1 Le poème retrouvé par G.H. Pertz en 1826 est vraisemblablement le Carmen évoqué par Orderic Vital (éd. Chibnall, 2, 184-186 et 2, 214-216), même si certains savants ont opposé des arguments convaincants à cette identification. Cf. C. Morton et H. Muntz, The Carmen de Hastingae Proelio of GuyBishop of Amiens, Oxford Medieval Texts, Oxford, 1972, R.H.C. Davis, « The Carmen de Hastingae Proelio », The English Historical Review, 367, avril 1978, p. 241-261 ; E. Van Houts, « Latin Poetry and the Anglo-Norman Court 1066-1135 : The Carmen de Hastingae Proelio », Journal of Medieval History, 15, 1989, p. 39-62.
2 Cf. Guillaume de Jumièges, Gesta Normannorum ducum, éd. J. Marx, Rouen et Paris, Lestringant et Picard, 1914 ; Guillaume de Poitiers, Gesta Guillelmi ducis Normannorum et regis Anglorum, éd. R. Foreville, Classiques de l’Histoire de France au Moyen Âge, 23, Paris, Les Belles Lettres, 1959 ; L. Musset, La Tapisserie de Bayeux, œuvre d’art et document historique, collection Zodiaque , La Pierre-Qui-Vire, 1989.
3 Aimé du Mont-Cassin, Ystoire de li Normant, éd. V. de Bartholomaeis, Fonti per la Storia d’Italia dell’Istituto Storico Italiano, Roma, 1935 ; Guillaume d’Apulie (ou de Pouille), Gesta Roberti Wiscardi, éd. M. Mathieu, Istituto siciliano di studi bizantini e neoellenici, testi 4, Palerme, 1961 ; Geoffroi Malaterra, De rebus gestis Rogerii Calabriae et Siciliae comitis, éd. E. Pontieri, Rerum Italicarum Scriptores, 5, 1, Bologne, 1928.
4 Orderic Vital, Historia Ecclesiastica, éd. M. Chibnall, Oxford Medieval Texts, 6 vol., Oxford, 1969-1980 ; Alexandre de Télèse, De rebus gestis Rogerii Siciliae regis, éd. G. del Re, Cronisti e scrittori sincroni délia dominazione normanna, Naples, 1845, 1, 81-148.
5 Gubernator iustus omnium rerum (Orderic Vital, 3, 214) ; rex cuneta gubernans (Orderic Vital, 6, 8) ; moderator omnium (Orderic Vital, 3, 14) ; cf. Gui d’Amiens, v. 495-496 : Caeli Rector... nutu divino qui regis omne quod est.
6 Guillaume de Poitiers, 1, 47, p. 114-116 ; cf. Gui d’Amiens, v. 66 :
Qui palmo caelum, terram, mare pondérât aeque.
7 Gui d’Amiens, v. 558.
8 Aimé du Mont-Cassin, 5, 18, p. 237.
9 Guillaume d’Apulie, 2, v. 146-147 :
Al non in numero, nec equis, nec gente, nec armis,
sed cui de Caelo datur, est victoria belli...
10 Amos, 5, 8 ; 4, 7 ; 5, 9 ; Sir, 10, 4.
11 Cf. le long parallèle entre César et Guillaume : 2, 40, 248-254.
12 Guillaume d’Apulie, 5, v. 405-406 :
A Caroli Magni uel tempore Caesaris umquam
nullos terra pares produxit fratribus istis
Gui d’Amiens, v. 735-736 :
... sapientior et Salomone,
Promptior est Magno largior et Carolo.
13 Orderic Vital, 4, p. 16 : … quem Deus defensat ac refouet, nemo deicere uel adnichilare praeualet.
14 Aimé du Mont-Cassin, 2, 38, p. 104 ; Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 44 ; Omnia régna mundi Dei nostri sunt et, quibus uolet, ipse impartietur (discours du comte Roger à ses hommes) ; cf. Dan, 4, 14 : et cuicumque uoluerit dabit illud (regnum).
15 Geoffroi Malaterra, 4, 7, p. 88 : Videns ob propitiationem Dei totam Siciliam… suae ditioni subeundo cessisse, ne ingratus tanti beneficii sibi a Deo collati existeret, (comes) coepit Deo deuotus existere.
