514.
21 « Ipse enim vir
discretissimus et cunctis paene sui temporis sapientior spatientibus,
divinarum etiam scripturam scrutator diligentissimus si utique in
veteri seu novo Testamento esum carnium interdictum aliquatenus
intellexisset nequaquam eas in escam nobis concedere voluisset »
(CSQB,
l. 480-485).
22 « sed noverat
non esse culpam in gustu, sed in appetitu, non in esca sed in
gula » (CSQB,
l. 485-487, citation d’Yves de Chartres, Epistola CCLVI, in PL, t. CLXII, col. 262).
23 Voir sur ce thème Dom O. Lottin, Psychologie et morale aux
XIIe et XIIIe siècles, t. II : Problèmes de morale, Louvain, J. Duculot,
1948.
24 « qui pharisaico fermento inflati,
non dominico frumento impinguanti, gloriantur in vilitate ciborum et
in non parcendo corpori, cum, secundum Apostolum, corporalis
exercitatio ad modicum sit utilis et regnum Dei non sit esca et potus
sed eius iustitia et pax et gaudium in Spiritu Sancto » (CSQB, l. 42-49, citation
d’Yves de Chartres, Epistola CXCII, in PL, t. CLXII, col. 198).
25 L’insistance sur la tâche pastorale du Christ et donc
sur la valorisation de la fonction canoniale est aussi un thème
développé dans le Libellus de
diversis ordinibus…, p. 84.
26 « Monachus in hoc officio sibi soli prodest »
(Yves de Chartres, Lettre 41, cité par M. Grandjean, Laïcs dans l’Église…,
p. 375).
27 « Porro sciendum est quod vera religio non constat
in significante sed in significatio, hoc est non in rasis capitibus
sed in eradicandis a corde superfluis cogitationibus, nec in vestis
candore sed in corporis castitate et in animi puritate, nec in
insulsis oleribus sed in condiendis sale sapientiae, secundum
sententiam Salvatoris, sermonibus » (CSQB, l. 36-41).
28 Pierre le Vénérable, Lettre 28 à saint Bernard, in Letters of Peter the
Venerable, t. I, p. 52-101.
29 « In qua etiam ecclesia memoratus sapiens vir
quendam libellum se invenisse dicebat in quo consuetudines ipsorum
descriptae continebantur » (CSQB, l. 111-113).
30 « Imprimis
igitur non ignorandum est quod antequam felicis memoriae et singularis
suo tempore doctrinae, Domnus Yvo, primus abbas ecclesiae nostrae,
postea Carnotensis urbis episcopus, vitae regularis ordinem in
ecclesia nostra constituisset, nullius aut momenti vel mentionis
huiusmodi professio intra Galliae fines habebatur excepto quod in
ecclesia Beati Martini de Campis apud Parisios, antequam primus ordo
monasticus introduceretur, huiusmodi viri religionis habitasse
ferebantur » (CSQB,
l. 102-110). Cette tradition est encore en vigueur localement au
XVIIe siècle, comme
l’atteste l’ouvrage de M.-P. Louvet, Histoire de la ville et cité de Beauvais, et des
Antiquités du pays beauvaisis : dédiée à ladite ville, Beauvais,
chez G. Vallet, 1614, p. 457.
31 C. Dereine, « Vie
commune, Règle de saint Augustin et chanoines réguliers au XIe siècle », RHE, t. XLI, 1941, p. 365-405.
32 « Legifer
igitur noster […] rudes
homines conversionis gratia ad eius magisterium undique confluentes
non magnopere curavit multiplicibus asperitatum seu austeritatum
sarcinis opprimere » (CSQB, l. 121-127).
33 « Multa etiam in primordio novellae plantationis,
secundum qualitates morum cohabitantium nobis tolevarit, multa
dissimulavit quae aliter quam prius constituta fuerant
permutavit » (CSQB,
l. 134-136).
34 « Consideravit
postremo idem praefatus vir mirae pietatis et eximiae dulcedinis
intuitu apud nos esse piscium fluvialium raritatem et itineris usque
ad mare nonnullam difficultatem incommodorum etiam quae iter agentibus
solent accidere perpessionem necnon et unde comparari possent rei
familiaris tenuitatem, illud quod promptius inveniri et utilius
comparari posset, esum videlicet carnalium in usu nobis
indulsit » (CSQB,
l. 529-536).