16 Sir, 10, 1-8 ; cf. Dan, 4, 14 ; 3 Reg. 3, 10 (Yahvé a fait passer la royauté de Saül à David).
17 Paul, Ep. Rom., 13, 1 : Non enim potestas nisi a Deo. Qui resistit potestati Dei ordinationi resistit…
18 Juges, 2, 14-16 ; 2, 22 : et ego non delebo gentes quas dimisit Josue ut in ipsis experiar Israhel…
19 Orderic Vital, 4, p. 56.
20 Guillaume d’Apulie, 1, v. 1-5.
21 Aimé du Mont-Cassin, 3, 38, p. 151-152.
22 Le passage capital de Daniel (2, 38-44 : vision de Nabuchodonosor) a été constamment repris et interprété par les Pères. À Rome, le premier témoignage d’une translatio imperii est celui d’Aemilius Sura qui écrivit au début du IIe siècle avant J.-C. : mais c’est par une interpolation à l’Histoire Romaine de Velleius Paterculus que nous la connaissons. Virgile, pour sa part, a fondé la vocation du peuple romain à la domination universelle sur ses origines troyennes (Cf. En., 1, 278-279 ; 1, 235-236).
23 Jérôme, Commentaire sur le prophète Daniel, PL 25, col. 499-501 ; Augustin, De ciuitate Dei, 4, 6 ; 4, 34 ; 18, 2-22 ; Orose, Historiae aduersus Paganos, 2, 1-2 ; 2, 10.
24 Guillaume d’Apulie, 4, v. 566-568 :
… Sic uno tempore uicti
Sunt terrae domini duo, rex Alemannicus iste,
Imperii rector Romani maximus ille.
25 Alexandre de Télèse, Prologue.
26 Tutor : Guillaume de Jumièges, Prologue, 3 ; gubernator : Orderic Vital, 3, p. 214 ; cooperator : Geoffroi Malaterra, 2, 9, p. 32 ; Deo praecedente : Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 44 ; diuina ordinatio : Orderic Vital, 4, p. 32 ; Deus fautor : Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 43 etc.
27 Guillaume de Poitiers, 2, 25, p. 204.
28 Aimé du Mont-Cassin, 1, 4, p. 12.
29 Dudon de Saint-Quentin, De moribus et actis primorum Normanniae ducum, éd. Jules Lair, 2, 6, p. 146-147.
30 Gui d’Amiens,
v. 66 : Qui palmo caelum, terram, mare pondérat aeque ;
v. 72 : Expulit a caelo et ab aequore uentos…
31 Geoffroi Malaterra, 2, 6, p. 31.
32 Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 43.
33 Orderic Vital, 5, p. 112-114.
34 Geoffroi Malaterra, 4, 16, p. 95 : Sed dextera Dei, ut credimus, ex euentu patuit ; naues per undas subleuans, cubitu uno liberiores super mare ferebat…
35 Geoffroi Malaterra, 4, 2, p. 85 : uidens naues nutu Dei agi, et, nulla aura uel remige impingente, rapidas aequoris undas sulcare…
36 Orderic Vital, 4, p. 26-28.
37 Aimé du Mont-Cassin, 6, 20, p. 283.
38 Cf. P. Bouet, « La felicitas de Guillaume le Conquérant dans les Gesta Guillelmi de Guillaume de Poitiers », Anglo-Norman Studies (1981), 1982, p. 37-52.
39 Aimé du Mont-Cassin, 8, 2, p. 339-341.
40 Orderic Vital, 2, p. 236-238.
41 Orderic Vital, 4, p. 22.
42 Geoffroi Malaterra, 1, 14, p. 15.
43 Guillaume d’Apulie, 2, v. 401.
44 Orderic Vital, 2, p. 238.
45 Guillaume d’Apulie, 1, v. 334-339 ; 3, v. 94-105 ; cf. Orderic Vital, 4, p. 34.
46 Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 43.
47 Aimé du Mont-Cassin, 6, 22, p. 284.
48 Guillaume d’Apulie, 3, v. 100-105.
49 Orderic Vital, 4, p. 34.
50 Orderic Vital, 4, p. 30.
51 pagani, impii (Geoffroi Malaterra, 2, 33, p. 45) ; sedes daemonis (Guillaume d’Apulie, 3, v. 335).
52 Orderic Vital, 4, p. 18 : Denique fidelem paucitatem et instantiam occidentalium peregrinorum Dominus de caelo respexit…
53 Les termes qui expriment cela ont des valeurs synonymiques : uirtus (Guillaume d’Apulie, 4, v. 550), fortitudo (Orderic Vital, 4, p. 20), audacia (Guillaume d’Apulie, 4, v. 549), strenuus in armis (Guillaume d’Apulie, 2, v. 358), feritas equestris (Guillaume d’Apulie, 1, v. 4).
54 Guillaume d’Apulie, 1, v. 165-168 ; 3, v. 235.
55 Orderic Vital, 4, p. 32.
56 Aimé du Mont-Cassin, 4, 1, p. 181 ; cf. 4, 17, p. 194.
57 Geoffroi Malaterra, 1, 3, p. 9.
58 Geoffroi Malaterra, 1, 3, p. 8-9.
59 Aimé du Mont-Cassin, 4, 17-18, p. 194.
60 Geoffroi Malaterra, 4, 7, p. 88-89.
61 Orderic Vital, 4, p. 228.
62 Orderic Vital, 4, p. 20.